سازوکارهای طنزآفرینی در داستان‌های کوتاه جلال آل احمد

مطالعات نقد ادبی

مقاله 1، دوره 6، شماره 23، شهریور 1390، صفحه 1-21   

نویسندگان

حسین بهزادی اندوهجردی¹؛ مریم شاد محمدی²

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²دانشجوی دکتری زبان

و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

جلال آل احمد از نویسندگان پرکار دهه‌ی چهل ه.ش در آثار خود، بارها مسائل اجتماعی، سیاسی و عقیدتی را به چالش کشیده است؛ انتقاد از مسائل جامعه نه تنها در مقالات و سایر نوشته‌های او، بلکه در داستان‌های کوتاهش نیز نمود دارد. از پنج مجموعه‌ی داستان کوتاه چاپ شده از وی، چهار مجموع دارای داستان‌هایی بهره‌مند از عناصر طنز هستند؛ آل احمد در این مجموعه‌ها فلاکت و عقب‌ماندگی عوام، رواج باورهای خرافی،‌ بی‌اعتنایی افراد نسبت به اجتماع و شهروندان، سیاست‌بازی و روش‌های نامطلوب مبارزه برای رسیدن به شهرت، از بین رفتن اصالت‌های فرهنگی و تعصبات دینی را در قالب داستان مورد انتقاد قرار می‌دهد و برای مطرح کردن این موضوعات،‌ مانند بسیاری از آثار انتقادی دیگر از قالب طنز استفاده می‌کند. آل احمد، افزون بر بهره‌گیری از طنز در درون‌مایه‌ی داستان‌هایش،‌ از طنز کلامی (طنز در بیان راوی داستان یا شخصیت‌های اصلی آن) نیز استفاده می‌کند و برای این منظور سازوکارهای طنزآفرینی را در خدمت داستان قرار می‌دهد که عبارتند از: کنایات و تعابیر عامیانه، تشبیهات طنزآمیز، استعاره، تضاد، تکرار، اغراق (بزرگ‌نمایی)، تحقیر (خردنمایی)، پارادوکس، جناس، ایهام تناسب، تشخیص، حسن تعلیل و صنعت عکس (در حوزه‌ی بلاغت) و درهم‌آمیختگی گونه‌های مختلف زبانی، درهم شکستن قراردادهای همنشینی و (در حوزه‌ی دستور زبان) و نقیضه‌سازی.

کلیدواژه‌ها

جلال آل احمد؛ طنز؛ داستان کوتاه؛ دیدوبازدید؛ سه‌تار؛ زن زیادی؛ پنج داستان