کهن الگوی شهر پردیسی و انواع و نمودهای آن در فرهنگ ایرانی و ادبیات کهن فارسی

مطالعات نقد ادبی

مقاله 7، دوره 4، شماره 17، اسفند 1388، صفحه 128-145   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی پرهام¹؛ فرزاد قائمی²

¹عضو هئیت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر

²مدرس زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

چکیده

یکی از کهن الگوهای مشترک در همة فرهنگهای بشری که جلوه هایی نزدیک به هم در اساطیر، ادیان و متون ادبی اقوام مختلف بشر دارد، "کهن الگوی شهر پردیسی" است که تصویری خیالی برگرفته از خاطرة ازلی انسان از بهشت است و آرزوی تحقق جهانی با شرایط بهتر و آرمانی، مهم ترین مضمون آن به شمار می رود. از نمودهای اصلی این کهن الگو در فرهنگهای بشری، اعتقاد به شهر آرمانی است که جلوه ای ادبی را در میان انواع مختلف ادبی به وجود آورده است که از آن به "ادبیات آرمانشهری" تعبیر کرده اند. آنچه در همة این نمونه ها مشترک است، وجود روحی کهن الگویی منبعث از حافظة ناهشیار جمعی است و آنچه عامل تفاوت در این انواع است، زمینه های فرهنگی، اساطیری، آیینی، مذهبی، فکری و سیاسی متفاوتی است که در پس زمینة هر متن وجود دارد. نمودهای معروف کهن الگوی شهر پردیسی در فرهنگ کهن ایرانی و ادبیات کلاسیک فارسی، در پنج عنوان قابل تقسیم بندی هستند: 1- نمود های کهن الگوی شهر پردیسی در اساطیر ایران باستان و شاهنامة فردوسی 2- نمود های کهن الگوی شهر پردیسی در معماری ایران باستان 3- قرائتهای فلسفی از کهن الگوی شهر پردیسی در قالب مدینة فاضله 4- آثار تفسیری- تعلیمی و روایت ادبی سفر شاه سالک به پردیس زمینی 5- ناکجاآباد عرفانی؛ تفسیری انتزاعی از کهن الگوی شهر پردیسی 6- فرهنگ و ادبیات شیعی و قرائت مذهبی از کهن الگوی شهر پردیسی در این جستار، پس از مقدمه ای دربارة کهن الگوی شهر پردیسی در ناخودآگاه جمعی بشر، انواع و نمودهای آن در فرهنگ ایرانی و ادبیات کلاسیک فارسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

کلیدواژه‌ها

کهن الگوی شهر پردیسی؛ آرمانشهر؛ بهشت؛ اسطوره؛ ادبیات آرمانشهری