پدیده شب در اندیشه مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 11، دوره 10، شماره 35، تیر 1393، صفحه 11-34   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

خدابخش اسداللهی^{* 1}؛ بهنام فتحی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

²کارشناس ارشـد زبـان و ادبیـات فارسی دانشگاه محقّق اردبیلی

چکیده

در مقاله حاضر پدیده شب در اندیشه مولوی، مبتنی بر غزلیات شمس و مثنوی معنوی، در چهار بحث کلی بررسی و تحلیل شده است. در قسمت اول با عنوان «شب و متعلّقات آن» با طرح مشخصه‌هایی همچون «نسبت شب به روز»، «سحرگاه»، «خواب»، «نگرانی از طارق اللّیل» و «دعوت به شب‌زنده‌داری» گفته‌ایم که مولانا از تجلّیِ معشوق ازلی در شب و سحرگاه، شاد و از طارق اللیل که از دیدن آن تجلّی فرد را محروم می‌کند، نگران است و به خوابِ اصحاب کهفی معتقد است. در بخش دوم با عنوان «ویژگی‌های شب» و با ذکر مؤلّفه‌هایی چون «برتری شب بر روز»، «خلوص شب»، «شب، خلوتِ توحید»، «شب، تجلّی‌گاه حق» و ... بیان کرده‌ایم که شب به دور از شائبه ریا و با تأمّل دادن در نقصِ بشری، مولوی را به توحیدِ راستین می‌رساند. در بخش سوم با مشخصه «معانیِ شب» به ذکر معانیِ عرفانی و تأویلی مولوی از شب پرداخته‌ایم؛ مانندِ استغراق روحانی، بُرقعِ غیبی، ستّاریِ مرد کامل. در قسمت آخر نیز شب‌های قدر و معراج را با عنوان «شب‌های خاص» که در آن روح عارفِ راستین به وصال حقیقی معشوق می‌رسد، یاد کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

شب؛ سحرگاه؛ خواب؛ توحید؛ مولوی

مراجع

 

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه. 1372. ترجمه سید جعفر شهیدی. چ44. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1389. فصوص‌الحکم. توضیح و تحلیلِ محمدعلی موحد و صمد موحد. چ اول. تهران: کارنامه.

ابوطالب مکّی. 2005م/ 1426ه. قوت‌القلوب، ظبطها و صحّحها و علّق علیها عاصم ابراهیم الکیّالی الحسینی. ج1. الطبعه الثانیه. بیروت: دارالکتب العلمیّه.

اسداللهی، خدابخش و بهنام فتحی. 1390. «اندیشه توحیدی سنایی در مقایسه با ابن‌عربی»، فصلنامه ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 7. ش24. صص 9- 36.

انصاری، خواجه عبدالله. 1377. مجموعه رسائل فارسی. به تصحیح، مقابله، مقدمه و فهارس محمد سرور مولایی. ج2. چ2. تهران: توس.

بقلی شیرازی، روزبهان. 2005م/ 1426ق. مشرب‌الارواح. ظبطها و صحّحها و علّق علیها عاصم ابراهیم الکیّالی الحسینی. الطبعه الاولی. بیروت: دارالکتب‌العلمیّه.

ـــــــــــــــــــ. 1385. شرح شطحیّات. با مقدمه و تصحیح هانری کربن. چ5. تهران: طهوری و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.

بیانی، شیرین. 1384. «مولانا جلال الدین و راز آفرینش». در تحفه‌های آن جهانی (سیری در زندگی و آثار مولانا جلال الدین رومی). به کوشش علی دهباشی. چ 2. تهران: سخن.

پورنامداریان، تقی. 1386. دیدار با سیمرغ. چ4 (ویراست سوم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

التهانوی، محمد اعلی ‌بن ‌علی. بی‌تا. کشّاف اصطلاحات الفنون. ج3. بیروت: دار صادر.

حکمت، نصرالله. 1384. حکمت و هنر در عرفان ابن‌عربی. چ1. تهران: فرهنگستان هنر.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1384. نردبان شکسته. چ2. تهران: سخن.

سرلو، خوان ادواردو. 1389. فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی. چ1. تهران: دستان.

سنایی، مجدود‌بن آدم. 1377. حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌الطریقة. با تصحیح و تحشیه مدرس رضوی. چ5. تهران: دانشگاه تهران.

ـــــــــــــــــــ. 1380. دیوان سنایی، به سعی و اهتمام مدرس رضوی. چ5. تهران: سنایی.

شمیسا، سیروس. 1377. فرهنگ اشارات ادبیات فارسی. ج2. چ1. تهران: فردوس.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج4. چ1. تهران: جیحون.

شیروانی، علی. 1385. نهج‌الفصاحه. چ22. قم: دارالفکر.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1372. منطق‌الطیر. به‌اهتمام سیّدصادق گوهرین. چ9. تهران: علمی و فرهنگی.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1384. تذکرة‌الاولیاء. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهرست‌ها از محمد استعلامی. چ15. تهران: زوّار.

غزالی، محمد‌بن محمد. 1384. احیاء علوم‌الدین. مترجم: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین حسین خدیو. جم، ج1 و 3 و 4. چ5. تهران: علمی و فرهنگی.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1375. شرح مثنوی شریف. ج3. چ8. تهران: علمی و فرهنگی.

قیصری، داودبن محمود. 1383. شرح فصوص‌الحکم. به کوشش جلال‌الدین آشتیانی. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

محمدبن منوّر. 1376. اسرار‌التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. ج1. چ3. تهران: آگاه.

مصفا، محمدجعفر. 1370. با پیر بلخ. چ2. تهران: خوشه.

مطهری، مرتضی. 1377. گفتارهای معنوی. چ18. قم: صدرا.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1360. مثنوی معنوی. به تصحیح نیکلسون. چ7. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــــ. 1369. فیه‌مافیه. تصحیح و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ. 1384. کلّیات غزلیّات شمس تبریزی. چ18. تهران: امیرکبیر.

نیکوبخت، ناصر و سعید بزرگ بیگدلی وحسن حیدرزاده. 1387. «تصرّفات مولانا در حکایات صوفیّه»، فصلنامه علمی پژوهشی ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س4. ش13. صص 193- 222.

همایی، جلال‌الدین. 1384. «مولوی چه می‌گوید؟»، در تحفه‌های آسمانی ( سیری در زندگی و آثار مولانا جلال‌الدین رومی). به کوشش علی دهباشی. چ2. تهران: سخن.