نمودهای سودمند کهن‌الگوی آنیموس در ادب پارسی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 13، دوره 10، شماره 35، تیر 1393، صفحه 63-89   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

شکراله پورالخاص^{* 1}؛ جعفر عشقی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقّق اردبیلی

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقّق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

همه ما از نظر زیست‌شناختی، به میزان چشمگیری ظرفیت‌های جنس دیگر را داریم؛ از این‌رو، واجد صفات مردانه و زنانه به طور توأم هستیم. اما فشارهای اجتماعی به تفاوت‌های جنسی جنبة اغراق‌آمیز می‌دهد: زنان را مجبور می‌کند وجه زنانه خود را رشد بیشتری دهند و مردان را وادار به تأکید بیشتر بر طبیعت مردانه خود می‌کند. نتیجه آنکه «جنبه دیگر»، واپس‌زده و ضعیف می‌شود. با وجود این، «زنِ درون» یا آنیما در مردان و «مردِ درون» یا آنیموس در زنان، به صورت‌های گوناگون، از جمله رؤیاها، خیال‌پردازی‌ها، اساطیر، ادبیات و... ظاهر می‌شود. در این مقاله، دو نمود سودمند آنیموس، یعنی «معشوق (مرد آرمانی)» و «همراه درونی»، با نمونه‌ها و مثال‌های مختلف، در ادبیات و فرهنگ ایرانی تحلیل شده است و این نتیجه حاصل شده است که حداقل یکی از نمودهای آنیموس در ناخودآگاه زن ایرانی از پروتوتایپ واحدی نشأت می‌گیرد و این پروتوتایپ، به احتمال زیاد، ایزدِ مهر است.

کلیدواژه‌ها

کهن‌الگو؛ آنیموس؛ معشوق؛ ایزدِ مهر؛ همراه درونی

مراجع

 

اتونی، بهروز. 1391. «دبستان نقد اسطوره‌شناختی ژرفا بر بنیاد کهن‌نمونه نرینه‌روان (=آنیموس)»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س8. ش26. بهار. صص 11 ـ 52.

آذر، شکوفه. 1381. «پروتوتیپ». در دانشنامه ادب فارسی. جلد2. به سرپرستی حسن انوشه. چ2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص279.

آرین‌پور، یحیی. 1357. از صبا تا نیما. 2جلد. چ5. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات فرانکلین.

آلندی، رنه. 1378. عشق. ترجمه جلال ستاری. چ2. تهران: توس.

اردلان جوان، سیّد علی. 1373. تجلّی شاعرانه اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی. چ2. مشهد: آستان قدس رضوی.

اُردوبادی، احمد. 1354. مکتب روان‌شناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ و آخرین گفت‌وگوها با وی. شیراز: دانشگاه شیراز.

اوستا. 1382. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. 2 جلد. چ1. تهران: مروارید.

رضی، هاشم. 1381 الف. تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب. 2 جلد. چ1. تهران: بهجت.

ــــــــــ. 1381 ب. دانشنامه ایران باستان. 5 جلد. چ1. تهران: سخن.

ستاری جلال. 1375. عشق صوفیانه. چ2. تهران: نشر مرکز.

ستاری، جلال. 1377. بازتاب اسطوره در بوف کور. چ1. تهران: توس.

سلمانی نژاد مهرآبادی، صغری، عبدالرضا سیف، نسرین موسی وند. (1391). «بررسی و تحلیل چیستی و چگونگی ظهور کهن الگوی آنیما و آنیموس در شعر طاهره صفارزاده»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال چهارم، شماره 1.

سندز، فردریک. 1354. «آخرین مصاحبه‌ها با کارل گوستاو یونگ». مکتب روان‌شناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ و آخرین گفت‌وگوها با وی. تألیف و ترجمه احمد اُردوبادی. شیراز: دانشگاه شیراز.

سیاسی، علی‌اکبر. 1370. نظریّه‌های شخصیّت یا مکاتب روان‌شناسی. تهران: دانشگاه تهران.

صرفی، محمدرضا. 1382. «درآمدی بر نمادپردازی در ادبیّات»، فصلنامه فرهنگ، سال 1. شماره‌های دوم و سوم (پیاپی: 46 و 47). تابستان و پاییز. صص 159 ـ 177.

صرفی، محمدرضا، و جعفر عشقی. 1387. «نمودهای مثبت آنیما در ادبیات فارسی». فصلنامه نقد ادبی. سال 1. ش3. پاییز. صص 59 ـ 88.

صفار زاده، طاهره. 1349. طنین در دلتا: از شعرهای سال‌های 47 ـ 49. چ1. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــ. 1357. سفر پنجم. چ2. تهران: رواق.

ــــــــــــــــ. 1365. رهگذر مهتاب. چ2. شیراز: نوید.

عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد بن ابراهیم. 1378. منطق‌الطیر. به اهتمام و تصحیح سیّد صادق گوهرین. چ15. تهران: علمی و فرهنگی.

فدایی، فربد. 1381. کارل گوستاو یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. چ1. تهران: دانژه.

فرخزاد، فروغ. 1368/ 1989م. مجموعه اشعار فروغ فرخزاد. چ1. ساربروکن ـ آلمان غربی: نوید.

فردوسی، ابوالقاسم. 1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. 8 جلد. چ3. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فوردهام، فریدا. 2536. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمه مسعود میربهاء. چ3. تهران: اشرفی.

کزّازی، میرجلال‌الدین. 1380. گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چ2. تهران: نشرمرکز.

کهنموئی‌پور، ژاله، نسرین‌دخت خطّاط، و علی افخمی. 1381. فرهنگ توصیفی نقد ادبی (فرانسه ـ فارسی). چ1. تهران: دانشگاه تهران.

مختاری غزنوی، [سراج‌الدین ابوعمرو] عثمان. (1377). شهریارنامه. به کوشش و اهتمام دکتر غلام حسین بیگدلی. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی‌بکر. 1339. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، جمال، و میمنت میرصادقی (ذوالقدر). 1377. واژه‌نامه هنر داستان‌نویسی: فرهنگ تفصیلی اصطلاح‌های ادبیّات داستانی. چ1. تهران: کتاب مهناز.

نجم عراقی، منیژه، مرسده صالح‌پور و نسترن موسوی (گزینش و ترجمه). 1382. زن و ادبیّات (سلسله پژوهش‌های نظری دربارة مسائل زنان). چ1. تهران: نشر چشمه.

هال، کالوین اس، و ورنون جی نوردبای. 1375. مبانی روان‌شناسی تحلیلی یونگ. ترجمة دکتر محمدحسین مقبل. چ1. تهران: مرکز فرهنگی انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تربیت معلّم.

هاید، مگی. 1379. یونگ (قدم اوّل). ترجمه نورالدین رحمانیان. چ1. تهران: پژوهش و شیرازه.

یونگ، کارل گوستاو. 1370 الف. خاطرات، رؤیاها، اندیشه‌ها. ترجمه پروین فرامرزی. چ1. مشهد: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــــــ. 1370 ب. روان‌شناسی و دین. ترجمه فؤاد روحانی. چ3. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسه امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــ. 1377. انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیّه. چ1. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــــ. 1383. آیون: پژوهشی در پدیده‌شناسی «خویشتن». ترجمه پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. چ1. مشهد: به‌نشر.

 

English Sources                     

"Archetypes As Defined By Carl Jung". (2001) [on-line]. Available: <http://www.staloysius.org/myrtle/philosophy/s6/mod4/Jung Archetypes. htm> [22 Dec. 2007].