بررسی تحلیلی عبارت «مَنْ عَشِقَ فَکَتَمَ وَ عَفَّ فَمَاتَ فَهُوَ شَهیدٌ» بر اساس متون عربی و فارسی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 16، دوره 10، شماره 35، تیر 1393، صفحه 138-178   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

بتول حیدری^{* 1}؛ سید مهدی نوریان²؛ اسحاق طغیانی اسفرجانی²

¹دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات غنایی، دانشگاه اصفهان

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

در متون ادبی، عرفانی و اخلاقی ادبیات فارسی و عربی، برای تبیین عشق مجازی گاه به عبارت «مَنْ عَشِقَ فَکَتَمَ وَ عَفَّ فَمَاتَ فَهُوَ شَهِیدٌ» که با نام «حدیث عشق» نام‌بردار شده است، استناد می‌شود. نخستین بار، ابن‌داود در الزهره، از این عبارت منسوب به پیامبر در تفسیر عشق عُذری یاد می‌کند، اما از دیرباز، حدیث‌شناسان آن را از احادیث موضوع دانسته‌اند. با وجود این، حدیث عشق به دلیل محتوایش و با وجود مخالفت ناقدان به‌ویژه حنابله و با ورود به ساحت عرفان اسلامی به حیات خود ادامه داد. در این جستار، ضمن بررسی پیشینه و دلیل اصلی روایت حدیث عشق، صحت و سقم آن به عنوان حدیثی منسوب به پیامبر، علت و نحوه کاربرد آن در متون عرفانی، انعکاس آن در متون ادبی عربی و فارسی، ارتباط عشق مجازی با عفت، جهاد با نفس و شهادت و پیوند کتمان با عشق تبیین خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

حدیث عشق؛ عشق عُذری؛ صبر؛ کتمان عشق؛ شهادت

مراجع

 

قرآن کریم

نهج‌البلاغه. 1386. ترجمه محمد دشتی. مؤسسه فرهنگی- تحقیقاتی امیرالمؤمنین. قم: دلشاد.

ابن ابی الحجله، شهاب الدین احمد. 1984. دیوان الصبابه. بیروت: دار و مکتبه الهلال.

ابن ابی الحدید. 1967. شرح نهج‌البلاغه. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.

ابن تیمیه. 1426. مجموع الفتاوى. تحقیق انور الباز و عامر الجزار. چ3. دارالوفاء.

ــــــــ..1384. قلب‌های بیمار و مداوای آنها. تحقیق محمد زینهم. ترجمه علی صارمی. زاهدان: حرمین.

ابن جوزی. بی‌تا. ذم الهوی. تحقیق مصطفى عبد الواحد. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. موسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

ــــــــــ.. 1403. العلل المتناهیه فی الاحادیث الواهیه. تحقیق خلیل المیس. بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابن حبان، محمد. بی‌تا. المجروحین. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. موسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

ابن حزم، علی 1425. طوق الحمامه. تحقیق محمد یوسف الشیخ محمد. بیروت: دارالکتاب العربی.

ابن داود، ابوبکر محمد. 1406. الزهره. تحقیق ابراهیم سامرائی. چ2. زرقاء اردن: مکتبه المنار.

ابن سراج قاری، ابومحمد جعفر. بی‌تا. مصارع العشاق. بیروت: دار صادر.

ابن عدی. 1409. الکامل فی ضعفاء الرجال. تحقیق یحیى مختار غزاوی. بیروت: دار الفکر.

ابن عساکر. 1415. تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دار الفکر.

ابن قیم. 1413. روضه المحبین. تحقیق عصام فارس الحرستانی. بیروت: دارالجیل.

ابن قیم. 1414. زاد المعاد. تحقیق شعیب و عبدالقادر الارنؤوط. الطبعه السابعه و العشرون. بیروت.

ابن قیم. 1419. الجواب الکافی. به کوشش احمد الزعبی. بیروت: شرکت دار الارقم بن ابی الارقم.

ابوسعیدابوالخیر. 1350. سخنان منظوم ابوسعید. تصحیح سعید نفیسی. چ2. تهران: کتابخانه سنایی.

ابوعلی عثمانی. 1385. ترجمه رساله قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چ9. تهران: علمی و فرهنگی.

احمد جام نامقی (ژنده پیل). 1368. انس التائبین. تصحیح علی فاضل. تهران: توس.

احمد جام نامقی (ژنده پیل). 1389. سراج السائرین. تصحیح حسن نصیری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

احمدی بادجانی، محمد. 1386. مقایسه تطبیقی و تحلیلی احادیث در امهات متون نثر فارسی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات دانشگاه رازی کرمانشاه، به راهنمایی محمد ابراهیم مالمیر.

ارشیف ملتقى اهل الحدیث4. بی‌تا. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. مؤسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

اسکندری، بهاء‌الدین. 1390.«جامی و مشکل عشق»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س7 . ش 24. پاییز. 68-37.

افشار، ایرج. 1385. دو رساله عرفانی در عشق. تصنیف احمد غزالی و سیف باخرزی. تهران: منوچهری.

ألبانی، محمد ناصرالدین. بی‌تا. السلسله الضعیفه. مکتبه المعارف ریاض. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. موسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

امیر خسرو دهلوی. 1361. دیوان کامل. به کوشش م.درویش. چ 2. تهران: سازمان انتشارات جاویدان.

انصاری شافعی، ابویحیی زکریا. بی‌تا. اسنی المطالب فی شرح روض الطالب. المکتبه الاسلامیه.

انصاری، خواجه عبدالله. 1380. طبقات الصوفیه. به کوشش حسین آهی، چ2. تهران: فروغی.

انطاکی، داود. 1319. تزیین الاسواق. چ2. مطبعه الازهریه المصریه.

بستانی، قاسم. 1385. «حکم شرعی وضع حدیث و بررسی دلایل موافقان وضع حدیث»، علوم حدیث، س11. ش2، صص 34-22.

بهار، مهرداد. 1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

پورجوادی، نصرالله. 1368. «رساله‌ای درباره عشق»، معارف، آذر و اسفند، دوره6. ش3.

تذکرة الموضوعات بی‌تا. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. مؤسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

جامی، عبدالرحمن. 1341. دیوان کامل. ویراسته هاشم رضی. تهران: پیروز.

ـــــــــــــــــ.. 1352. اشعه‌اللمعات. تصحیح حامد ربانی. تهران: کتابخانه علمیه حامدی.

ــــــــــــــــ.. 1366. هفت اورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. چ2. تهران: انتشارات سعدی.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوان. تصحیح پرویز ناتل خانلری. چ2. تهران: خوارزمی.

حسینی قائم مقام، سید عباس. (1370). «آثار و افکار صدرالدین کاشف دزفولی». کیهان اندیشه. ش38. مهر و آبان. صص 93-77.

حموى، یاقوت. 1414. معجم الادباء. بیروت: دار الغرب الاسلامی.

خرائطی، محمد. 1426. اعتلال القلوب. تحقیق سمیر رباب و کمال مرعی. صیدا بیروت: المکتبه العصریه.

خطیب بغدادی . 1417. تاریخ بغداد. بیروت: دار الکتب العلمیه.

خواجوی کرمانی. 1369. دیوان اشعار. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ.

خواجه نصیرالدین طوسی، محمد. 1379. شرح اشارات و تنبیهات. تهران: مطبعه الحیدری.

ـــــــــــــــــــــــــــ. 1377. اخلاق محتشمى. تهران: دانشگاه تهران.

خیراندیش، سید مهدی. 1386. عشق و شهادت در عرفان. تهران: فانوس خیال.

دقایقی مروزی. 1345. راحة‌الارواح (بختیار نامه). تهران: دانشگاه تهران.

دورانت، ویل. 1372. تاریخ تمدن. ترجمه امیرحسین آریانپور. تهران: و آموزش انقلاب اسلامی.

دیلمی. 1406. الفردوس بمأثور الخطاب. تحقیق سعید بن بسیونی زغلول. بیروت: دار الکتب العلمیه.

رازی، ابومحمد‌بن عبدالرحمن‌بن ابی حاتم. بی‌تا. الجرح و التعدیل. بیروت: دار الکتب العلمیه.

رضی‌الدین نیشابوری. 1341. دو رساله در اخلاق (مکارم اخلاق). تهران: دانشکده علوم معقول و منقول.

روزبهان بقلی شیرازی. 1383. عبهر‌العاشقین. تصحیح هنری کربین و محمد معین. چ4. تهران: منوچهری.

الزحیلی، وهبه. 1409. الفقه الاسلامی و ادلته. الطبعه الثالثه. دمشق: دار الفکر.

زرکشی، محمد. بی‌تا. اللآلی المنثوره فی الأحادیث المشهوره. تحقیق محمد‌بن لطفی الصباغ.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1382. از کوچه رندان. چ 10. تهران: امیرکبیر.

ستاری، جلال. 1354. پیوند عشق میان شرق و غرب. وزارت فرهنگ و هنر.

ــــــــــــ.. 1385. حالات عشق مجنون. چ 2. تهران: توس.

ــــــــــــ.. 1388. سیمای زن در فرهنگ ایران. چ 5. تهران: مرکز.

ــــــــــــ.. 1389. عشق صوفیانه. چ 6. تهران: مرکز.

سعدی، مصلح بن عبدالله. 1385. کلیات. به اهتمام محمدعلی فروغی. چ3. تهران: زوار.

سعید‌الدین فرغانى. 1379. مشارق‌الدرارى، شرح تائیه ابن‌فارض. قم: مرکز دفتر تبلیغات اسلامى.

سلطان محمد گنابادى. 1408. تفسیربیانالسعادةفىمقاماتالعبادة. بیروت: مؤسسه الأعلمى للمطبوعات.

السلمى، ابوعبدالرحمن محمد. 1424. طبقات الصوفیه. بیروت: دار الکتب العلمیة.

سمعانى، احمد. 1384. روح‌الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح. تهران: علمى و فرهنگى.

سنایی. 1359. حدیقة الحقیقة. تصحیح مرتضی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. 1355. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تصحیح سید حسین نصر. تهران: انجمن فلسفه ایران.

سیکار، فردریک. 1368. «عشق در رساله القیان جاحظ». ترجمه نصرالله پورجوادی و ع. روح بخشان. معارف، آذر و اسفند. ش 18. صص 128-112.

شاه نعمت الله ولی. 1356. رساله‌های شاه نعمت الله ولی. به کوشش جواد نوربخش. تهران: خانقاه نعمت اللهی.

شمیسا، سیروس. 1363. سیر رباعی در شعر فارسی. تهران آشتیانی.

الضعفا و المتروکین. بی‌تا. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. مؤسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

عجلونی، اسماعیل‌بن محمد. 1352. کشف‌الخفاء. الطبعه‌الثانیه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

عراقی، فخرالدین. 1386. کلیات. تصحیح نسرین محتشم. چ 3. تهران: زوار.

علاء الدین علی الهندی. 1399. کنز‌العمال. بی نا: بیروت.

 عنصرالمعالی، کیکاووس. 1382. قابوسنامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.

عین‌القضات، ابوالمعالی عبدالله. 1370. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ3. تهران: کتابخانه منوچهری.

العینی، بدرالدین. بی‌تا. عمده القاری شرح صحیح البخاری. دارالفکر. بی‌جا.

غزالی توسی، محمد‌بن محمد. 1371. کیمیای سعادت. تصحیح احمد روشن. تهران: محمد و گنجینه.

ــــــــــــــــــــــــــ. 1386. احیاء علوم‌الدین. ترجمه مؤید‌الدین خوارزمی. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.

فتنی. بی‌تا. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. مؤسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

فرغانى، سعیدالدین سعید. 1379. مشارق الدرارى. چ2. قم: مرکز دفتر تبلیغات اسلامى.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1385. احادیث و قصص مثنوی. تنظیم حسین داودی. چ3. تهران: امیرکبیر.

فواد بلیبل. بی‌تا. دیوان. موجود در نرم افزار الموسوعه الشعریه. ویراست سوم. المجمع الثقافی. ابوظبی. 1997-2003.

القرنی، عائض‌بن عبدالله. بی‌تا. دروس للشیخ عائض القرنی. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. مؤسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

کوکبانی، محمد‌بن عبدالله. بی‌تا. دیوان. موجود در نرم افزار الموسوعه الشعریه. ویراست سوم. المجمع الثقافی. ابوظبی. 1997-2003.

ماسینیون، لویی. 1390. مصایب حلاج. سید ضیاء الدین دهشیری. چ2. تهران: جامی.

مجلسى، محمدباقر. 1404. بحار‌الانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.

محمدی ری شهری، محمد. 1379. میزان‌الحکمه. ترجمة حمیدرضا شیخی. قم: موسسة فرهنگی دارالحدیث.

محمدی آشنانی، علی. 1378. حجاب در ادیان الهی. قم: یاقوت. 

مدی، ارژنگ. 1371. عشق در ادب فارسی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مستملی بخاری. 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.

مسلم‌بن حجاج. بی تا. الجامع الصحیح (صحیح مسلم). بیروت: دار الآفاق الجدیده و دار الجیل.

معارف. مجید. 1384. «سیر تاریخی اصطلاح تدلیس در حدیث»، پژوهش دینی، ش 12. زمستان. صص82-65.

معری، ابوالعلاء. بی‌تا. دیوان. موجود در نرم افزار الموسوعه الشعریه. ویراست سوم. المجمع الثقافی. ابوظبی. 1997-2003.

مکارم شیرازی، ناصر. 1381. اخلاق در قرآن. چ2. قم: مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).

مکى، ابوطالب. 1417. قوت القلوب. بیروت: دار الکتب العلمیه.

المنجد، محمد صالح. بی‌تا. دروس للشیخ محمد المنجد. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. موسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

 نسائی. بی‌تا. سنن. با شرح جلال الدین سیوطی و حاشیه امام سندی. بیروت: دارالکتب العلمیه.

نسفی، عزیزالدین. 1388. الانسان‌الکامل. تصحیح ماریژان موله. تهران: طهوری و انجمن انتشارات فرانسه در تهران.

نظامی. 1386. لیلی و مجنون. تصحیح وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

نعالی، ابوالحسن محمد‌بن طلحه. بی‌تا. جزء من حدیث أبی الحسن محمد بن طلحة النعالی. موجود در نرم افزار المکتبه الشامله. موسسه المکتبه الشامله. قم: نور.

واده، ژان کلود. 1372. حدیث عشق در شرق. ترجمه جواد حدیدی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

وشاء، ابی الطیب محمد بن اسحق. 1965. موشی. بیروت: دار صادر و دار بیروت.

هاشمی شاهرودی (زیر نظر). 1382. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت. موسسه دایره المعارف فقه اسلامی.