بررسی و تحلیل ظرفیت‌های تمثیلی عرفانی در حکایاتی چند از نزهة الارواح

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 19، دوره 10، شماره 35، تیر 1393، صفحه 249-277   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

فاطمه کوپا

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

اثر ادبی (روایت تمثیلی عرفانی) برانگیزنده تجربه‌ای عمیق و متفاوت است که در نهایت به «خلاقیت هنری» یعنی آفرینش «راوی» و بازآفرینی «روایت‌گر» اثر ادبی منجر می‌شود. لذت زیبایی این گونه آثار ناشی از آگاهی و درون یافتی است که مخاطب از بازیابی و دریافت چیزی که به اعلی درجه جز خود او است، حاصل می‌کند؛ به بیان دیگر در این گونه آثار، روایت نیروی محرکه اندیشه، تخیل، تداعی و برانگیزنده معانی از یاد رفته و آوردن آن از سطح لاشعور به اوج شعور و آگاهی است. در کتاب نزهة الارواح، تألیف حسین بن عالم الحسینی، عارف سده هفتم هـ..ق. نویسنده با بهره‌گیری از تمثیل و استفاده از ساختاری ویژه، در بیشتر موارد، میان راوی و مخاطب همسویی ایجاد می‌کند و از این راه مخاطب را به مفاهیم نهفته در بطن حکایات راه می‌نماید. پژوهش حاضر ضمن بهره‌گیری از روش «تحلیل محتوا»، در پی پاسخ گفتن به دو سؤال بنیادین است: نحوه بهره‌گیری مؤلف نزهة الارواح از ظرفیت‌های تمثیلی حکایات در چه مواردی خلاصه می‌شود؟ مفاهیم نهفته در بطن حکایات، مشخصات عمده داستان‌ها و تمثیل‌های موردنظر نویسنده کدامند؟ ملاک انتخاب حکایات نیز برجستگی تمثیل‌ها و مفاهیم عرفانی در این‌گونه حکایات بوده است.

کلیدواژه‌ها

حکایات تمثیلی؛ حکایات عرفانی؛ نزهة الارواح؛ لایه‌های بیرونی و درونی

مراجع

 

آبوت، پورتر 1387. «بنیان‌های روایت»، ترجمه ابوالفضل حری، فصلنامه هنر، ش78.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1349، جام جهان‌بین. تهران: ابن‌سینا.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

امیر حسینی هروی، حسین‌بن عالم. نزهة‌الارواح. نسخه دست نوشته کتابخانه مجلس، ش15567.

پورنامداریان، تقی. 1373. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــ. 1374. «نگاهی به داستان‌پردازی عطار»، در دیدار با سیمرغ. (هفت مقاله در عرفان، شعر و اندیشه عطار)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

تولستوی، لئون. 1372. هنر چیست؟. ترجمه کاوه دهگان. تهران: امیرکبیر.

جینکز، ویلیام. 1364. ادبیات فیلم. ترجمه محمد تقی احمدیان و شهلا حکیمیان. تهران: سروش.

چدویک، چارلز. 1375، سمبولیسم. ترجمه مهدی سحابی. تهران: مرکز.

حافظ شیرازی. شمس‌الدین محمد. 1382. دیوان حافظ. به اهتمام علامه محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.

خلیلی جهان تیغ، مریم. 1389. «مقایسه ساخت دو حکایت تمثیلی از مثنوی و الهی‌نامه»، پژوهش‌های ادبی، ش 7 (29 و 30).

خوارزمی، کمال‌الدین حسین. 1384. جواهر الاسرار و زواهر الانوار. مقدمه و تصحیح محمد جواد شریعت. تهران: اساطیر.

دولتشاه سمرقندی. 1365. تذکرة الشعراء. تهران: کلاله خاور.

ریکور، پل. 1368. رسالت هرمنوتیک. ترجمه سعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس.

سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین. 1372. شعرهای عربی سعدی شیرازی. تصحیح انتقادی و ترجمه مؤید شیرازی. شیراز: دانشگاه شیراز.

سلدن، رامان. 1372. راهنمای نظریه ادبی. ترجمه عباس مخبر. تهران: طرح نو.

شیری، قهرمان 1389. «تمثیل و تصویری نو از کارکردها و انواع آن»، کاوش‌نامه دانشگاه یزد، ش11 (20).

صدر‌زاده، ماندانا. 1389. «نقش قصه‌های تمثیلی در تعلیم و تربیت»، پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، ش1(1).

عراقی، شیخ فخرالدین ابراهیم. 1367. کلیات عراقی. با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.

فتوحی، محمود. 1386. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

قائمی، فرزاد. 1386. حکایتی از مولانا و رمان کیمیاگر پائولوکوئیلو. تهران: خانه کتاب.

ـــــــــــ. 1386. «نقش فلسفه تمثیلی در داستان‌پردازی‌‌های مولانا در مثنوی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، ش16. صص198-183.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384. آب و آیینه. تبریز: آیدین.

کشاورز، محمد. 1391. «بررسی تطبیقی دو داستان تمثیلی از صادق چوبک و بهرام صادقی»، تاریخ ادبیات شهید بهشتی، ش3 (70).

کوپا، فاطمه. 1386. تحلیل ظرفیت‌های تمثیلی حکایات مربوط به پیامبر اکرم (ص) در مثنوی مولانا»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش 4 (9).

کوپا، فاطمه. 1389. «حقیقت محمدی در آثار عرفانی با نگاهی بر انیس العارفین، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش20. صص172-147.

گرین، ویلفرد و همکاران. 1383. مبانی نقد ادبی. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: نیلوفر.

محمدی، محمد‌هادی و علی عباسی. 1381. صمد: ساختار یک اسطوره. تهران: چیستا.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1380. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. تهران: ققنوس.

نجم‌الدین رازی، عبدالله‌بن محمد. 1371. مرصادالعباد. تصحیح محمد‌امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

نصر اصفهانی، محمدرضا و حافظ حاتمی. 1388. «رمز و رمزگرایی با تکیه بر ادبیات منظوم عرفانی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش16. صص196-165.

ولک، رنه و اوستین وارن. 1373. نظریه ادبیات. ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.

هارلند، ریچارد. 1385. درآمدی تاریخی بر نظریه ادبی. ترجمه علی معصومی و شاپور جورکش. تهران: چشمه.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1384. کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش.

یونگ، کارل گوستاو. 1386. انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.

یوسف‌پور، محمدکاظم. 1390. «پیوندهای معنایی تمثیل‌های وحدت وجود در مثنوی»، مطالعات عرفانی، ش(13).

همایون، فاطمه و احمد امین. 1390. «شطح تمثیلی در سخن مولانا جلال‌الدین بلخی»، تاریخ ادبیات شهید بهشتی، ش 3 (69)