ضحاک و بین‌النهرین

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 9، شماره 33، دی 1392، صفحه 87-115   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

علیرضا مظفری¹؛ علی اصغر زارعی^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

چکیده

ضحاک یکی از مهم‌ترین و مبهم‌ترین شخصیت‌های اسطوره‌ای ایران است که پژوهشگران در مورد نژاد و جنبه‌های نمادین شخصیت وی سخن‌ها رانده‌اند، ولی از نسبت او به سرزمینِ مارهای مقدس، یعنی بین‌النهرین چندان سخنی نگفته‌اند. این جستار بنیاد اسطوره ضحاک را بیرون از الگوی هند و اروپایی، در سرزمین بین‌النهرین جست‌وجو می‌کند و نشان می‌دهد که این اسطوره، از بین‌النهرین آغاز شده و در گذر زمان با اسطوره‌های هند و ایرانی آمیخته شده و هاله هولناکی از رمز و رازها و شگفتی‌ها آن را در برگرفته است.

کلیدواژه‌ها

نماد؛ ماردوش؛ اسطوره؛ بین‌النهرین؛ ضحاک

مراجع

کتابنامه

الیاده، میرچا. 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

ــــــــــــ . 1387. مقدس و نامقدس. ترجمه نصرالله زنگویی. تهران: سروش.

ابن بلخی. 1385. فارسنامه. تصحیح گای لیسترنج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.

اوستا. 1381. گزارش جلیل دوست‌خواه. تهران: مروارید.

بیرونی، ابوریحان. 1321. آثارالباقیه. ترجمه اکبر داناسرشت. تهران: خیام.

تبریزی، محمدحسین‌ بن خلف. 1376. برهان قاطع. به کوشش محمد معین. تهران: امیرکبیر.

بلعمی‌، ابوعلی ‌محمد. 1383. تاریخ بلعمی‌. تصحیح محمدتقی ‌بهار و به کوشش محمد پروین گنابادی‌. تهران: امیرکبیر‌.

بلک، جرمی و آنتونی گرین. 1385. فرهنگنامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین. ترجمه پیمان متین. تهران: زوار.

بهار، مهرداد. 1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

ـــــــــــ .1390. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

پرادا، ادیت. 1357. هنر ایران باستان. ترجمه یوسف مجیدزاده. تهران: دانشگاه تهران‌.

پورداوود، ابراهیم. 1380. فرهنگ ایران باستان. تهران: اساطیر.

جوزی، زهره. 1372. مذهب ایلام با نگرشی به مهرهای استوانه‌ای. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. باستان‌شناسی. تهران دانشگاه مدرس.

حصوری، علی. 1388. سرنوشت یک شمن. تهران: چشمه.

خاقانی، بدیل بن علی. 1378. دیوان. به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.

دادگی، فرنبغ. 1380. بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

دورانت، ویلیام. 1381. مشرق زمین گاهواره تمدن. ترجمه احمد آرام، ع. پاشایی و امیرحسین آریانپور. تهران: علمی و فرهنگی.

دهخدا، علی اکبر. 1389. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود. 1371. اخبارالطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.

رستگار فسایی، منصور. 1379 . اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

زنجانی، محمود.1380. تاریخ تمدن ایران باستان. تهران: آشیانه کتاب.

ژیران، فیلیکس، گ. لاکویه، لویی ژوزف دلاپورت. 1389. اساطیر آشور و بابل. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

سفر، فؤاد و محمد علی، مصطفی. 1376. هترا (حضرا) شهر خورشید. ترجمه نادر کریمیان سردشتی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

صفا، ذبیح الله. 1379. حماسه سرایی در ایران. تهران: امیر کبیر.

طبری، جعفر بن محمد بن جریر. 1351. تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

فردوسی، ابوالقاسم. 1378. شاهنامه. بر اساس چاپ مسکو. تهران: سوره مهر.

قاآنی شیرازی. 1380. دیوان اشعار. تصحیح امیر صانعی. تهران: نگاه.

کریستن‌سن، آرتور. 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

کمبل، جوزف. 389 . اساطیر مشرق زمین. ترجمه علی‌اصغر بهرامی. تهران: جوانه رشد.

کویاجی، جهانگیر کوورجی. 1388. بنیادهای اسطوره و حماسه ایران. گزارش جلیل دوست‌خواه. تهران: آگه.

مختاریان، بهار. 1389. درآمدی برساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: آگه.

مهاجرانی، عطاءالله. 1369. گزند باد. تهران: اطلاعات.

مهرآبادی، میترا. 1379. شاهنامه به نثر. تهران: روزگار.

مهرآفرین، رضا. 1375. بررسی نشانه‌های تمدنی نقوش حیوانی بر روی مهرهای استوانه‌ای ایلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

مهین‌فر، ستاره. 1382. حماسه فریدون و ضحاک. تهران: قصه.

مینوی خرد. 1380. ترجمه احمد تفضلی. تهران: توس.

ناس، جان بایر. 1385. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. تهران: علمی و فرهنگی.

واحددوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران: سروش.

هینلز، جان راسل. 1382. شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگمعاصر.

یشتها. 1377 . گزارش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. انسان و سمبل‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.

 

English References

Cirlot, J. E. A dictionary ofsymbols, Routledge and Kegan paul, London, 1971.

Skinner, Andrew. Serpent Symbols and Salvation in the Ancient Near East and the Book of Mormon. 2001