دل آدمی و مراتب آن در عرفان اسلامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 9، شماره 33، دی 1392، صفحه 139-176   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مرتضی شجاری¹؛ زهرا گوزلی^{* 2}

¹استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز

²دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه الزهر

چکیده

عرفا انسان را آیینه تمام‌نمای الهی می‌دانند. از نظر آنها همان‌گونه که خداوند دارای اسما و صفات مختلف و به تبع آن دارای جلوه‌های گوناگونی است، حقیقت انسان نیز واحد کثیری است که به واسطه تجلیات گوناگون، اسامی متعدد می‌یابد. بیشتر صوفیه دل آدمی را حقیقت وی می‌دانند و جلوه‌های آن را «لطایف سبعه» نامیده‌اند. این لطایف عبارتند از طبع، نفس، عقل، قلب، سِرّ، خفی و اخفی. در سیر و سلوک از این هفت مرحله، به عنوان مراحل ترقی و تکامل انسان نام برده می‌شود. نفس آدمی اگر استعداد خود را کامل کند، یعنی آنچه را که بالقوه دارا است، بالفعل گردد و آیینه تجلی الهی شود، «دل» نام می‌گیرد که مجمع‌البحرین و محل تلاقی دو عالَم ظاهر و باطن است؛ در این هنگام گنجایش حق را یافته، عرش الهی می‌گردد؛ بنابراین تمامی مراتب و لطایف انسانی را می‌توان جلوه‌های «دل» دانست. در این مقاله با اشاره به حقیقت دل از دیدگاه عارفان، کوشش می‌شود مراتب آدمی یا همان «لطایف سبعه انسانی» در دو قوس نزولی و صعودی، بررسی و تحلیل شود.

کلیدواژه‌ها

دل؛ لطایف سبعه؛ حقیقت آدمی؛ عالم ظاهر و باطن؛ سیر و سلوک

مراجع

کتابنامه

آملی، سیدحیدر. 1422. تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم. تحقیق سید محسن موسوى تبریزى. چاپ سوم. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

ـــــــــــــــ . 1368. جامع‌الاسرار و منبع الانوار. تهران: علمی و فرهنگی.

ابن‌سینا، شیخ الرئیس بوعلی. 2007. رساله احوال النفس. تحقیق فؤاد الاهوانی. پاریس: دار بیبلیون.

ـــــــــــــــــــــــــــ . 1993. القانون فی الطب. تحقیق ادوار القش و علی زیعور. بیروت: مؤسسه عزالدین للطباعه و النشر.

ابن عربی، محیی‌الدین. 1336. التدبیرات الإلهیة فی إصلاح المملکة الإنسانیة. لیدن.

ــــــــــــــــــــ . بی‌تا.  الفتوحات المکیه. 4ج. بیروت: دارصادر.

ابن کمونه. 1402. الجدید فى الحکمة. تحقیق حمید مرعید الکبیسی. بغداد: جامعة بغداد.

ابوعلی عثمانی، حسن ابن احمد. 1387. ترجمه رساله قشیریّه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: زوار.

انصاری هروی، خواجه عبدالله. 1387. منازل السائرین. به همراه شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از عبدالغفور روان فرهادی. به کوشش محمد عمار مفید. چاپ دوم، تهران: مولی.

جرجانی، میرسیّد شریف. 2007. التعریفات. تحقیق عادل أنور خضر. بیروت: دارالمعرفه.

جندی، مؤیدالدین. 1381. شرح فصوص الحکم. به کوشش سیّد جلال‌الدین آشتیانی. قم: مؤسسه بوستان کتاب.

ـــــــــــــــــ . 1362. نفحة الروح و تحفة الفتوح. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم. 1997. الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل. حقق نصوصه و علق علیه ابوعبدالرحمن صلاح بن محمد بن عویضة. بیروت: دارالکتب العلمیة.        

حسن‌زاده آملی، حسن. 1378. ممد الهمم در شرح فصوص الحکم. چاپ اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

خمینى، سید مصطفى. 1418. تفسیر القرآن الکریم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1362. دنباله جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

سراج طوسی، ابونصر. 1388. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سعدی، مصلح بن عبدالله. 1356. بوستان. در کلیات سعدی. به اهتمام محمد علی فروغی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

سهروردی، ابوحفص شهاب‌الدین عمر. 1387. عوارف‌المعارف. ترجمه ابومنصور اسماعیل بن عبدالمؤمن اصفهانی. سایت اینترنتی تصوف به نشانی:

www. Tasavof.com

شبستری، شیخ محمود. 1371. گلشن راز. در مجموعه آثار شیخ محمود شبستری. به اهتمام صمد موحّد. تهران: طهوری.

شجاری، مرتضی. 1388. انسان‌شناسی در عرفان و حکمت متعالیه. تبریز: دانشگاه تبریز.

العجم، رفیق. 1999. موسوعةمصطلحات التصوف الاسلامی. بیروت: مکتبة لبنان.

عین‌القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله بن محمد. 1386. تمهیدات. به کوشش عفیف عسیران. چاپ هفتم. تهران: منوچهری.

غزالی، ابوحامد محمد. 1386. إحیاء علوم‌الدین. ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . بی‌تا. إحیاء علوم‌الدین. بیروت: دار الکتاب العربی.

ـــــــــــــــــــ . 1380. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . 1964.مشکاة الانوار. حققها و قدّم لها الدکتور ابوالعلاء عفیفی. قاهره: الدار القومیه للطباعة و النشر.

فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. 1406.  کتاب النفس و الروح و شرح قواهما. تحقیق محمد صغیر معصومى. تهران.

فرغانی، سعیدالدین. 1379. مشارق الدراری؛ شرح تائیه ابن فارض. به کوشش سید جلال الدین آشتیانی. چاپ دوم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

ــــــــــــــــــ . 1386. منتهی المدارک. تحقیق و تصحیح وسام الخطاوی. قم: کتابسرای اشراق.

فیض کاشانى، ملا محسن. 1415. تفسیر الصافى. تحقیق حسین اعلمى. چاپ دوم. تهران: صدر.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1389. تفسیر القشیری. سایت اینترنتی مکتبة الشاملة، به نشانی: www.altafsir.com.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1989.الرسالة القشیریة. تحقیق عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف. قاهره: مطابع مؤسسه دارالشعب.

قمشه‌ای، آقا محمدرضا. 1378. مجموعه آثار حکیم صهبا. تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی قصرچمی. اصفهان: کانون پژوهش.

قیصری، داود. 1375. شرح فصوص الحکم. به کوشش سید جلال الدین آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، عبدالرزاق. 1422. تأویلات. (چاپ شده به نام ابن‌عربی؛ تفسیر القرآن الکریم). تحقیق سمیر مصطفى رباب. بیروت: دار احیاء التراث العربى.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. 1385. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. به کوشش عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.

کاشفی، ملاحسین واعظ. 1362. لب لباب مثنوی. تهران: خیام.

گنابادى، سلطان محمد. 1408. تفسیر بیان السعادةفى مقامات العبادة. چاپ دوّم. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

لاهیجی، شمس الدین محمد. 1371. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوار.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن. تهران. اساطیر.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ملاصدرا، صدر‌الدین محمد شیرازی. 1361. تفسیر القرآن الکریم. به کوشش محمد خواجوی. قم: بیدار.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. شرح اصول الکافی. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1362. فیه ما فیه. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــ . 1363. مثنوی معنوی. به کوشش نیکلسون. تهران: امیر کبیر.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1361. کشف الاسرار و عدة الابرار. به کوشش علی اصغر حکمت. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.

نجم‌الدین رازی، ابوبکر بن محمد. 1365. مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نسفی، عزیز بن محمد. 1359.  الانسان الکامل. به کوشش ماریژان موله. تهران: انجمن ایران و فرانسه.

ـــــــــــــــــــــ . 1389. کشف‌الحقایق. سایت اینترنتی تصوف، به نشانی: www. Tasavof.com.

نوربخش، جواد. 1378. دل و نفس. چاپ سوم. تهران: یلدا قلم.

نیکلسون، رینولد الین. 1374.  شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمه حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1387. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی. تهران: سروش.