بررسی ارتباط بین زیربناهای اقتصادی و توزیع درآمد در ایران

اقتصاد مالی

مقاله 3، دوره 6، شماره 18، خرداد 1391، صفحه 53-73   

چکیده

طی دهه­های اخیر کشورهای درحال توسعه، در امور زیربناییسرمایه­گذاری­های عظیمی انجام داده­اند اما همچنان خدمات زیربنایی از کیفیت پایینی برخوردار است و بسیاری از اقشار فقیر و افرادی که در مناطق دورافتاده و محروم زندگی می­کنند، به بسیاری از این خدمات دسترسی ندارند. کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. هرچند که در سالهای پس از انقلاب اسلامی، به پیشرفت­هایی در تولید و توزیع برق، آب­رسانی به شهرها و روستاها، احداث و بهسازی راهها و افزایش ارتباطات تلفنی بدست آورده است، اما هنوز تعداد زیادی از اقشار فقیر که اغلب در مناطق حاشیه­ای شهرها و روستاهای دورافتاده زندگی می­کنند، از این خدمات بی­بهره هستند. در حالیکه دسترسی به این امکانات اولیه زندگی، یکی از عوامل مؤثر در کاهش نابرابری می­باشد. بسیاری از این خدمات توسط دولت تأمین می­شود اما با مشاهده سرمایه­گذاری­های عظیم از یک طرف و کیفیت پایین و حجم کم این خدمات، سیاستگذاران شرایطی را برای رقابت بنگاههای خصوصی فراهم کرده­اند که حضور این تأمین­کنندگان خصوصی خود نیز بر مسئله نابرابری درآمد مؤثر می­باشد.
این مقاله به نقش زیربناهای اقتصادی در توزیع درآمد در ایران توجه دارد. ابتدا به اختصار زیربناهای اقتصادی و راههایی که از طریق آن بر توزیع درآمد اثر می­گذارد مورد توجه قرار می­گیرد و سپس با استفاده از روشهای اقتصاد سنجی ارتباط بین آنها مورد بررسی قرار می­گیرد. داده­های مورد استفاده مربوط به کشور ایران طی دوره 30 ساله 1385-1355     می­باشد
Abstract
An adequate supply of infrastructure services has long been considered essential for economic development by both academics and policymakers. The question that this paper addresses is What is the link between physical infrastructure and income inequality? To achieve this goal we reviews theoretical and empirical literature on the effects of infrastructure development on income distribution. 
The conventional wisdom is physical infrastructure in the form of paved roads, railways, telephone lines,energy generating equipment and others, are important in linking poor, rural and other underdeveloped and peripheral regions with areas of core economic activity, as it is believed that infrastructure development allows access to additional productive opportunities. In this context, it is believed that physical infrastructure development can help improve the distribution of income as impact is expected to be larger in poorer areas than in richer ones.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: زیربناهای اقتصادی؛ توزیع درآمد؛ همخطی طبقه بندی: d31

اصل مقاله

بررسی ارتباط بین زیربناهای اقتصادی و توزیع درآمد در ایران

علی حسن زاده^[1]

مژده بادی اللهی^[2]

دریافت: 5/10/1390 پذیرش: 8/12/1390

چکیده

طی دهه­های اخیر کشورهای درحال توسعه، در امور زیربناییسرمایه­گذاری­های عظیمی انجام داده­اند اما همچنان خدمات زیربنایی از کیفیت پایینی برخوردار است و بسیاری از اقشار فقیر و افرادی که در مناطق دورافتاده و محروم زندگی می­کنند، به بسیاری از این خدمات دسترسی ندارند. کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. هرچند که در سالهای پس از انقلاب اسلامی، به پیشرفت­هایی در تولید و توزیع برق، آب­رسانی به شهرها و روستاها، احداث و بهسازی راهها و افزایش ارتباطات تلفنی بدست آورده است، اما هنوز تعداد زیادی از اقشار فقیر که اغلب در مناطق حاشیه­ای شهرها و روستاهای دورافتاده زندگی می­کنند، از این خدمات بی­بهره هستند. در حالیکه دسترسی به این امکانات اولیه زندگی، یکی از عوامل مؤثر در کاهش نابرابری می­باشد. بسیاری از این خدمات توسط دولت تأمین می­شود اما با مشاهده سرمایه­گذاری­های عظیم از یک طرف و کیفیت پایین و حجم کم این خدمات، سیاستگذاران شرایطی را برای رقابت بنگاههای خصوصی فراهم کرده­اند که حضور این تأمین­کنندگان خصوصی خود نیز بر مسئله نابرابری درآمد مؤثر می­باشد.

این مقاله به نقش زیربناهای اقتصادی در توزیع درآمد در ایران توجه دارد. ابتدا به اختصار زیربناهای اقتصادی و راههایی که از طریق آن بر توزیع درآمد اثر می­گذارد مورد توجه قرار می­گیرد و سپس با استفاده از روشهای اقتصاد سنجی ارتباط بین آنها مورد بررسی قرار می­گیرد. داده­های مورد استفاده مربوط به کشور ایران طی دوره 30 ساله 1385-1355     می­باشد.

 

واژگان کلیدی: زیربناهای اقتصادی، توزیع درآمد، همخطی

طبقه بندی: d31

 

 

 

 

 

مقدمه

زیربنایی اقتصادی^[3] بر اساس گزارش توسعه جهانی که بانک جهانی در سال 1994 منتشر کرد، به صورت زیر تعریف می­شود:

امکانات رفاهی عمومی: برق، ارتباطات(مخابرات)، عرضه آب لوله کشی شده، بهداشت عمومی و سیستم فاضلاب، جمع­آوری ضایعات جامدو دفع آنها و گاز لوله­کشی شده

فعالیتهای عمومی: راهها و سد اصلی و عملیات احداث نهر برای آبرسانی و زهکشی

سایر بخشهای حمل و نقل: راه­آهن­های شهری و بین شهری، حمل و نقل شهری، بندرها و آبراهها و فرودگاهها

بر اساس این گزارش کشورهای در حال توسعه در سال 200 میلیارد دلار در زیربناهای جدید سرمایه­گذاری می­کنند که این رقم معادل 4 درصد تولید ملی آنها است و نتیجه این سرمایه­گذاری­ها افزایش چشمگیر در خدمات زیربنایی(نظیر حمل­ونقل، برق، آب، خدمات بهداشتی، مخابرات و آبیاری) بوده است. سهم خانوارهایی که به آب سالم دسترسی دارند به بیش از نصف افزایش یافته است و تولید برق و تعداد خطوط تلفن سرانه دو برابر شده است. برخی از این افزایش­ها در موجودی زیربناها، بهره­وری را افزایش داده و سطح استاندارد زندگی را بهبود بخشیده است.

اما این دستاوردها چندان هم رضایت­بخش نیست زیرا هنوز یک میلیارد نفر در کشورهای درحال توسعه به آب سالم دسترسی ندارند و نزدیک به 2 میلیارد نفر از خدمات بهداشتی و برق بهره­مند نیستند. یکی از عوامل مؤثر در نابرابری درآمد، بهره­مندی از فرصتهای اقتصادی است که این فرصتهای اقتصادی به میزان زیادی تحت تأثیر خدمات زیربنایی هستند. بسیاری از خدمات زیربنایی را بطور سنتی دولت تأمین می­کند و بنابراین تحت تأثیر فرآیندهای سیاسی است.

دولتمردان تنها زمانی سیاستهای اقتصادی موافق با اهداف عدالت اجتماعی و بهبود توزیع درآمد اتخاذ می­کنند که در قبال مردم پاسخگو باشند.

شناخت اهمیت زیربناها در مسئله توزیع درآمد و همچنین عملکرد ضعیف زیربناها، دلایل محکمی هستند برای اینکه به موضوع زیربناهای اقتصادی بیشتر پرداخته شود و شیوه­ای فراهم شود که منابع کمتر هدر روند. آنچه در مسئله زیربناهای اقتصادی اهمیت دارد این است که این خدمات به صورت برابر، همه مردم (حتی اقشار فقیر) و همه مناطق (حتی مناطق دورافتاده) را پوشش بدهد.

در این زمینه مطالعاتی انجام شده است که بیشتر این مطالعات مربوط به کشورهای آمریکای لاتین می­باشد.در سال 2003، لویس سرون و سزار کالدرون^[4] مقاله ای را تحت عنوان ابعاد اقتصاد کلان زیربناها در آمریکای لاتین منتشر کردند. آنهادر این مقاله از دیدگاه اقتصاد کلان روندهای اصلی زیربناها در کشورهای آمریکای لاتین در طول دو دهه 1980 و 1990 از نظر کیفی و کمی بررسی کردند و پیامدهای آن را بر رشد و توزیع درآمد مورد توجه قرار دادند. آنها از روش GMM، با استفاده از داده های مقطعی برای دوره زمانی 2000 – 1980 برای تخمین اثرات زیربناها بر رشد و توزیع درآمد استفاده کردند و نتایجی که بدست آوردند به قرار زیر است:

1- از دهه 1980، کیفیت و کمیت زیربناها در کشورهای آمریکای لاتین کاهش پیدا کرده است. کشورهای در حال توسعه که موفق عمل کرده اند، این شکاف زیربنایی را همه بخشهای مورد مطالعه در این مقاله تجربه کردند (یعنی مخابرات، انرژی و حمل و نقل). ابتدا این شکاف در دهة 1980 به وجود آمد، اما در دهة 1990 گسترش یافت. با توجه به روند موجودی دارایی­ها و کیفیت آنها و همچنین روند سرمایه­گذاری زیربنایی در طول دوره تحلیل می­توان دریافت که مشارکت بخش خصوصی در زیربناها برای جبران خساراتی که سرمایه­گذاری زیربنایی عمومی (دولتی) به وجود آورده است، کافی نیست.

2- با استفاده از داده های سری زمانی برای کشورهای مختلف دریافتند که 5/1 تفاوت رشد GDP بین کشورهای آمریکای لاتین و آسیای شرقی در طول 20 سال گذشته مربوط به زیربناها است.

3- این مقاله، اثرات توزیعی حجم و کیفیت زیر بناها را هم بررسی کرد و استدلال کرد که بهبود در خدمات زیربنایی می تواند نابرابری را کاهش دهد. بیش از همه اثرش بر رشد و تولید سرانه– از طریق افزایش فرصتهای اقتصادی فراهم شده برای بخشهای فقیر جامعه و مناطق عقب مانده . آنها دریافتند که در نمونه آنها ، افزایش در کیفیت و کمیت زیربنا به صورت معنی داری به کاهش شاخصهای نابرابری درآمد کمک می کند که مقدار اقتصادی این اثر هم قابل چشم پوشی نیست.

مطالعه دیگری در سال 2003 تحت عنوان اثرات توسعه زیر بناها بر رشد و توزیع درآمد توسط سزارکالدرون و لویس سرون[5] انجام شد. آنها داده های 100 کشور را در طول دورة زمانی 2000 – 1960 جمع آوری کردند و یک مطالعه بین کشوری انجام دادند. روش تجربی آنها تخمین یک معادله ساده برای رشد GDP و معیارهای معمولی نابرابری (مانند ضریب جینی ) بود. برای کاهش مشکل خود همبستگی بین متغیرهای مستقل با رشد GDP از تخمین زنهایGMM استفاده کردند و نتایجی که بدست آوردند به قرار زیر است:

1- رشد بر حجم دارایی های زیربنایی اثر مثبت دارد

2- نابرابری درآمد با افزایش کیفیت و کمیت زیربناها ، کاهش مییابد.

این دو نتیجه نشان می دهد که توسعه زیربناها می تواند برای از بین بردن فقر بسیار کارا عمل کند. علاوه بر این، انجام مطالعه مشابه برای کشورهای آمریکای لاتین نشان داد که این اثرات از نظر اقتصادی کاملاً معنی دار هستند و تأکید کرد که شتاب رشد و کاهش نابرابری از افزایش حجم و کیفیت زیر بناها نشأت می گیرد.

آلبرتوچانگ و سزار کالدرون^[6] در سال 2001، مطالعه ای را تحت عنوان حجم و کیفیت زیربناها و توزیع درآمد: یک بررسی تجربی انجام دادند. آنها در این مقاله به بررسی ارتباط بین توسعه زیربناها و توزیع درآمد برای دورة زمانی 1995 – 1960 پرداختند. به این منظور آنها چندین شاخص کمی و کیفی را برای هر یک از بخشهای زیربنایی مانند راهها، راه آهن ها، مخابرات و انرژی در نظر گرفتند. آنها یک مطالعه بین کشوری انجام دادند و از داده های 101 کشور طی دورة زمانی 1995– 1960 استفاده کردند. آنها روش پانل دیتای پویا برای کاهش مشکلات درونی استفاده کردند. نتایجی که بدست آوردند به قرار زیر است:

1- ارتباط منفی و معنی داری (به لحاظ آماری) بین حجم زیر بناها و توزیع درآمد و بین کیفیت زیر بناها و توزیع درآمد وجود دارد . یعنی توسعه زیر بناها عاملی است که باعث بهبود توزیع درآمد می شود.

2- به نظر می رسد ارتباط کمی بین زیربناها و توزیع درآمد محکم تر از ارتباط کیفی آنها باشد بخصوص در کشورهای در حال توسعه.

 

خدمات زیربنایی و توزیع درآمد

در این قسمت به بررسی راههایی می­پردازیم که از طریق آن خدمات زیربنایی، توزیع درآمد را متأثر می­کند. در دهه­های اخیر زیربناهای اقتصادی به عنوان عاملی که در افزایش رشد اقتصادی و کاهش نابرابری درآمد، مؤثر است، مورد توجه قرار گرفته. براین اساس تحقیقات بسیاری انجام شد که ارتباط بین زیربناها و توزیع درآمد را  مورد بررسی قرار می­دادند. اکثر این تحقیقات مربوط به کشورهای آمریکای لاتین است. بر اساس مطالعات، ارتباط بین زیربناهای اقتصادی و توزیع درآمد از طریق سه زمینه تحقیقی زیر قابل بررسی است :

ارتباط رشد و زیربنا

اثر زیربناها بر رفاه اقشار فقیر

ارتباط بین اصلاح زیربنا و دسترسی بهبود یافته به زیربنا (Calderon, 2003)

در ادبیات اقتصاد کلان دو کانال وجود دارد که از طریق آن خدمات زیربنایی، رشد را متأثر می­کند: کانالهای متداول و کانالهای جدید مطرح می­شود که افزایش سرمایه عمومی با توجه به کانالهای متداول و جدید از طرق مختلف بر رشد اثر می­گذارند (جدول 1).

خدمات زیربنایی برای فعالیتهای خانوارها و تولید اقتصادی مهم هستند. وجود نواقص در زیربناهای اصلی به سرعت سطح کیفیت زندگی جوامع و بهره وری را کاهش می دهد و بالعکس بهبود خدمات زیربنایی، رفاه را افزایش و رشد اقتصادی را سریعتر می­کند. بحث مربوط به رفاه را به دلیل اینکه باید وارد مقوله فقر شویم، رها می­کنیم و به بررسی مورد سوم یعنی ارتباط اصلاح زیربناها بویژه مشارکت بخش خصوصی و توزیع درآمد می­پردازیم.

 

جدول1- کانالهای اثرگذاری خدمات زیربنایی بر رشد

	راههای اثرگذاری	فرآیند اثرگذاری
کانال­های جدید	اثر غیر مستقیم بر بهره وری نیروی کار	دسترسی به راههای ایمن تر و مناسب تر باعث می شود که کارگران راحت تر سر کار خود حاضر شوند و زمان و هزینه رفت و آمد کاهش یابد.
	اثر بر دوام سرمایه گذاری	مخارج نگهداری و کیفیت سرمایه عمومی اهمیت پیدا می کند.
	اثر بر سلامت و تغذیه	دسترسی به خدمات زیربنایی مانند آب سالم و خدمات بهداشتی به ارتقاء سطح بهداشت بخصوص کودکان کمک می کند.
	اثر بر آموزش	وجود سیستم حمل و نقل مناسب نرخ حضور دانش آموزان در مدارس را افزایش و دسترسی به برق باعث استفاده از وسایلی مانند رایانه می شود و این فرآیند یادگیری را بهبود می بخشد.
کانال­های متداول	بهره وری نهاده های خصوصی	افزایش بهره‌وری سایر نهادها(نیروی کار و سهم سرمایه خصوصی)، کاهش هزینه های تولید واحد و افزایش میزان سرمایه گذاری خصوصی
	اثر مکمل بر سرمایه گذاری خصوصی	افزایش بهره وری نهایی نهادهای خصوصی، افزایش نرخ بازده دریافتی، افزایش تقاضای بخش خصوصی از سرمایه فیزیکی
	اثر جانشینی جبری	افزایش سرمایه عمومی،سرمایه خصوصی را پس میزند و ممکن است در کوتاه مدت اثر نامطلوب بر رشد داشته باشد .اثر جانشینی جبری ممکن است اشکال مختلف داشته باشد: اگر توسعه سرمایه عمومی از طریق : افزایش مالیاتها و کاهش نرخ بازده خالص باشد ممکن است میل به سرمایه گذاری را کاهش دهد. وام گیری از بازارهای مالی داخلی صورت گیرد به علت نرخ بهره های بالاتر داخلی،اثر نامطلوب بر تشکیل سرمایه خواهد داشت وام گیری عمومی صورت گیرد، بیم آن می رود که بدهی های عمومی در طول زمان تداوم یابد و انتظار افزایش تورم و مالیات بندی در آینده بیشتر شود و ریسک احتمالی نرخ بهره افزایش و هزینه وام گیری افزایش یابد و همچنین ریسک حاصل از قصور در پرداخت بدهی دولت افزایش یابد که این دو یک اثر ترکیبی بر انباشت سرمایه خصوصی دارند.

منبع: Agenor and Moreno-Dodson. 2006

در طی دو دهه­ اخیر با شناخت اهمیت زیربناهای اقتصادی، بسیاری از کشورها دست به یکسری اصلاحات مانند تغییر ساختار، تشویق بخش خصوصی و برقراری روشهای جدید مقررات نظارتی زدند. در بسیاری از اقتصادهای درحال توسعه و درحال گذار، هزینه­های بالا و عملکرد ضعیف امکانات رفاهی که تحت مالکیت دولت بودند، باعث شد که بخش خصوصی در تأمین زیربنا مشارکت کند و همچنین تغییر ساختارهایی نیز بوجود آید. خدماتی که تحت مالکیت دولت هستند معمولاً در پایین­تر از حد قیمت­گذاری می­شوند و اغلب کشورها نمی­توانند سرمایه­گذاری­های عظیم مورد نیاز برای خدمت­رسانی را تأمین کنند. و درنتیجه کمبودهایی که در مقدار کمی و کیفیت زیربناها بوجود می­آید موجب انحراف از مسیر رشد و رفاه می­شود.

اگرچه خصوصی­سازی و تغییر ساختار رقابتی و مقررات نظارتی، عملکرد زیربناها را بهبود می­بخشد اما با مشکلاتی هم همراه است. ارتباط بین اصلاح زیربناها و عملکرد مناسب آن، پیچیده است. از مطالعات انجام شده در این زمینه چندین نتیجه می­توان برداشت کرد.

 اول، اصلاحات به میزان قابل توجهی عملکرد زیربناها را بهبود می­بخشد، منجر به افزایش سرمایه­گذاری­ها و بهره­وری می­شود، افراد بیشتری از خدمات زیربنایی بهره­مند می­شوند و کیفیت خدمات افزایش می­یابد، قیمت­ها متناسب با هزینه­های زیربنایی تنظیم می­شود و خدمات بیشتر جوابگوی نیازهای شرکتها و مصرف­کنندگان هستند.

 دوم، مقررات نظارتی که مشتمل بر ایجاد سطوح تعرفه­ای کافی می­باشند، به دلیل اینکه شرایطی را برای اصلاح زیربناها فراهم می­سازد، مهم هستند. حمایت از منافع سرمایه­گذاران و مشتریان به منظور جذب سرمایه خصوصی بلندمدت، بسیار مهم است. زیرا این سرمایه خصوصی برای تأمین خدمات زیربنایی قابل اعتماد و کافی و همچنین فراهم کردن حمایتهای اجتماعی برای اصلاحات، مورد نیاز است. قوانین نظارتی باید حقوق دارایی­ها را مشخص کند، به صورت منطقی تخصیص بدهد و به سرمایه­گذاران خصوصی این اطمینان را بدهد که در معرض سوء­استفاده­های نهادهای نظارتی قرار نمی­گیرند. 

 سوم، برای اینکه خصوصی­سازی، منافع اجتماعی وسیعی ایجاد کند، باید صنایع زیربنایی به طور کامل ساختارشان تغییر کند و همچنین باید قادر به رقابت باشند. زمانیکه انحصارات زیربنایی، خصوصی­سازی می­شوند، منافع آنها بسیار کمتر از زمانی است که در یک فضای رقابتی فعالیت می­کنند. اغلب تغییر برخی از موارد ساختاری (مانند درجه ادغام عمودی و افقی) قبل از خصوصی­سازی مشکل و پرهزینه است.

بین ارزیابی­های علمی و دیدگاه­های عمومی تفاوت وجود دارد. در سالهای اخیر شکست­های بخش خصوصی منجر به آشوب­های خیابانی و انتقادات فزاینده به مؤسسات مالی بین­المللی شده است. نگرانی­ها در مورد پیامدهای توزیعی خصوصی­سازی و آزادسازی بازار بخصوص اثرات آنها بر خدمات اساسی مربوط به خانوارهای فقیر و سایر گروههایی که بخش خصوصی انگیزه­ای برای خدمت­رسانی به آنها را ندارد، باعث شد که بسیاری از اقتصاددانان به این مقوله توجه بیشتری بکنند. 

بنابراین به نظر می­رسد که به منظور مشخص شدن موفقیت و یا عدم موفقیت اصلاحات زیربنایی از نظر رفاه مطالعات جامعی باید صورت گیرد و همچنین ابزارها و سیاستهای مناسب­تری برای ادامه راه در نظر گرفته شود.(Kessides2004)

در این قسمت به بررسی راههایی می­پردازیم که از طریق آنها اصلاح زیربناها(بخصوص مشارکت بخش خصوص) بر توزیع درآمد اثر می­گذارد. دو دیدگاه در این زمینه وجود دارد: دیدگاه اقتصاد کلان و دیدگاه اقتصاد خرد. (Estache,.Fostor and Wodon. 2002)

در دیدگاه اقتصاد کلان مطرح شده است که اصلاح زیربناهای اقتصادی از طریق رشد اقتصادی، سطح اشتغال و ترکیب مخارج دولت می­تواند بر توزیع درآمد اثر بگذارد.در جدول2 اثرات مثبت و منفی که اصلاح زیربناها بر توزیع درآمد می­گذارد بررسی شده است.

دیدگاه اقتصاد خرد مشتمل بر دو دسته عوامل می­باشد: موارد مربوط به دسترسی و موارد مربوط به فراهم­سازی.

موارد مربوط به دسترسی در واقع به این مطلب می­پردازد که اقشار فقیر که اغلب در مناطق دورافتاده و محله­های فقیرنشین زندگی می­کنند به چه میزان به این خدمات زیربنایی دسترسی دارند بنابراین سیاستگذاران باید به سه سوال زیر در این زمینه پاسخ دهند:

اقشار فقیر هزینه اولیه مربوط به اشتراک با شبکه را می­توانند فراهم کنند؟

سطح پوشش خدمات در میان خانوارهای فقیر به چه میزان است؟

مشکل دسترسی برای اقشار فقیر عمدتاً از عوامل طرف تقاضا ناشی می­شود یا عوامل طرف عرضه؟

جدول2- ارتباط اصلاح زیربناها و توزیع درآمد از دیدگاه کلان

	اثر مثبت	اثر منفی
رشد اقتصادی	مشارکت بخش خصوصی ممکن است از طریق افزایش بهره وری و دسترسی آسان تر به بازارهای سرمایه مؤثر واقع شود،در آمریکای لاتینیک درصد رشد در GDP سرانه منجر به کاهش یک درصدی سهم اقشار فقیر می شود.	اگر رشد اقتصادی بیشتر برای اقشار غیر فقیر سودمند باشد،ممکن است فقر کاهش نیابد و نابرابری افزایشیابد. اصلاح زیربناها به رشد اولیه کمک می کند.
اشتغال	اگر اصلاح زیربناها باعث ایجاد رشد اقتصادی شود،باید اشتغال هم ایجاد کند اما ایجاد اشتغال زمان بر است.	اصلاح ممکن است باعث اخراج برخی کارکنان شود و همچنین دستمزدها را کاهش دهد.
ترکیب مخارج دولتی	درآمدهای حاصل از اصلاحات(مثلاً خصوصی سازی) و حذف تدریجییارانه ها،فضای مالی مناسبی را برای سایر برنامه های دولتی ایجاد می کند که ممکن است این برنامه ها بهتر هدفگذاری شده باشند و با منافع اقشار فقیر بیشتر موافق باشد.	قشار فقیر ممکن است با کاهش یارانه های دولتی برای خدمات زیربنایی آسیب ببیند(ممکن ایت هم یارانه های اشتراک و هم یارانه های مصرف حذف شود).

منبع: Estache,.Fostor and Wodon. 2002

 

پس از انجام اصلاحات و مشارکت بخش خصوصی در تأمین زیربناهای اقتصادی در سطح زندگی و رفاه اقشار فقیر تغییراتی ممکن است حاصل شود که در جدول3 این اثرات و منافع و ریسکهایی را که به اقشار فقیر تحمیل می­کند آمده است.

در موارد مربوط به فراهم­سازی خدمات زیربنایی آنچه اهمیت دارد این است که هزینه استفاده از این خدمات برای اقشار فقیر قابل پرداخت باشد، در واقع می­توان گفت مسئله قیمت این خدمات برای اقشار فقیر یک محدودیت محسوب می­شود و زمانی آنها می­توانند این خدمات را برای خود تأمین کنند که هزینه اتصال به شبکه با درآمدشان هماهنگی داشته باشد. یک سیاست اصلاح باید قابلیت فراهم­سازی خدمات را از طریق تشویق به کمتر شدن هزینه­های خدمات و فراهم کردن یکسرییارانه­های مدیریت شده (هرجاکه لازم باشد) ارتقاء دهد.

جدول3- ارتباط اصلاح زیربناها و توزیع درآمد از دیدگاه خرد (موارد مربوط به دسترسی به خدمات)

اثرات احتمالی پس از انجام اصلاحات	ریسک	منافع و عوامل کاهش­دهنده ریسک
افزایش بهای اتصال به شبکه	زمانیکه شرکتهای خصوصی هزینه­های واقعی اتصال به شبکه را منعکس می­کنند،بهای اتصال به شبکه خدمات زیربنایی احتمالاً به میزان زیادی افزایش می­یابد.	کشورها می­توانند قوانینی را اتخاذ کنند که از هماهنگ بودن هزینه­های اتصال در مناطق جغرافیایی مختلف اطمینان حاصل کنند.
ریسک"Cream-Skimming”یا"Red-Lining”	شرکتها ممکن است تمایلی به خدمت رسانی به اقشار فقیر به صورت فردی(cream-skimming)یا مناطق (red-lining)  نداشته باشند.	می­توان قوانین مخالفcream-skimmingیاred-lining  وضع کرد.
کاهش دسترسی به خدمات جایگزین	زمانیکه شرکتهای خصوصی هزینه­های واقعی اتصال به شبکه را منعکس می­کنند،بهای اتصال به شبکه خدمات زیربنایی احتمالاً به میزان زیادی افزایش می­یابد.	اگر در قراردادها پیش­بینی شود،دسترسی به خدمات جایگزین اثر نخواهد داشت،دستیابی به خدمات عمومی ممکن است به دلیل خصوصی­سازی افزایش یابد.
افزایش هزینه شبکه به خاطر بهبود کیفیت خدمات	کیفیت خدمات احتمالاً افزایش می­یابد اما این ممکن است باعث شود که خدمات شبکه برای اقشار فقیر غیرقابل فراهم­سازی شود.	شواهد نشان می­دهد که خانوارهای فقیر حاضرند مقدار عادلانه­ای برای بهبود کیفیت خدمات بپردازند.

منبع: Estache,.Fostor and Wodon. 2002

سیاستگذاران در مورد قابلیت فراهم­سازی باید به سه سؤال اصلی پاسخ دهند:

چه تعداد از اقشار فقیر توانایی پرداخت برای خدمات عمومی را دارند؟

چه تعداد از اقشار فقیر حاضرند برای خدمات عمومی پرداخت کنند؟

آیا چرخه­های پرداخت اقشار فقیر بابت امکانات رفاهی عمومی با چرخه درآمدشان هماهنگ است؟ 

در جدول 4 اثراتی که اصلاح زیربناها و مشارکت بخش خصوصی بر توزیع درآمد می­گذارد و ریسک و عوامل کاهش آن به اختصار آمده است.

 

جدول4- ارتباط اصلاح زیربناها و توزیع درآمد از دیدگاه خرد (موارد مربوط به قابلیت فراهم­سازی)

	ریسک	منافع و عوامل کاهش­دهنده ریسک
افزایش در قیمت­گذاری	برای پوشش هزینه­ها و همچنین تأمین منابع مالی لازم برای بهبود کیفیت خدمات،متوسط سطح تعرفه­ها افزایش می­یابد.	افزایش متوسط تعرفه­ها بستگی به قیمتهای قبل از اصلاح و توزیع منافع حاصل از مشارکت بخش خصوصی بین خانوارها دارد.اصلاح می­تواند هزینه­ها را به طور معنی­داری از طریق بهبود در کارایییا تکنولوژی­های جدید کاهش دهد.
تعادل مجدد تعرفه	ساختار تعرفه احتمالاً اصلاح می­شود به روشی که می­تواندتعرفه نهایی را که اقشار فقیر با آن روبرو هستند افزایش دهند.	رقابت احتمالاً سطح متوسط تعرفه­ها را افزایش می­دهد در نیجه به احتمال زیاد اثر تعادل مجدد تعرفه را تعدیل می­کند.
قانونمد کردن و وصول درآمد	دریافت درآمد و ناامیدی از دریافتهای غیر رسمی احتمالاً بسیار کاراتر است و در نتیجه افزایش در پرداخت قیمتها مؤثر.	احتمالاً اطمینا با قانونمند کردن ارتباط بالا می­رود.ارتباطات غیر رسمی ممکن است خیلی گران تمام شود.اصلاح انتخابهای فنی را با هزینه­های کمتر همراه می­کند.

منبع: Estache,.Fostor and Wodon. 2002

 

ارتباط زیربناهای اقتصادی و توزیع درآمد با استفاده از روشهای اقتصاد سنجی

در این قسمت این فرضیه آزمون می­شود که زیربناهای اقتصادی باعث بهبود توزیع درآمد می­شوند. با توجه به این فرضیه، متغیروابسته ضریب جینی که شاخصی است برای توزیع درآمد و متغیرهای مستقل شاخص­های تعداد مشترکین آب خانگی، تعداد تلفن­های مشغول به کار و طول راههای اصلی و همچنین ظرفیت تولید برق به عنوان شاخص­های توضیح­دهنده هر یک از بخشهای زیربنایی آب، مخابرات، راه و برق می­باشند و همچنین متغیر تولید ناخالص داخلی به عنوان متغیر کنترل وارد مدل شده است. داده­ها مربوط به کشور ایران برای دوره زمانی30 سال (85-1355) می­باشد. ساختار کلی مدل به صورت y=F(x1,x2,x3,…) می­باشد که y متغیر وابسته و x ها متغیرهای توضیحی می­باشند و به

شرح زیر تعریف می­شوند:

 Log(Gini): بیانگر شاخص توزیع درآمد یعنی ضریب جینی است.

Log(GDPF) : تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال 1376

Tel : شاخص مربوط به بخش تلفن یعنی تعداد تلفن­های مشغول به کار

Road : شاخص مربوط به بخش راه یعنی طول راههای اصلی

Water: شاخص مربوط به بخش آب یعنی تعداد مشترکین آب خانگی

elec : شاخص مربوط به بخش برق یعنی ظرفیت تولید برق

 (1)DU : متغیر مجازی مربوط به سال 1370 است.

با استفاده از روش حداقل مربعات معمولیOLS به تخمین مدل می­پردازیم. اما استفاده از روش برآورد OLS در کارهای تجربی بر این فرض استوار است که متغیرهای سری زمانی مورد استفاده مانا^[7] هستند. برای اثبات مانا یا نامانا بودن متغیرهای موجود در مدل از آزمون ریشه واحد استفاده می کنیم.

آزمون ریشه واحد

آزمون ریشه واحد یکی از معمول­ترین آزمونهایی است که امروزه برای تشخیص مانایییک فرآیند سری زمانی مورد استفاده قرار می گیرد.

برای تعیین مانایی متغیرها از آزمون دیکی– فولر تعمیم یافته ((ADF^[8] استفاده می­شود. در این آزمون در سطوح 1، 5 و 10 درصد، سه مقدار بحرانی و یک مقدار محاسبه شده توسط آماره آزمون ADF تعیین می­شود. اگر قدر مطلق مقدار محاسبه شده از مقدار بحرانی بزرگتر باشد، فرضیه H0 مبنی بر نامانایی رد می­شود و سری ماناست. در جدول 7 نتایج بدست آمده برای هر یک از متغیرهای مدل آمده است: با توجه به اینکه کلیه متغیرها در سطح بحرانی 10 درصد و در سطح مانا می­باشند پس دیگر لزومی به بررسی تفاضل مرتبه اول وجود ندارد و فرضیه H0 مبنی بر وجود ریشه واحد یعنی نامانا بودن سریهای زمانی رد می شود. (بیدرام1381)

 

جدول5- آزمون مانایی متغیرهای مدل

متغیر	مقدارآماره ADF	سطح بحرانی  مقدار بحرانی
LOG(Gini)	3.598611-	5%               3.568379- 10%             3.218382-
LOG(GDPF)	1.741777	5%               1.952473- 10%             1.610211-
TEL	3.846149	5%               3.603202- 10%             3.238054-
ELEC	13.36956	5%               2.963972- 10%             2.621007-
ROAD	4.180170	5%               1.952473- 10%             1.610211-
WATER	3.427349	5%               2.971853- 10%             2.625121-

منبع: محاسبات محقق

 

برآورد مدل

در این قسمت با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی(OLS) مدل را تخمین می­زنیم، ضرایب مربوط به هر یک از متغیرها در جدول 6 آمده است.

R2 = 0.805053               DW = 2.001249

نتایج بدست آمده از برآورد مدل حاکی از آن است که log (GDPF) تنها متغیر توضیحی است که معنی­دار می­باشد و سایر متغیرهای توضیحی معنی­دار نیستند، این موضوع به این دلیل می­باشد که بین متغیرهای مستقل درون معادله مشکل هم­خطی وجود دارد.

 

 

 

 

 

 

 

جدول6- برآورد مدل

prob	آماره t	انحراف معیار	ضریب متغیر	متغیر
0.0261	2.378557-	0.018127	0.043117-	LOG(GDPF)
0.4973	0.689699-	05E-2.57	05E-1.77-	ROAD
0.1543	1.473057	08E-2.11	08E-3.10	WATER
0.0767	1.853212-	06E-4.62	06E-8.56-	TEL
0.1159	1.633835	05E-6.90	0.000113	ELEC
0.0001	4.673423-	0.028487	0.133131-	DU(1)

 

هم­خطی^[9]

اصطلاح هم­خطی منسوب به "راکنار فریش" است. هم­خطی در اصل به معنای وجود ارتباط خطی«کامل»^[10] یا «دقیق»^[11] بین همه یا بعضی از متغیرهای توضیحی مدل رگرسیون می­باشد. برای رگرسیون k متغیره با متغیرهای توضیحی xk،...،x2،x1 گفته می­شود که ارتباط خطی دقیق وجود دارد، اگر شرط زیر برقرار باشد:

 

که در آن  مقادیر ثابتی هستند که همه آنها به طور همزمان صفر نیستند.

اما اصطلاح همخطی در مفهومی کلی، هم شامل هم­خطی کامل و هم­خطی ناقص می­شود یعنی :

 

که در آن ui جزءِ خطای آماری است.

نتایج عملی همخطی به قرار زیر است:

بزرگی واریانس و کوواریانس تخمین­زن­هایOLS

فواصل اعتماد عریض­تر

نسبتهای غیر معنادار t

R2 بالا اما تعداد اندک نسبتهای معنادار

حساسیت تخمین­زن­هایOLS و خطای معیار آنها نسبت به تغییرات اندک در داده­ها

با مطالعه ماهیت و نتایج هم­خطی، طبیعی است که بپرسیم: چگونه باید دانست که در هر حالت مفروض و بخصوص در مدلهایی که شامل بیش از دو متغیر توضیحی هستند، همخطی وجود دارد؟ از آنجایی که هم­خطی الزاماً پدیدة نمونه­ای است، لذا به علت پدید آمدن داده­های غیر تجربی بسیار در اغلب علوم اجتماعی روش واحدی برای کشف هم­خطی و یا اندازه­گیری شدت آن نداریم. اما آنچه که داریم مجموعه قواعد تجربی مشابهی است که بعضی منسجم و برخی نامسجم­اند حال بعضی از این قواعد را در نظر می­گیریم:

1- R2 بالا اما تعداد کم نسبتهایt معنی­دار

2- همبستگی حاد دو بدو بین متغیرهای توضیحی

3- دترمفیان  نزدیک به صفر باشد.

4-  باشد. Rxk، جذر ضریب تعیین زمانی است که یک متغیر توضیحی را بر روی سایر متغیرهای توضیحی برازش می­کنیم. Ry، جذر ضریب تعیین برای مدل اصلی است.

5- علامت غلط ضرایب (مثبت به جای منها) و مقدار غیر معقول ضرایب (خیلی بزرگ یا خیلی کوچک)

برای رفع مشکل هم­خطی می­توان اقدامات زیر را انجام داد:

ترکیب داده های مقطعی و سری زمانی

حذف متغیری که باعث هم­خطی شده است

تبدیل متغیرها (به جای سطح، از اولین تفاضل استفاده شود)

استفاده از داده­های جدید و اضافی

استفاده از رگرسیون Rigide

استفاده از لگاریتم متغیرها (گجراتی1385)

 

 

تشخیص هم­خطی مدل

همانطور که در قسمت قبل گفته شد یکی از راههای تشخیص وجود مشکل هم­خطی بین متغیرهای توضیحی، مشاهده همبستگی بین آنها می­باشد که در جدول 7 ماتریس همبستگی بین متغیرهای توضیحی آمده است.

 

جدول7- ماتریس همبستگی بین متغیرها

WATER	ROAD	TEL	ELEC	GDPF	GINI
0.719939-	0.748838-	0.567450-	0.674101-	0.522534-	1.000000	GINI
0.914958	0.871935	0.966270	0.952546	1.000000	0.522534-	GDPF
0.991534	0.966323	0.967551	1.000000	0.952546	0.674101-	ELEC
0.933409	0.878429	1.000000	0.967551	0.966270	0.567450-	TEL
0.984585	1.000000	0.878429	0.966323	0.871935	0.748838-	ROAD
1.000000	0.984585	0.933409	0.991534	0.914958	0.719939-	WATER

مآخذ: محاسبات محقق

آنچه مسلم است این است که هم­خطی شدیدی بین متغیرهای توضیحی درون معادله وجود دارد. با استفاده از نمودار 1 می­توان به رابطه معکوس هر یک از متغیرهای توضیحی و متغیر وابسته پی برد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار1- رابطه ضریب جینی و سایر متغیرهای توضیحی

 

پس از شناسایی مشکل هم­خطی به منظور رفع این مشکل ابتدا متغیرهایی که باعث بوجود آمدن این مشکل می­شود را حذف می­کنیم و از لگاریتم متغیرها و اولین تفاضل استفاده  می­کنیم. نتایج برآورد به قرار زیر است:

 

جدول8- برآورد مدل پس از رفع هم­خطی

prob	آمارهt	انحراف معیار	ضریب متغیر	متغیر
0.0000	6.237684-	0.014787	0.092239-	LOG(GDPF)
0.1154	1.633509-	5.77E06-	9.43-E06	D(ELEC)
0.0071	2.944801-	0.024662	0.072625-	DU(1)
0.0147	2.629957	0.352861	0.928010	GINI(-1)

منبع: محاسبات محقق

 

Log(Gini)=0.092239-Log(GDPF)-9.43E06D(ELEC)0.928010+Gini(-1)

0.072625-DU(-1)

(0.014787)(0.352861)(06E5.77)(0.014787)

                                                          1.95 = DW                      0.63 = R²

 

نتایج تحقیق

در دهه های اخیر، کشورهای در حال توسعه سرمایه گذاری­های زیادی را در بخشهای زیربنایی انجام داده­اند تا به منافع چشمگیر حاصل از توسعه دسترسی خانوارها و تولید کنندگان به خدماتی مانند آب سالم، خدمات بهداشتی، انرژی برق، ارتباطات و حمل و نقل، دست یابند. سرمایه گذاری و توسعه بخشهای زیربنایی به منظور گسترش منافع حاصل از خدمات بخصوص برای افرادی که در مناطق روستایی زندگی می کنند و اقشار فقیر، نیاز است. اما آنچه که از تحقیقات اخیر که عموماً مربوط به کشورهای آمریکای لاتین بوده است، بر می­آید حاکی از آن است که اول، در توسعه زیربناها، شکاف قابل توجهی بین کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه وجود دارد. دوم، افزایش در مقدار و کیفیت زیربناها به طور معنی داری با توزیع برابر درآمد در ارتباط است. در واقع حجم زیربناها همبستگی منفی با ضریب جینی دارد تا شاخصهای کمی زیربناها. سوم، در کشورهای صنعتی، همبستگی بین حجم زیربناها و نابرابری درآمد کمتر معنی دار است در حالیکه همبستگی بین کیفیت زیربناها و نابرابری درآمد منفی و معنی دار است. برای این کشورها، به نظر می رسد که افزایش کیفیت زیربناها در کاهش نابرابری درآمد مهمتر است تا افزایش کمیت یا حجم زیربناها. چهارم، در کشورهای در حال توسعه، افزایش هم در کیفیت و هم در مقدار (حجم) زیربناها به طور معنی داری باعث کاهش نابرابری درآمد می شود.

با بررسی چند بخش زیربنایی اقتصادی، افزایش امکانات به طور کلی به ویژه در سالهای پس از جنگ مشاهده می­شود. ولی اگر از دید کیفی و از نگاه درونزایی تولید اقتصادی و همچنین شرایط زندگی طبقات کم درآمد جامعه به رشد امکانات مزبور توجه شود، کار ناشده بسیاری هنوز در پیش است. الگوی توسعه اقتصادی برونزای ایران که از گذشته بر پایه درآمد نفت و تأمین نیازها از خارج و عمدتاً توجه به مصرف شکل گرفت، بدلیل دگرگونی های ساختاری بسیار، گرایش به تداوم وضع دارد. گسترش امکانات زیربنایی اقتصادی می تواند با کمترین تأثیر بر امکانات واقعی تولیدی داخلی و رشد آن انجام گیرد و بر طبقات کم درآمد جامعه کمترین تأثیر را دارد. همه این امکانات عمدتاً بر پایه ارز نفتی، بدهی خارجی و افزایش شدید قیمتها و یا برداشت از درآمد واقعی صاحبان درآمد ثابت از جمله مزد و حقوق بگیران انجام می گیرد. در چنین شرایطی است که دستاوردها، هر چند مهم و قابل توجه باشند، مایه خرسندی زیادی نیستند.

نتایج حاصل از برآورد مدل حاکی از آن است که زیربنای بخش برق رابطه منفی و معنی­داری با نابرابری درآمد دارد. با توجه به اینکه آماره دوربین– واتسن (DW) حدود 95/1 است و نزدیک به 2 می باشد پس بین جملات اخلال خود همبستگی وجود ندارد و همچنین ضریب تعیینR2، حدود 64/0 است که بیانگر آن است که متغیرهای توضیحی درون معادله، حدود 64 درصد از تغییرات متغیر وابسته را توضیح می دهند.

 

 

 

 

پیشنهادات

1- مسئله نابرابری درآمد از ابعاد گوناگون همواره مورد بررسی قرار گرفته است اما از بعد اقتصادی و دستیابی به فرصتهای اقتصادی باید گفت که توجه به وضعیت زیربناها به میزان زیادی می تواند در بهبود وضعیت نابرابری مؤثر باشد.

2- به نظر می رسد که زیربناهای اقتصادی چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی کافی نیستند، بنابراین برای گذار از وضعیت فعلی وابستگی شدید سرمایه گذاری های زیربنایی به بخش عمومی به ایجاد نظام فعال­تر بخش خصوصی در آینده، هنوز راه زیاد و مراحل متعددی در پیش است که باید پیموده شود از جمله این موارد اصلاح و گسترش بازارهای مالی ، جذب سرمایه های داخلی و اجرای برنامه خصوصی سازی است.

3- با توجه به آثار اصلاح(بخصوص مشارکت بخش خصوصی)بر خانوارهای کم­درآمد، خصوصی­سازی باید با تجدید ساختار و وضع مقررات نظارتی کارا همراه باشد.

 

تحقیقات آتی

1- در دهه­های اخیر به موضوع زیربناهای اقتصادی توجه خاصی شده است. بنابراین اثر زیربناهای اقتصادی بر رشد اقتصادی و کاهش فقر را می­توان در تحقیقات آتی بررسی کرد.

2- با توجه به عملکرد ضعیف دولت در تأمین خدمات زیربنایی، تشویق بخش خصوصی برای مشارکت در تأمین این خدمات به نظر ضروری می­رسد . بنابراین پرداختن به مسئله اصلاح و بررسی اثرات آن بر عملکرد اقتصاد را می­توان در تحقیقات آتی بررسی کرد.

3- بررسی وضعیت خدمات زیربنایی در سطح استان و همچنین اثر این خدمات بر بهبود نابرابری درآمد در بین استان­های مختلف در کشور را می­توان در تحقیقات آتی بررسی کرد.

 

 

 

 

 

---

1. دانشیار پژوهشکده پولی و بانکی، بانک مرکزی (مسئول)،  Email: [e-mail]

2. کارشناس ارشد علوم اقتصادی

1. infrastructure

1. Luis Serven and Cesar Calderon

1. Cesar Calderon and Luis Serven

2. Alberto Chong and Cesar Calderon

1. starionary

2. Augmented Dicky Fuller

1. Multicollinearity

2. Perfect

3. Exact

مراجع

منابع

-  بیدرام،رسول؛ Eviews همگام با اقتصاد سنجی، چاپ اول، منشور بهره­وری، تهران، 1381

- سالنامه آماری؛ مرکز آمار ایران؛ سالهای مختلف

-  سالنامه حمل­ونقل جاده­ای؛ سازمان راهداری و حمل­ونقل جاده­ای؛ سالهای مختلف

- گجراتی، دامودار؛ مبانی اقتصاد سنجی؛ ترجمه حمید ابریشمی؛ جلد دوم، چاپ پنجم، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1385

- گزارش صنعت برق؛ وزارت نیرو؛ سالهای مختلف

- گزارش عملکرد 25 ساله وزارت نیرو؛ وزارت نیرو

 

- Agenor, Pierre-Richard and Blanca Moreno-Dodson. 2006. Public Infrastructure and Growth: New Channels and Policy Implications. World Bank Policy Research Working Paper 4064. November

- Calderon, Cesar and luis Serven. 2003. Macroeconomic Dimensions of Infrastructure in Latin America. October

- Estache, A., V.Fostor, and Q. Wodon. 2002. Accounting for Poverty in Infrastructure Reform-Learning from Latin America’s Experince. Washington, D.C: World Bank Institute 

- Estache, A., V.Fostor, and Q. Wodon. 2002. Making Infrstructure Reform in latin America-Work for the Poor

- Kessides, Ioaninis.2004 Reforming Infrastructure-Privatization, Regulation and Competition. World Bank Policy Research Report

- World Bank Report, 1994. World Development Report: Washington, Dc:  The World Bank.

- World Bank Report, 2006. World Development Report:World Bank and Oxford University