علم ناآموخته

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 8، شماره 28، مهر 1391، صفحه 109-151   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

عبدالعظیم کریمی

استادیارزبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران جنوب

چکیده

علوم در دیدگاه فیلسوفان و عارفان به انواع مختلف تقسیم‌بندی می‌شود. یکی از این تقسیم‌ها، تقسیم علم به حصولی (آموخته) و حضوری (ناآموخته) است: علم حصولی، علمی است که با واسطة صورت‌هایی از معلوم خارجی به دست می‌آید و شامل آن دسته از یافته‌ها و دستاوردهای بشری است که تحقیقات و ادراکات حسی آن را تأیید کند و از طریق منابع بیرونی به دست می‌آید. اما علم حضوری، به‌عکس علم حصولی، علمی است بی‌واسطه و غیرمکتسب. طالبان هر یک از این دو علم به منظور رسیدن به مطلوب خود ناگزیرند که طریق یا طرق خاصی را در پیش گیرند.
در این نوشتار تلاش شده است تا ضمن نگاهی به پیشینه معرفت شهودی یا علم ناآموخته و تبیین تفاوت‌های علم حصولی و حضوری، با تکیه بر آموزه‌ها و تجربه‌های برخاسته از سیر و سلوک عارفان، به‌ویژه آموزه‌های مثنوی معنوی، به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که منابع، جلوه‌ها و خاستگاه‌های علم لدنی و ناآموخته چیست و چگونه می‌توان به آن نایل شد؟

کلیدواژه‌ها

علم حضوری؛ علم ناآموخته؛ شهود؛ قلب؛ مثنوی معنوی

مراجع

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه.

ابن‌عربی. 1383. فتوحات مکیه. ترجمه محمد خواجوی. تهران: مولی.

ابوالرجاء العمرکی. 1359. روضةالفریقین. ترجمه عبدالحی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران.

ابونصر سراج. 1914. اللمع. به تصحیح رینولد نیکلسون. لیدن.

اصلانی منفرد. 1389. «آیا غیرا ز خدا کسی علم غیب می‌داند یا نه؟». مجله رشد معارف اسلامی. ش 79.

بهاء ولد. 1377. معارف سلطان ولد. به تصحیح نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: مولانا.

بهشتی، محمد؛ مهدی فقیهی و علی نقی. 1385. آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت. ج 2. تهران: سمت.

بیگدلی، زهرا.1390. چگونگی تبدیل علم حصولی به حضوری در تعلیم و تربیت. قم: موسسه فرهنگی قرآن و عترت صابره.

پورجوادی، نصرا... . 1374. عین‌القضات و استادان او. تهران: اساطیر.

جبران، جبران خلیل. پیامبر و دیوانه. ترجمة مهدی مقصودی. تهران: گل.

جوادی آملی. 1363الف. «راه تحصیل علم حصولی و شهودی». مجموعه سخنرانی‌ها. تهران: سایت بین‌المللی علوم وحیانی اسرا (ش 1313).

ــــــــــ . 1363ب. ذکر حکمت آن (مجموعه آثار). قم: موسسه فرهنگی اسراء.

حسین‌زاده، محمد. 1385. «علم حضوری». فصلنامهعلمی  پژوهشیدرزمینهعلومفلسفی. ش 4. س 1.

خواجه عبدا... انصاری. 1372. مجموعه رسائل. به تصحیح و مقابله محمد سرور مولایی. چ 2. تهران: توس.

رنجیر حقیقی، علی. 1376. «معرفت‌شناسی حضوری». کیهان اندیشه. ش 73.

روحانی‌نژاد، حسین. 1380. مواجید عرفانی. چ 1. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

ریجون، لوید. 1378. عزیز نسفی. ترجمه دکتر مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.

ری، گریک. 1381. دائو رابطه‌ها. ترجمة ع. پاشایی. تهران: فرا روان.

زاهدی، مرتضی. 1389. سلسله مباحث نظریه تربیت اسلامی. تهران: کتاب قلب و ذهن.

ـــــــــــــ . 1385. نظریه تربیت اسلامی. تهران: صابره.

زرین کوب، عبدالحسین. 1379. سرّنی. ج 1 و 2. تهران: علمی.

زیبا کلام، سعید. 1382. «از چیستی علم به سوی چگونگی علم». مجله حوزه و دانشگاه. ش 34.

سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد. 1368. روح الارواح (فی شرح اسماء الملک الفتاح). به تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.

سنایی. 1362. دیوان سنایی. به اهتمام سیدمحمد تقی مدرس رضوی. تهران: کتابخانه سنایی.

شریف زاده، بهمن. 1379. «علم حضوری پایه ارزش معلومات. نیم نگاهی به نظر علامه». فصلنامه ذهن. ش 4و5.

شریف‌زاده، حکیمه السادات. 1382. جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی مولانا. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران. سایت:

http://www.daneshju.ir/forum/f590/t26603.htm

شریف‌زاده، بهمن. 1379. «علم حضوری پایه ارزش معلومات؛ نیم نگاهی به نظر علامه». فصلنامه ذهن. س 12. ش 4 و 5.

شریعت، محمدجواد. 1376. سخنان پیرهرات. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

شمس تبریزی. 1385. مقالات. به تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد. چ 3. تهران: خوارزمی.

ـــــــــــ . 1373. مقالات شمس. ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.

شهیدی، سید جعفر. 1373. شرح مثنوی(جزء چهارم از دفتر اول). تهران: علمی و فرهنگی، 1373.

عزیزالدین نسفی. 1344. کشف‌الحقایق. به کوشش احمد (مهدوی) دامغانی. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــ . 1341. ایشان کامل. به تصحیح ماریژن موله. تهران: انستیتو ایران و فرانسه.

عین‌القضات همدانی. 1374. خاصیت آئینگی. به تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: نی.

عطار. 1372. تذکرةالاولیاء. به تصحیح و توضیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

ـــ . 1386. مصیبت‌نامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

فعالی، محمدتقی. 1379. «علم حضوری و حصولی». مجله ذهن. س 12. ش 2.

ـــــــــــــــ . 1380. تجربه دینی و مکاشفه عرفانی. تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

ــــــــــــــ . 1376الف. «گذری به معرفت‌شناسی». مجله کیهان اندیشه. س 7.
ش 71.

ـــــــــــــ . 1376ب. «علم حضوری و حصولی». مجله ذهن. س12. ش 2.

قبادی، حسینعلی. 1390. «بحران‌های انسان امروز و پاسخ حکمت اشراق به آنها». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی. س 7. ش 22.

کریمی، عبدالعظیم. 1387. نافهمیدگی فهم راز. تهران: عابد.

مستملی بخاری، محمد. 1349. شرح تعرف. با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن. چ 1. تهران: اساطیر.

مصباح یزدی، محمدتقی. 1372. آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

منزوی، علینقی و عفیف عسیران. 1362. نامه‌های عین‌القضات (ج 2) تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

موحد، محمدعلی. 1375. شمس تبریزی. تهران: طرح نو.

مولوی. 1372. فیه ما فیه (مقالات مولانا). ویرایش جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.

ـــــ . 1362. فیه ما فیه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 5. تهران: امیرکبیر.

ـــــ . 1375. مثنوی معنوی. به تصحیح و پیش‌گفتار عبدالکریم سروش. تهران: علمی و فرهنگی.

نصر، سیدحسین. 1379. نیاز به علم مقدس. ترجمه حسن میانداری. موسسه فرهنگی طه.

ـــــــــــــ . 1380. معرفت و امر قدسی. ترجمة فرزاد حاجی میرزایی. تهران: فرزان.

 

References

The Holy Quran

Nahjol Balagheh

Abu Nasr Seraj. (1914). Al-lam’a. Ed. by Reynold Nicholson. Leiden.

Al omraki, Abolraja’, Rowzatol farighin. (1980/1359H). Tr. by Abdolhai Habibi. Tehran: University of Tehran Press.

Aslāni Monfared. (2010/1389H). “Āyā gheir az khoda kasi elm-e gheib midanad ya na?”. The Journal of Roshd-e Maāref-e eslami. No. 79.

Attār. (1993/1372H). Tazkeratol Owlia. Ed. and commentary by Mohammad Este’lāmi. Tehran: Zavvār.

--------. (2007/1386H). Mosibat Nameh. Ed. by Mohammad Reza Shafi’i Kadkani. Tehran: Sokhan.

Azizoddin Nasafi. (1962/1341H). Ishan-e kamel. Ed. by Marijan Molle. Tehran: Iran-France Institute.

--------. (1965/1344H). Kashfol haghāyegh. With the efforts of Ahmad Mahdavi Dāmghāni.

Beheshti, Mohammad Abu Ja’far; Faghihi, Mahdi; Ali Naghi (2006/1385H). Arāye daneshmandan-e mosalman dar ta’lim va tarbiat.

Bigdeli, Zahra. (2011/1390H). Chegoonegi-e tabdil-e elm-e hosooli be hozoori dar ta’lim va tarbiat. Qom: Moassese-ye farhangi-e Quran va etrat-e sabereh.

Einol Ghozāt Hamedani. (1995/1374H). Khasiat-e ayinegi. Ed. by Najib Mayel Heravi. Tehran: Nei.

Fa’āli, Mohammad Taghi. (1997/1376H). A. “Gozari be ma’refat shenasi”. The Journal of Keihan-e andisheh. No. 7.

--------. (1997/1376H). B. “Elm-e hozoori va hosooli”. Zehn Journal. No. 2.

--------.(2000/1379H). “Elm-e hozoori va hosooli”. Zehn Journal. No. 2.

--------. (2001/1380H). Tajrobe-ye dini va mokashefe-ye erfāni. Tehran: Moassese-ye Farhangi-e danesh va andishe-ye moāsser.

Ghobādi, Hossein Ali. (2011/1390H). “Bohrān-hāye ensan-e emrooz va pasokh-e hekmat-e eshrāgh be ānhā”. Azad University quarterly journal of mytho-mystic literature. No. 22.

Gibran, Gibran Khalil. (1997/1376H). Payāmbar va divāneh. Tr. by Mahdi Maghsoodi. Tehran: Nashr-e Kol.

Grigg, Rey. (2002/1381H). Dao-e rabete-ha (The Tao of relationships). Tr. by A. Pashayi. Tehran: Fara Ravan.

Hosseinzadeh, Mohammad. (2006/1385H). “Elm-e hozoori”. The scientific-research quarterly journal on philosophical science. Year 4. No. 1.

Ibn Arabi. (2004/1383H). Fotoohāt-e makkiyyeh. Tr. by Mohammad Khājavi. Tehran: Mowla.

Javadi Amoli. “Rah-e tahsil-e elm-e hosooli va shohoodi”. A collection of sermons. Tehran: The international website of Olum va Hayani Asra (No. 1313).

Karimi, Abdolazim. (2008/1387H). Nā-fahmidegi-e fahm-e rāz. Tehran: Ābed.

Khajeh Abdollah Ansari. (1998/1377H). Majmoo’e-ye resāel. 2nd ed. Ed. by Mohammad Sarvar Mowlayi. Tehran: Toos.

Mesbahe Yazdi, Mohammad Taghi. (1993/1372H). Amoozesh-e falsafeh. Tehran: Sāzmān-e tablighat-e eslami.

Mostamali Behari, Mohammad. (1970/1349H). Sharh-e ta’arof. Ed. and commentary by Mohammad Roshan. 1st ed. Tehran: Asatir.

Monzavi, Alinaghi; Asiran, Afif. (1983/1362H). Nāme-hāye Einol Ghozāt. 2nd Vol. Tehran: Moassese-ye motāle’āt va tahghighat-e farhangi.

Movahed, Mohammad Ali. (1996/1375H). Shams-e Tabrizi. Tehran: Tarh-e No.

Mowlana. (1983/1362H). Fih-e ma fih. Ed. by Badiozzaman Foroozanfar. 5th ed. Tehran: Amir Kabir.

--------. (1993/1372H). Fih-e ma fih (Mowlana’s treatise). Ed. by Ja’far Modarres Sadeghi. Tehran: Markaz.

--------. (1996/1375H). Masnavi Ma’navi. Ed. and commentary by Abdolkarim Soroosh. Tehran: Elmi va Farhangi.

Najib, Mayel Heravi. (2003/1382H). Ma’āref-e sultan Valad. Tehran: Markaz-e Nashr-e daneshgahi.

Nasr, Seyyed Hossein. (2000/1379H). Niaz be elm-e moghaddas. Tr. by Hassan Miandāri. Tehran: Moassese-ye farhangi-e Tāhā.

--------. (2001/1380H). Ma’refat va amr-e ghodsi. Tr. by Farzad Haji Mirzayi. Tehran: Foroozān.

Pourjavadi, Nasrollah. (1995/1374H). Einolghozzāt va ostādān-e oo. Tehran: Asatir.

Razavi, Modarres. (2001/1380H). Divān-e hakim Sanāyi Ghaznavi. 5th ed. Tehran: Sanāyi.

Ridgeon Lloyd. (1999/1378H). Aziz Nasafi. Tr. by Majdoddin Keivani. Tehran: Markaz.

Rowhāninejad, Hossein. (2001/1380H). Mavājid-e erfāni. 1st ed. Tehran: Pazhouheshgah-e farhang va andishe-ye eslami.

Sam’āni, Shahāboddin Abolghasem Ahmad. (1989/1368H). Roohol arvāh (Fi sharh-e asma elmalek ol Fattah). Commentary and ed. by Najib Mayel Heravi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Shahidi, Seyyed Ja’far. (1994/1373H). Sharh-e Masnavi (the fourth part of the first book). Tehran: Elmi va Farhangi.

Shams-e Tabrizi. (1994/1373H). Maghālāt-e Shams. Ed. by Ja’far Modarres Sadeghi. Tehran: Markaz.

Shari’at, Mohammad Javad. (1997/1376H). Sokhanān-e pir-e harāt. Tehran: Sherkat-e sahami-e ketab-hāye jibi.

Sharifzadeh, Bahman. (2000/1379H). “Elm-e hozoori, paye-ye arzesh-e ma’loomat: nim negahi be nazar-e Allāmeh”. Zehn Journal. No. 4 & 5.

Sharifzadeh, Hakimeh Sādāt. (????). Jahanshenasi va ma’refat shenasi-e Mowlana. University of Mazandaran, Faculty of Humanities. Website: http://www.daneshju.ir/forum/f590/t26603.htm

Zahedi, Morteza. (2006/1385H). Nazariyye-ye tarbiat-e eslami. Tehran: Sabereh.

--------. (2010/1389H). Selsele mabāhes-e nazariyye-ye tarbiat-e eslami. Tehran: Ketab-e ghalb va zehn.

Zarrinkoub, Abdolhossein. (2000/1379H). Serre nei. Vols 1 & 2. Tehran: Elmi.

Zibākalām, Saeed. (????). “Az chisti-e elm be sooye chegoonegi-e elm”. The Journal of Howze va Daneshgah. No. 34.