تحلیل عرفانی داستان ضحاک

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 8، شماره 26، فروردین 1391، صفحه 42-65   

نویسنده

علی حیدری

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

چکیده

یکی از داستان‌های مشهور و رازناک شاهنامه، داستان ضحاک است. از این داستان تحلیل‌های مختلفی صورت گرفته است که بیشتر جنبة سیاسی و اجتماعی دارند. با توجه به رمزی‌بودن این داستان، در این مقاله کوشیده شده است از منظر عرفانی به نبرد فریدون و ضحاک (نیکی و بدی) که دو روی یک سکه‌اند، پرداخته شود. فریدون (ثری تنین = سه اژدها، تنین به معنی مار و اژدها و ثری به معنی عدد سه است) ـ مردی که سه پسر دارد ـ با ضحاک (اژی‌دهاک) ـ ماری که سه سر (دو سر از آن ماران دوش او و یک سر از آن خود او) دارد ـ به مبارزه می‌پردازد. در نهایت خلافِ تمام نبردهای شاهنامه، فریدون حق کشتن ضحاک را ندارد و تنها باید او را محبوس کند. از آنجایی که در باورهای عرفانی اژدها نماد نفس اماره است، می‌توان بر این باور بود که فریدون نیز نماد روح (نفس مطمئنه) است که باید نفس را در کنترل خود در آورد و بر آن غلبه کند، ولی هیچ‌گاه نمی‌تواند برای همیشه آن را نابود کند.

کلیدواژه‌ها

فریدون؛ ضحاک؛ نفس؛ نماد؛ حماسه

مراجع

ابوریحان بیرونی. 1354. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چ 1. تهران: انجمن آثار ملی.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1381. چهار سخن‌گوی وجدان ایرانی. چ 2. تهران: قطره.

ــــــــــــــــــــــــ . 1376. زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. چ 7. تهران: آثار.

بهار، مهرداد. 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 1. تهران: توس.

ــــــــــ . 1381. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ 3. تهران: چشمه.

بیات، محمدحسین. 1374. مبانی عرفان و تصوف. چ 1. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

پور داود، ابراهیم. 1377. یشتها. ج1. چ 1. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ . 1381. یاداشت‌های گات‌ها. چ 1. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ . 1380. یسنا. چ 1. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1368. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.

جوادی، جواد.1370. فریدونیان، ضحاکیان و مردمیان. چ 1. تهران: ناشر مؤلف.

خاقانی شروانی. 1368. دیوان خاقانی. به تصحیح سید ضیاءالدین سجادی. چ 3. تهران: زوار.

زاویه، سعید. 1389. «تحلیل مضمونی چند نمونه از نگاره‌های گذر سیاوش بر آتش در شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س 6. ش 21.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1383. نامۀ نامور. چ 2. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ . 1382. نردبان شکسته. چ 1. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روانکاوی. چ 1. تهران: توس.

شمیسا، سیروس. 1372. بیان. چ 1. تهران: فردوس.

ــــــــــــــ . 1369. فرهنگ تلمیحات. چ 2. تهران: فردوس.

صفا، ذبیح الله. 1369. حماسه‌سرایی در ایران. چ 5. تهران: امیرکبیر.

صنعتی، محمد.1380. صادق هدایت و هراس از مرگ. چ 1. تهران: مرکز.

عطار. 1384. الهی نامه. به کوشش فؤاد روحانی. چ 8. تهران: زوار.

علی‌قلی، رضا. 1376. جامعه‌شناسی خودکامگی. چ 4. تهران: نی.

فردوسی. 1379. نامة باستان. ج1. ویرایش و گزارش میر جلال‌الدین کزازی. چ 1. تهران: سمت.

ـــــــ .1383. نامة باستان. ج4. ویرایش و گزارش میرجلال‌الدین کزازی. چ 1. تهران: سمت.

فریزر، جرج جیمز. 1387. شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ5. تهران: آگاه.

فرهنگ فارسی معین.

قلی‌زاده، خسرو. 1388. فرهنگ اساطیر ایرانی. چ 2. تهران: شرکت مطالعات و نشر کتاب پارسه.

کزازی، میر جلال‌الدین. 1368. از گونه‌ای دیگر. چ 1. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــــــ .1376. رویا، حماسه، اسطوره. چ 2. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــــــ .1380. مازهای راز. چ 2. تهران: مرکز.

مالمیر، تیمور.1386. پند پنهان شاهنامه. چ 1. سنندج: دانشگاه کردستان.

مرتضوی، منوچهر. 1372. فردوسی و شاهنامه. چ 2. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مسعود، جبران. 1383. الرائد. ترجمة رضا انزابی نژاد. چ 4. تهران: آستان قدس رضوی.

مصفا، ابوالفضل. 1366. فرهنگ اصطلاحات نجومی. چ 2. تهران: مرکز مطالعات علمی و فرهنگی.

مولوی. 1377. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. چ 1. تهران: پیمان.

مینوی، مجتبی. 1385. فردوسی و شعر او. چ 1. تهران: معین.

ویدن گرن، گئو. 1377. دین‌های ایران. ترجمة منوچهر فرهنگ. چ 2. تهران: آگاهان ایده.

یونگ، کارل گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. چ 1. تهران: امیرکبیر.

 

References

Abu Reihan-e Birooni. (1984/1363H). Asār-ol bāghiyyeh. Tr. by Akbar Danaseresht.1^st ed. Tehran: Anjoman-e Asar-e Melli.

Ali Gholi, Reza. (1997/1376H). Jāme’e shenasi-e khod-kamegi. 4^th ed. Tehran: Nei.

Attār. (2005/1384H). Elahi-nāmeh. With the efforts of Foād Rowhani. 8^th ed. Tehran: Zavvar.

Bahar, Mehrdad. (1983/1362H). Pazhouheshi dar asatir-e Iran. 1^st ed. Tehran: Toos.

--------. (2002/1381H). Az ostureh ta tarikh. Compiled by Abolghasem Esmaeelpour. 3^rd 3d. Tehran: Cheshmeh.

Bayat, Mohammad Hossein. (1995/1374H). Mabāni-e erfan va tasavvof. 1^st ed. Tehran: Allameh Tabatabayi University Press.

Eslami Nodooshan, Mohammad Ali. (2002/1381H). Chahar sokhangooye vojdan-e Irani. 2^nd ed. Tehran: Ghatreh.

--------. (1997/1376H). Zendegi va marg-e pahlavānān dar Shahnameh. 7^th ed. Tehran: Āsar.

Farhang-e Farsi-e Mo’een.

Ferdowsi. (2000/1379H). Nāme-ye Bāstān. 1^st Vol. Ed. and documented by Mir Jalaloddin Kazzazi. 1^st ed. Tehran: Samt.

--------. (2004/1383H). Nāme-ye Bāstān. 4^th Vol. Ed. and documented by Mir Jalaloddin Kazzazi. 1^st ed. Tehran: Samt.

Frazer, James George. (2008/1387H). Shākhe-ye Zarrin (The Golden Bough: A Study in Religion and Magic). Tr. by Kāzem Firuzmand. 5^th ed. Tehran: Āgāh.

Gholizadeh, Khosrow. (2009/1388H). Farhang-e asāstir-e Irani. 2^nd ed. Tehran: Sherkat-e Motale’āt va Nashr-e Ketab-e Parseh.

Javadi, Javad. (1991/1370H). Fereidooniān, Zahhākiān, va Mardomiān. 1^st ed. Tehran: Nasher-e Moalef.

Jung, Carl Gustav. (1973/1352H). Ensan va sambol-hāyash (Man and his Symbols). Tr. by Abutaleb Sāremi. 1^st ed. Tehran: Amirkabir.

Kazzazi, Mir Jalaloddin. (1989/1368H). Az goone-yi digar. 1^st ed. Tehran: Markaz.

--------. (1997/1376H). Roya, hamaseh, ostureh. 2^nd ed. Tehran: Markaz.

--------. (2001/1380H). Māz-hāye Rāz. 2^nd ed. Tehran: Markaz.

Khaghani Shervani. (1989/1368H). Divan-e Khaghani. Ed. by Seyyed Ziaoddin Sajjadi. 3^rd ed. Tehran: Zavvar.

Mālmir, Teimoor. (2007/1386H). Pand-e penhān-e Shahnameh. 1^st ed. Sanandaj: Daneshgah-e Kordestan.

Masoud, Jebran. (2004/1383H). Ar-raed. Tr. by Reza Anzābi Nezhād. 4^th ed. Tehran: Astan-e Ghods-e Razavi.

Minavi, Mojtaba. (2006/1385H). Ferdowsi va she’r-e ou. 1^st ed. Tehran: Moeen.

Mortazavi, Manouchehr. (1993/1372H). Ferdowsi va Shahnameh. 2^nd ed. Tehran: Moassese-ye Motāle’āt va Tahghighāt-e Farhangi.

Mosaffa, Abolfazl. (1987/1366H). Farhang-e estelāhāt-e nojumi. 2^nd ed. Tehran: Markaz-e Motāle’āt-e Elmi va Farhangi.

Mowlavi. (1998/1377H). Masnavi Manavi. Ed. by Reynold Nicholson. 1^st ed. Tehran: Peiman.

Pour namdarian, Taghi. (1989/1368H). Ramz va dastan-hāye ramzi dar adab-e Farsi. 3^rd ed. Tehran: Elmi va Farhangy.

Pourdavood, Ebrahim. (1998/1377H). Yasht-hā. 1^st Vol. 1^st ed. Tehran: Asatir.

--------. (2001/1380H). Yasna. 1^st ed. Tehran: Asatir.

--------. (2002/1381H). yadasht-hāye Gāt-ha. 1^st ed. Tehran: Asatir.

Safa, Zabihollah. (1990/1369H). Hamāse-sorayi dar Iran. 5^th ed. Tehran: Amirkabir.

San’ati, Mohammad. (2001/1380H). Sadegh Hedayat va haras az marg. 1^st ed. Tehran: Markaz.

Sattari, Jalal. (1987/1366H). Ramz va masal dar ravānkāvi. 1^st ed. Tehran: Toos.

Shamisa, Siroos. (1993/1372H). Bayan. 1^st ed. Tehran: Ferdows.

--------. (1990/1369H). Farhang-e talmihāt. 2^nd ed. Tehran: Ferdows.

Widengren, Geo. (1998/1377H). Din-hāye Iran. Tr. by Manouchehr Farhang. 2^nd ed. Tehran: Aghahan Ideh.

Zarrinkoub, Abdolhossein. (2004/1383H). Nāme-ye nāmvar. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

--------. (2003/1382H). Nardebān-e shekasteh. 1^st ed. Tehran: Sokhan.

Zavieh, Saeed. (2010/1389H). “Tahlil-e Mazmooni-e Chand Nemooneh az Negare-hāye Gozar-e Siavash bar Atash dar Shahnameh”. The Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature, Azad University, South Tehran Branch. Year 6. No. 21.