بررسی کارکردهای «لال شیش» در جشن «تیرماسیزّه شو» و تحلیل زمینه‌های اسطوره‌ای آن

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 8، شماره 26، فروردین 1391، صفحه 66-89   

نویسندگان

رضا ستاری¹؛ مرضیه حقیقی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

بیشتر پژوهشگران خاستگاه اصلی جشن تیرماسیزّه شو را تیراندازی آرش کمان‌گیر، طلوع ستارة تیشتر (ایزد باران) و جشن باران‌خواهی دانسته‌اند، اما نکته این است که این جشن
- دست کم در مازندران- خاستگاه دیگری غیر از طلب باران می‌توانسته داشته باشد و آن تقدیس و گرامیداشت ایزدی نباتی بوده که در ماه آبان و شروعِ زمستان بزرگ – بنا بر گاهشماری زردشتی- به زیر زمین می‌رفته و با آغاز تابستان بزرگ، یعنی در ابتدای بهار سر از خاک بر می‌آورده است. این انگاره با توجه به اینکه جشن تیرماسیزّه شو در ماه آبان برگزار می‌شود، پذیرفتنی می‌نماید. از سوی دیگر، در مازندران، همراه با این جشن، مراسمی خاص به نام «لال شیش» برگزار می‌شود که در آن به شکل نمادین از ترکه یا چوبی (= شیش به زبان محلی) استفاده می‌شود و این مراسم به فرضیة ارتباط این جشن با ایزد نباتی قوّت می‌بخشد. افزون بر آن، «لال شیش» گسترة وسیعی از اساطیر کهن مربوط به گیاهان و نباتات را بازمی‌تاباند که بخش دوم این پژوهش به کارکردهای اسطوره‌ای آن معطوف شده است.

کلیدواژه‌ها

جشن تیرگان؛ تیرماسیزّه شو؛ لال شیش؛ رپیهوین؛ آرش

مراجع

آموزگار، ژاله. 1386. زبان، فرهنگ و اسطوره. تهران: معین.

ابومحبوب، احمد. 1388. «لال شیش، چوب بلاگردان، تیر آرش». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب. س 5. ش 16. صص 9-23 .

اسماعیل­پور، ابوالقاسم. 1387. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــــــ . 1381. «تیرماسیزّه­شو (جشن تیرگان) و اسطورة تیشتر». نامة انسان‌شناسی. دورة اول. شماره اول. صص77-99.

الیاده، میرچا. 1384. اسطوره بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ 2. تهران: طهوری.

ــــــــــ . 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 3. تهران: سروش.

اوستا. 1370. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

ابوعلی بلعمی. 1352. تاریخ بلعمی. به تصحیح محمدتقی بهار. ج 1. چ 3. تهران: فکر روز.

بویس، مری. 1374. تاریخ کیش زرتشت. ترجمة همایون صنعتی­زاده. چ 5. تهران: توس.

بهار، مهرداد. 1386الف. از اسطوره تا تاریخ. چ 5. تهران: چشمه.

ــــــــــ . 1384. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 5. تهران: آگه.

ــــــــــ . 1386ب. جستاری در فرهنگ ایران. چ 2. تهران: اسطوره.

ابوریحان بیرونی. 1363. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــ . 1357. التفهیم. به تصحیح جلال­الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی.

پورخالقی­چترودی، مهدخت. 1381. درخت شاهنامه. مشهد: بِه­ نشر.

پیگولوسکایا، نینا. 1367. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمة عنایت‌اله رضا. تهران: علمی و فرهنگی.

تقی­زاده، سیدحسن. 1341. «جشن­های ایرانی که مسیحیان آن­ها را پذیرفته­ و یهودیان طرد کرده­اند». بیست مقالة تقی­زاده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. صص315- 348.

حسن­زاده، علیرضا. 1381. افسانة زندگان. تهران: بقعه.

دادگی، فرنبغ. 1385. بندهش. گزارنده: مهرداد بهار. چ 3. تهران: توس.

دوبوکور، مونیک. 1387. رمزهای زنده جان. ترجمة جلال ستاری. چ 3. تهران: مرکز.

دینوری، ابوحنیفه احمدبن داوود. 1368. اخبارالطوال. ترجمة محمود مهدوی و دامغانی، تهران: نی.

رضی، هاشم. 1384. جشن­های آب. چ 3. تهران: بهجت.

روایت­ پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

روح­الامینی، محمود. 1376. آیین­ها و جشن­های کهن در ایران امروز. تهران: آگه.

زمرّدی، حمیرا. 1382. نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامة فردوسی، خمسه نظامی و منطق‌الطیر. تهران: زوّار.

ــــــــــــ . 1387. نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. تهران: زوّار.

ستاری، رضا. 1387. «ارتباط جشن "تیرماسیزّه­شو" با برخی اسطوره­های کهن». فصلنامه مطالعات ملی، 34. س 9. ش 2. صص 161-172 .

سیار، میرعبدالله. 1383. «گلاب خندان طبیعت (جشن آبریزگان یا جشن تیرماه سیزده)». چیستا. ش 212و213. صص151-162.

شایست­ناشایست. 1369. ترجمة کتایون مزداپور. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

صدقه، جان. 1378. «درخت در اساطیر کهن». ترجمة محمدرضا ترکی. شعر. ش 26.

طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. 1375. تاریخ طبری: تاریخ الرسل و الملوک. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.

فردوسی. 1374. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: دفتر نشر داد.

قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. 1361. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به تصحیح نصراله سبوحی. تهران: دانشگاه تهران.

کارنوی، ا.جی. 1341. اساطیر ایران. ترجمة احمد طباطبایی. تبریز: اپیکور.

کراسنوولسکا، آنا. 1382. چند چهرة کلیدی در اساطیر گاه­شماری ایرانی. ترجمة ژاله متحدین. تهران: ورجاوند.

کریستین­سن، آرتور. 1377. نمونه­های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌های ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

کزازی، میرجلال­الدین. 1382. نامة باستان (ج3). تهران: سمت.

ـــــــــــــــــــــ . 1384. نامة باستان (ج5). تهران: سمت.

کیا، صادق. 1327. واژه‌نامة طبری. تهران: دانشگاه تهران.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود. 1363. زین الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

لاهیجی، شهلا؛ کار، مهرانگیز. 1381. شناخت هویّت زن ایرانی در گسترة پیش تاریخ و تاریخ. چ 3. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مزداپور، کتایون. 1386. داغ گل سرخ. چ 2. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ . 1381. «افسانه پری در هزار و یک شب». شناخت هویّت زن ایرانی در گسترة پیش تاریخ و تاریخ. به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار. چ 3. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مقدسی، مطهربن طاهر. 1381. آفرینش و تاریخ (البدأوالتاریخ). ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. ج1. چ 2. تهران: آگه.

مهر، فرهنگ. 1384. دیدی نو از دینی کهن. چ 6. تهران: جامی.

مینوی­ خرد. 1385. ترجمة احمد تفضلی. چ 4. تهران: توس.

هویان، آندرانیک. 1384. «جشن تیرگان یا آب‌پاشان». فصلنامة مطالعات ملی. س 6. ش 22.

هینلز، جان راسل. 1385. شناخت اساطیر ایران. ترجمة محمدحسین باجلان­فرخی. چ 2. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت­ها. 1377. گزارش ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1389. انسان و سمبول­هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ 7. تهران: جامی.

 

References

Abu Ali Bal’ami, Abu Ali. (1973/1352H). Tarikh-e Bal’ami. 1^st Vol. Ed. by Mohammad Taghi Bahar. 3^rd ed. Tehran: Fekr-e Rooz.

Abu Mahbub, Ahmad. (2009/1388H). “lal shish, chub-e bala garden, tir-e Arash”. Quarterly Journal of mytho-mystic literature. Year 5, No. 16: 9-23.

Abu Reihan-e Birooni. (1984/1363H). Asār-ol bāghiyyeh. Tr. by Akbar Danaseresht. Tehran: Amir Kabir.

--------. (1979/1357H). At-tafhim. Ed. by Jalaloddin Homayi. Tehran: Anjoman-e Asar-e Melli.

Āmoozgār, Zhāleh. (2007/1386H). Zaban, Farhang, va Ostureh. Tehran: Mo’een.

Avesta. (1991/1370H). A research and report by Jalil Doostkhah. Tehran: Morvarid.

Bahar, Mehrdad. (2007/1386H)A. Az Ostureh ta tarikh. 5^th ed. Tehran: Cheshmeh.

--------. (2005/1384H). Pazhouhesh-I dar asatir-e Iran. 5^th ed. Tehran: Agah.

--------. (2007/1386H)B. Jostari dar farhang-e Iran. 2^nd ed. Tehran: Ostureh.

Boyce, Mary. (1995/1374H). Tārikh-e kish-e Zartosht (A History of Zoroastrianism). Tr. by Homayun San’ati Zādeh. 5^th ed. Tehran: Toos.

Carnoy, Albert Joseph. (1942/1341H). Asātir-e Iran (Iranian Mythology). Tr. by Ahmad Tabatabayi. Tabriz: Epikor.

Christensen, Arthur. (1998/1377H). Nemoone-hāye nokhostin ensan va nokhostin shahryar dar tarikh-e afsāne-hāye Iranian. Tr. by Zhaleh Amoozgar & Ahmad Tafazzoli. Tehran: Cheshmeh.

De Beaucorps, Monique. (2008/1387H). Ramz-hāye Zende jan (Les Symboles Vivant). Tr. by Jalal Sattari. 3^rd ed. Tehran: Markaz.

Dinvari, Abu Hanife Ahmad Ibn Davood. (1989/1368H). Akhbār-ol Taval. Tr. by Mahmood Mahdavi and Damghani. Tehran: Nei.

Eliade, Mircea. (2005/1384H). Osture-ye Bazgasht-e Javdaneh. Tr. by Bahman Sarkarati. 2^nd ed. Tehran: Tahuri.

--------. (2006/1385H). Resaleh dar tārikh-e adiyān (Traité D’Histoire Des Religions). Tr. by Jalal Sattari. 3^rd ed. Tehran: Sorush.

Esmaeelpour, Abolghasem. (2008/1387H). Ostureh, bayan-e namadin. Tehran: Sorush.

--------. (2002/1381H). “Tir masizahsho (jashn-e Tirgan) va Osture-ye Tishter”. Nāme-ye Ensanshenasi. 1^st round. No. 1: 77-99.

Faranbagh dadegi. (2006/1385H). Bondaheshn. By Mehrdad Bahar. 3^rd ed. Tehran: Toos.

Ferdowsi. (1995/1374H). Shahnameh. With the efforts of Saeed Hamidian. Tehran: Daftar-e Nashr-e Dād.

Ghazvini, Zakaria Inb Mohamad Ibn Mahmood. (1982/1361H). Ajayeb-al makhlooghat va gharayeb-al mowjoodat. Ed. by Nasrollah Saboohi. Tehran: Tehran University Press.

Gordizi, Abu Saeed Abdol-hay Ibn Zahak Ibn Mahmood. (1984/1363H). Zayyen-ol Akhbar. Ed. by Abdol-hay Habibi. Tehran: Donya-ye ketab.

Hasanzadeh, Alireza. (2002/1381H). Afsane-ye Zendegan. Tehran: Bogh’e.

Hinnells, John Russell. (2006/1385H). Shenākht-e asatir-e Iran (Persian Mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bajlan Farrokhi. 2^nd ed. Tehran: Asatir.

Huyan, Andranik. (2005/1384H). “Jashn-e Tiregan ya ab pashan”. Faslname-ye Motale’at-e Melli. Year 6, No. 22.

Jung, Carl Gustav. (2010/1389H). Ensān va sambol-hāyash (Man and his symbols). Tr. by Mahmood Soltaniyyeh. 7^th ed. Tehran: Jami.

Kazzazi, Mir Jalaloddin. (2003/1382H). Nāme-ye bāstān. 3^rd Vol. Tehran: Samt.

--------. (2005/1384H). Nāme-ye bāstān. 5^th Vol. Tehran: Samt.

Kia, Sadegh. (1948/1327H). Vaje nāme-ye Tabari. Tehran: Tehran University Press.

Krasnovolska, Anna. (2003/1382H). Chand chehre-ye kelidi dar asatir-e gah shomari-e Irani. Tr. by Zhaleh Mottahedin. Tehran: Varjavand.

Lahidgi, Shahla; Kar, Mehrangiz. (2002/1381H). Shenakht-e hoviat-e zan-e Irani dar gostare-ye pish tarikh va tarikh. 3^rd ed. Tehran: Roshangaran & Motale’at-e zanan.

Mazdapour, Katayoon. (2007/1386H). Dāgh-e gol-e sorkh. 2^nd ed. Tehran: Asatir.

--------. (2002/1381H). “Afsane-ye Pari dar Hezar-o yek shab”. Shenakht-e hoviat-e zan-e Irani dar gostare-ye pish tarikh va tarikh. With the efforts of Shahla Lahidgi and Mehrangiz kar. 3^rd ed. Tehran: Roshangaran & Motale’at-e zanan.

Mehr, Farhang. (2005/138H). didi no az dini kohan. 6^th ed. Tehran: Jami.

Minoo-ye kherad. (2006/1385H). Tr. by Ahmad Tafazzoli. 4^th ed. Tehran: Toos.

Moghaddasi, Motahhar Ibn Taher. (2002/1381H). Afarinesh va tarikh (Albada’a va-t tarikh). Tr. by Mohammad Reza Shafie Kadkani. 1^st Vol. 2^nd ed. Tehran: Agah.

Pigloskaya, Nina. (1988/1367H). Shahr-haye Iran dar roozgar-e Parthian va Sasanian. Tr. by Enayatollah Reza. Tehran: Elmi va Farhangi.

Pourkhaleghi-e chatroodi, Mahdokht. (2002/1381H). Derakht-e Shahnameh. Mashhad: Beh Nashr.

Razi, Hashem. (2005/1384H). Jashn-hāye Āb. 3^rd ed. Tehran: Behjat.

Revayat-e Pahlavi. (1988/1367H). Tr. by Mahshid Mirfakhrayi. Tehran: Moassese-ye Motale’at va Tahghighat-e Farhangi.

Rooholamini, Mahmood. (1997/1376H). Āyin-hā va Jashn-hāye Kohan dar Iran-e emrooz. Tehran: Agah.

Sattari, Reza. (2008/1387H). “Ertebat-e Jashn-e ‘Tir Masizah sho’ ba barkhi ostoore-haye kohan”. Faslname-ye motale’at-e melli, 34.Year 9, No. 2: 161-172.

Sayyar, Mir Abdollah. (2004/1383H). “Golab-e khandan-e tabi’at (Jashn-e Abrizgan ya jashn-e Tirmah sizdah)”. Chista. No. 212 & 213: 151-162.

Sedghe, Jan. (1999/1378H). “Derakht dar asatir-e kohan”. Tr. by Mohammad Reza Torki. She’r. No. 26.

Shāyest Nāshāyest. (1970/1369H). Tr. by Katayoon Mazdapour. Tehran: Moassese-ye motale’āt va tahghighat-e farhangi.

Tabari, Aboo Ja’far Mohammad Ibn Jarir. (1996/1375H). Tarikh-e Tabari: Tarikh-ol resal va-l molook. Tr. by Abolghasem Payandeh. Tehran: Asatir.

Taghizadeh, Seyyed Hasan. (1962/1341H). “jashn-haye Irani ke Masihian aan-ha ra pazirofte va Yahudian tard kardeand”. Bist maghale-ye Taghizadeh. Tehran: Bongah-e Tarjome va Nashr-e Ketab. 315-348.

Yahaghi, Mohammad Jafar. (2007/1386H). Farhang-e Asatir va Dastanvare-hā dar adabiyyat-e Farsi. Tehran: Farhang-e Moaser.

Yasht-hā. (1998/1377H). Report by Ebrahim Pourdavood. Tehran: Asatir.

Zomorrodi, Homeira. (2003/1382H). Naghd-e Tatbighi-ye Adyian va Asatir dar Shahname-ye Ferdowsi, Khamse-ye Nezami, va Manteghot-teir. Tehran: Zavvar.

--------. (2008/1387H). Namad-hā va Ramz-hāye Giahi dar She’r-e Farsi. Tehran: Zavvar.