کرده‌ام توبه به دست صنم باده‌فروش... (تحلیل یک آیین فراموش شده)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 8، شماره 26، فروردین 1391، صفحه 165-201   

نویسندگان

خیرا... محمودی¹؛ میثم حاجیپور²

¹دانشیار دانشگاه سلمان فارسی کازرون

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

توبه اولین مقام سیر و سلوک و از اصطلاحات عرفانی است که به صورت ترکیب «توبه کردن بر دست...» در گذر زمان کارکردها و معانی متفاوتی یافته و از دربار پادشاهان تا جامعة دین‌داران و حکومتیان و حتی در ادبیات مغانه و قلندری بازتاب گوناگونی را به نمایش گذاشته است. توبه، دو وجه درونی و بیرونی دارد. در وجه درونی، شخص توبه‌کار از خطایی که مرتکب شده در پیشگاه پروردگار استغفار می‌کند و از عمل خویش پشیمان است و پروردگار نیز توفیق توبه را شامل حال بندۀ خطاکار می‌کند. امّا وجه بیرونی، صورت نمودیافته و انفعالی وجه درونی است. در این وجه، توبه‌کار برای احیای حیثیت و ترمیم هویت اجتماعی خویش، در عمل به توبۀ خود با مراجعه به شخصیتی مقبول رسمیت می‌بخشد و بر دست پیر و...توبه می‌نماید.
در این مقاله وجه بیرونی توبه با رویکردی به ترکیب «توبه کردن بر [= به] دست...» بررسی و تحلیل شده و بازتاب ترکیب یادشده از آیین تا تعبیرات کنایی در میان متصوّفه، جامعۀ دین‌داران، حکومتیان، ادبیات مغانه و... نیز طبقه‌بندی و تحلیل شده است. نیز به آیین‌هایی که با محوریت «بر دست کسی» شکل گرفته‌اند، اشاره شده است.

کلیدواژه‌ها

توبه؛ توبه کردن بر دست کسی؛ آیین‌های خانقاهی؛ ادبیات رندانه و قلندری؛ ترکیبات کنایی

مراجع

قرآن کریم.

آملی، شمس­الدین محمد. 1379ق. نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون. ج2. به تصحیح ابراهیم میانجی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.

ابوالفتوح رازی. 1408ق. روض‌الجنان. به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. ج 13. مشهد: آستان قدس رضوی.

امیرخسرو دهلوی. 1380. دیوان. با مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: نگاه.

انوری ابیوردی. 1376. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی. تهران: علمی و فرهنگی.

انوری، حسن. 1381. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.

اوحدی مراغه‌ای. 1375. کلیات. با تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

بلعمی. 1373. تاریخنامه طبری. تحقیق محمد روشن. ج 3 و 4 و 5. تهران: البرز.

ـــــ . 1378. تاریخنامه طبری. تحقیق محمد روشن. ج 1 و2. تهران: سروش.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق. انوار التنزیل و اسرار التأویل. تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

تهانوی، محمدعلی. 1404ق. کشاف اصطلاحات الفنون. به تصحیح محمد وجیه المولوی و دیگران. کلکته: الیف.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد. 1366. غررالحکم و درر الکلم. قم: دفتر تبلیغات.

جامی. 1386. نفحات الانس. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سخن.

جرجانی، سید شریف. 1971م. تعریفات. تونس: دارالتونسیه للنشر.

حافظ. 1384. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.

حزین لاهیجی، محمدعلی. 1374. دیوان. به تصحیح ذبیح الله جوکار. تهران: میراث مکتوب و نشر سایه.

خواجه عبدا... انصاری. 1388. صد میدان. به تصحیح و تحشیه سرژ دوبورکوی. به اهتمام عبدالکریم جربزه­دار. تهران: اساطیر.

راز شیرازی. 1383. قوایم­الانوار و طوالع­الاسرار. به تصحیح خیرالله محمودی. شیراز: نور.

زرین­کوب، عبدالحسین. 1363. جستجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.

سعدالدین وراوینی. بی­تا. مرزبان­نامه. به تصحیح و تحشیه محمد بن عبدالوهاب قزوینی. لیدن: بریل.

سعدی. 1381. کلیات. بر اساس تصحیح و طبع محمدعلی فروغی و مقابله با دو نسخه معتبر دیگر. با تصحیح، مقدمه، تعلیقات و فهارس بهاء­الدین خرمشاهی. تهران: دوستان.

سلمان ساوجی. 1371. دیوان. با مقدمه و تصحیح ابوالقاسم حالت. تهران: سلسله انتشارات ما.

سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. 1380. تفسیر سورآبادی. به تصحیح علی­اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

سهروردی، شیخ شهاب­الدین. 1384. عوارف­المعارف. ترجمة ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.

سیدای نسفی. 1382. دیوان. با تصحیح و تعلیق حسن رهبری. تهران: الهدی.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت. تهران: سخن.

شمس تبریزی. 1356. مقالات. به تصحیح محمدعلی موحد. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.

شیخ حرعاملی. 1409 ق. وسایل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.

شیخ عباس قمی. 1382. مفاتیح­الجنان. قم: رواق اندیشه.

صائب تبریزی. 1387. دیوان. ج 5. به کوشش محمد قهرمان. تهران: علمی و فرهنگی.

عزالدین محمود کاشانی. 1381. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح، مقدمه و تعلیقات جلال­الدین همایی. تهران: هما.

عطار نیشابوری. 1322ق. تذکرةالاولیاء. به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الن نیکلسون. ج1. لیدن: بریل.

ـــــــــــ . 1325ق. تذکرةالاولیاء، به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الن نیکلسون. ج2. لیدن: بریل.

ــــــــــ . 1375. مختارنامه. تصحیح و مقدمه از محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

ــــــــــ .1386. مصیبت­نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

ـــــــــ . 1383. منطق­الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

عمعق بخاری. 1339. دیوان. با مقابله و تصحیح و مقدمه و جمع‌آوری سعید نفیسی. تهران: کتابخانه فروغی.

عوفی، سدیدالدین. 1386. جوامع الحکایات و لوامع الروایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفا. جزء اول از قسم دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

غزالی طوسی، ابوحامد. 1361. کیمیای سعادت. ج2. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی فرهنگی.

فخرالدین اسعد گرگانی. 1337. ویس و رامین. به اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: بنگاه نشر اندیشه.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1361. شرح مثنوی شریف. تهران: زوار.

فیض کاشانی. 1354. کلیات. با تصحیح و مقابله محمد پیمان. تهران: کتابخانه سنایی.

قرشی، علی اکبر. 1361. قاموس قرآن. قم: دارالکتب الاسلامیه.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1385. رساله قشیریه. ترجمة ابوعلی عثمانی. با تصحیحات و استدراکات بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

کیکاووس بن وشمگیر، عنصرالمعالی. 1383. قابوس­نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد. 1385. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوار.

محتشم کاشانی. 1378. کلیات. به تصحیح و حواشی مصطفی فیضی‌کاشانی. ج1. تهران: حوزه سازمان تبلیغات اسلامی.

ـــــــــــــ . 1379. دیوان. به تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند. تهران: آگاه.

محمد بن حسن طوسی. بی تا. التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق احمد قصیر عاملی. بیروت: دارالتراث العربی.

محمد بن منور. 1386. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

مستوفی، حمدالله. 1364. تاریخ گزیده. تحقیق عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

منهاج سراج. 1363. طبقات ناصری. تحقیق عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.

مولوی. 1385. کلیات شمس. با تصحیحات و حواشی بدیع­الزمان فروزانفر. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ـــــ . بی‌تا. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام و تصحیح رنولد الین نیکلسون. تهران: مولی (افست از روی چاپ بریل).

رشیدالدین میبدی. 1382. کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

کلینی. 1365. الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

ناصرخسرو. 1378. دیوان. به تصحیح مجتبی مینوی. مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد. 1421ق. اعراب القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

نرشخی، محمدبن جعفر. 1363. تاریخ بخارا. ترجمة ابونصربن محمدبن نصرالقباوی. تلخیص محمدبن زفربن عمر. به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: توس.

نظامی گنجوی. 1380. شرفنامه. به تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

هجویری، علی بن عثمان. 1384. کشف­المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش.

References

Abolfat’h-e Rāzi. (1408 Lunar Calendar). Rowzat Oljanani. Ed by Mohammad Ja’far Yahaghi & Mohammad Mahdi Naseh. 13^th Vol. Mashhad: Astan-e Ghods-e Razavi.

Am’agh Bokhari. (1960/1339H). Divān. Ed., annotation, commentary, and compiling by Saeed Nafisi. Tehran: Ketabkhane-ye Forooghi.

Amir Khosrow Dehlavi. (2001/1380H). Divān. Ed. and Commentary by Mohammad Roshan. Tehran: Negah.

Amoli, Shamsoddin Mohammad. (1379 Lunar Calendar). Nafayesh olfonun fi Aayesh oloyun. 2^nd Vol. Ed. by Ebrahim Mianji. Tehran: Ketab forooshi-e Eslamiyyeh.

Anvari Abiverdi. (1997/1376H). Divān. With the efforts of Mohammad Taghi Modarres Razavi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Anvari, Hasan. (2002/1381H). Farhang-e Bozorg-e Sokhan. Tehran: Sokhan.

Attār Neishāburi. (1322 Lunar Calendar). Tazkeratol Owlia. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. 1^st Vol. Liden: Brazil.

--------. (1325 Lunar Calendar). Tazkeratol Owlia. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. 2^nd Vol. Liden: Brazil.

--------. (1996/1375H). Mokhtār Nāmeh. Ed. and annotation by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Agah.

--------. (1997/1386H). Mosibat Nāmeh. Commantary, edition and annotation by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Sokhan.

--------. (2004/1383H). Mantegh ot-teir. Commentary, annotation and edition by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Sokhan.

Bal’ami. (1994/1373H). Tārikhnāme-ye Tabari. Research by Mohammad Roshan. Vols. 3, 4, and 5. Tehran: Alborz.

--------. (1999/1378H). Tārikhnāme-ye Tabari. Research by Mohammad Roshan. Vols. 1 and 2. Tehran: Sorush.

Beizāvi, Abdollah Ibn Omar. (1418 Lunar Calendar). Anvār oltanzil va asrār olta’vil. Research by Mohammad Abdolrahman elmar’ashli. Beirut: Dar ol-ehya-e taras-el Arabi.

Ezzodin Mahmood Kāshāni. (2002/1381H). Mesbāh-ol Hedāyah va Meftāh-ol Kefāyah. Ed., commentary, and annotation by Jalaloddin Homāyi. Tehran: Homā.

Fakhroddin As’ad Gorgāni. (1958/1337H). Vis va Rāmin. With the efforts of Mohammad Ja’far Mahjoob. Tehran: Bongah-e Nashr-e Andisheh.

Feiz Kāshāni. (1975/1354H). Kolliyāt. Ed. by Mohammad Peiman. Tehran: Ketabkhane-ye Sanāyi.

Foroozānfar, Badiozzaman. (1982/1361H). Sharh-e Masnavi-e Sharif. Tehran: Zavvār.

Ghazāli Toosi, Abu Hāmed. (1982/1361H). Kimia-ye Sa’ādat. 2^nd Vol. With the efforts of Hossein Khadiv Jam. Tehran: Elmi va Farhangi.

Ghoreshi, Ali Akbar. (1982/1361H). Ghamoos-e Ghor’ān. Ghom: Darol Kotob el-eslamiyyeh.

Ghosheiri, Abdolkarim Ibn Havazan. (2006/1385H). Resaleye Ghosheiriyyeh. Tr. by Abu Ali Osmani. Ed. by Badiozzaman Foroozānfar. Tehran: Elmi va Farhangi.

Hāfez. (2005/1384H). Divān. With the efforts of Mohammad Ghazvini & Ghasem Ghani. Tehran: Zavvar.

 Hazin Lahidgi, Mohammad Ali. (1995/1374H). Divān. Ed. by Zabihollah Jowkār. Tehran: Miras-e Maktoob & Nashr-e Sāyeh.

Hojviri, Ali Ibn Osman. (2005/1384H). Kashfol Mahjub. Commentary, ed. and annotation by Mahmood Abedi. Tehran: Sorush.

Jāmi. (2007/1386H). Nafahāt ol-ons. Ed. commentary and annotation by Mahmood Abedi. Tehran: Sokhan.

Jorjani, Seyyed Sharif. (1971/1350H). Ta’rifāt. Tunisia: Dar-ol Tunisiyyah lelnashr.

Keikavoos Ibn Voshmgir, Onsor-ol Ma’āli. (2004/1383H). Ghābus Nāmeh. With the efforts and edition of Gholamhossein Yusefi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Khāje Abdollah Ansari. (2009/1388H). Sad Meidān. Ed. and annotation by Serge De Beaurecueil. With the efforts of Abdolkarim Jorbozedār. Tehran: Asatir.

Koleini. (1986/1365H). Alkāfi. Tehran: Darol kotob el-eslamiyyeh.

Lāhidgi, Shamsoddin Mohammad. (2006/1385H). Mafātih Ol-e’jāz fi sharh-e Golshan-e Rāz. Commentary, edition and annotation by Mohammad Reza Barzegar Khaleghi & Effat Karbasi. Tehran: Zavvar.

Meibodi, Rashidoddin. (2003/1382H). Kashfol Asrar va Eddatol Abrar. With the efforts of Ali Asghar Hekmat. Tehran: Amirkabir.

Menhāj-e Serāj. (1984/1363H). Tabaghāt-e Nāseri. Research by Abdolhai Habibi. Tehran: Donyā-ye Ketab.

Mohammad Ibn Hasan Toosi. (n.d.). Attebian fi tafsir-el Ghor’ān. Research by Ahmad Gheisar Ameli. Beirut: Dar-ol Taras-el Arabi.

Mohammad Ibn Monavvar. (2007/1386H). Asrār ot-Towhid fi maghāmāt al-Sheikh Abi Saeed. Commentary and ed. by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Agah.

Mohtasham Kāshāni. (1999/1378H). Kolliyyāt. Ed. by Mostafa Feizi Kāshāni. 1^st Vol. Tehran: Howze-ye Sazman-e Tablighat-e Eslami.

--------. (2000/1379H). Divān. Ed. and commentary by Akbar Behdarvand. Tehran: Agah.

Mostowfi, Hamdollah. (1985/1364H). Tārikh-e Gozideh. Research by Abdolhossein Navayi. Tehran: Amirkabir.

Mowlavi. (2006/1385H). Kolliyāt-e Shams. Ed. and annotation by Badiozzaman Foroozānfar. 1^st Vol. Tehran: Tehran University Press.

--------. (n.d.). Masnavi Ma’navi. With the efforts and edition of Reynold Alleyne Nicholson. Tehran: Mola. (offset based on the version published in Brazil).

Nahas, Abu Ja’far Ahmad Ibn Mohammad. (1421 Lunar Calendar). E’erāb ol-Ghor’ān. Beirut: Darol Kotob-e El-elmiyyeh.

Narkhashi, Mohammad Ibn Ja’far. (1984/1363H). Tarikh-e Bokhārā. Tr. by Abu Nasr Ibn Mohammad Ibn Nasr-al Ghabavi. Abridged by Mohammad Ibn Zafr-ibn Omar. Ed. by Mohammad Taghi Modarres Razavi. Tehran: Toos.

Naser Khosrow. (1999/1378H). Divān. Ed. by Mojtaba Minavi & Mehdi Mohaghegh. Tehran: Tehran University Press.

Nezāmi Ganjavi. (2001/1380H). Sharaf Nāmeh. Ed. by Barat Zanjani. Tehran: Tehran University Press.

Owfi, Sadidoddin. (2007/1386H). Javāme-ol Hekāyāt va Lavāme-ol Revāyāt. Ed. by Amirbanoo Mosaffā. Part 1 of 2. Tehran: Pazhouheshgāh-e Olum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangy (Institute for Humanities and Cultural Studies).

Owhedi Maraghe’ee. (1996/1375H). Kolliyyāt. Ed. and commentary by Saeed Nafisi. Tehran: Amirkabir.

Rāz-e Shirazi. (2004/1383H). Ghavayem ol-anvār va tavale’ol asrār. Ed. by Kheirollah Mahmoodi. Shiraz: Noor.

Sa’di. (2002/1381H). kolliyyāt. Based on Mohammad Ali Forooghi’s edition and two more versions. Ed. annotation, and commentary by Baha’odding Khorramshāhi. Tehran: Doostān.

Sa’doddin Varavini. (n.d.). Marzbān Nāmeh. Ed. and annotation by Mohammad Ibn Abdolvahab Ghazvini. Liden: Brazil.

Saeb Tabrizi. (2008/1387H). Divān. 5^th Vol. With the efforts of Mohammad Ghahreman. Tehran: Elmi va Farhangi.

Salman-e Sāvoji. (1992/1371H). Divān. Ed. and annotation by Abolghasem Hālat. Tehran: Selsele Enteshārāt-e mā.

Seidaye Nasafi. (2003/1382H). Divān. Ed. and annotation by Hasan Rahbari. Tehran: Alhoda.

Shafi’ee Kadkani, Mohammad Reza. (2007/1386H). Cheshidan-e Ta’m-e Vaght. Tehran: Sokhan.

Shams-e Tabrizi. (1977/1356H). Maghālāt. Ed. by Mohammad Ali Movahed. Tehran: Daneshgah-e San’ati Sharif.

Sheikh Abbas Ghomi. (2003/1382H). Mafātih ol-janan. Ghom: Ravagh-e Andisheh.

Sheikh Hor Ameli. (1409 Lunar Calendar). Vasayel ol-shi’e. Ghom: Moassese-ye Al albeit.

Sohrevardi, Sheikh Shahaboddin. (1995/1384H). Avāref ol-ma’āref. Tr. by Abumansoor Ibn Abdolmo’men Esfahani. With the efforts of Ghasem Ansāri. Tehran: Elmi va Farhangi.

Soor Abadi, Aboo bakr Atigh Ibn Mohammad. (2001/1380H). Tafsir-e Soor Abadi. Ed. by Ali Akbar Saeedi Sirjani. Tehran: Farhang-e Nashr-e No.

Tahanavi, Mohammad Ali. (1404 Lunar Calendar). Kashaf-e Estelahāt alfonun. Ed. by Mohammad Vajih almolavi et al. Calcutta: Alif.

Tamimi Amadi, Abdolvahab Ibn Mohammad. (1987/1366H). Ghorar olhekam va dorar olkalam. Ghom: Tablighat.

The Holy Quran.

Zarrinkoub, Abdolhossein. (1984/1363H). Jostojoo dar Tasavof-e Iran. Tehran: Amirkabir.