اندیشة توحیدی سنایی در مقایسه با ابن‌عربی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 7، شماره 24، مهر 1390، صفحه 1-27   

نویسندگان

خدابخش اسداللهی¹؛ بهنام فتحی²

¹استادیارزبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

مسئلۀ اساسی در این پژوهش، اندیشۀ توحیدی در آثار سنایی است. این اندیشه، بخشِ مهمی از اندیشه‌هایِ بیشتر عارفانِ مسلمان را تشکیل می‌دهد. نگارنده در سه بخش می‌کوشد اندیشۀ توحیدی را در آثار سنایی نشان دهد. برای همین منظور، پس از ذکرِ توحید و اقسامِ آن، در بخشِ اول می‌گوید که مرادِ سنایی از توحیدِ وجودی، تأکید بر جنبۀ شهودیِ آن است. در بخش دوم بیان می‌کند که سنایی، ابن‌عربی‌وار، راه‌های معرفت‌الله را با بحث بر مشخصه‌هایی چون تشبیه و تنزیه، خودشناسی، اسماء و صفات الهی، اقرار به خلقِ افعالِ بندگان ذکر کرده است. در بخش سوم نیز پنج شرطِ مهم را به‌عنوانِ شروطِ اصلیِ تحقّقِ توحید از منظرِ سنایی برمی‌شمارد که عبارت‌اند از: رفعِ تعیّناتِ بشری، اخلاص، توکّل، تفرید و تجرید. هدف از پژوهشِ پیش‌رو، بررسی و اثباتِ امکانِ ستایش، شناخت و شناساندنِ باری‌تعالی است، به‌گونه‌ای که بتوان به «تشبیه در عینِ تنزیه» و «تنزیه در عینِ تشبیه» (درست به‌شیوۀ قرآنی) قائل شد، به‌ویژه که عارفانِ بزرگِ پس از سنایی، مانندِ عطّار و مولوی گسترش‌دهندۀ دیدگاهِ توحیدیِ او هستند.

کلیدواژه‌ها

سنایی؛ توحید؛ شهود؛ تشبیه و تنزیه؛ اسماء و صفات؛ خلق افعال

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربی. 1375. رسائل ابن­عربی (مجموعۀ ده رسالۀ فارسی شده). به­تصحیح نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: مولی.

ــــــــ . بی­تا. فتوحات مکیه. بیروت: دارالصادر.

ــــــــ . 1389. فصوص­الحکم. با توضیح و تحلیل محمدعلی موحد و صمد موحد. چ 4. تهران: کارنامه.

البغدادی الاسفراینی، عبدالقاهر بن محمد. 1411ق/ 1990م. الفرق بین الفرق. تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید. بیروت: المکتبه العصریه و ابناء الشریف الانصاری.

حلّی، حسن بن یوسف. 1376. کشف­المراد. ترجمه و شرح به­قلم ابوالحسن شعرانی.
چ 8. تهران: اسلامیه.

خواجه عبدا... انصاری. 1380. طبقات­الصوفیه. با تصحیح و حواشی و تعلیقات عبدالحی حبیبی قندهاری. به­اهتمام و کوشش حسین آهی. چ 2. تهران: فروغی.

ــــــــــــــــــــ . 1388. صدمیدان. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهرست­ها از سهیلا موسوی سیرجانی. چ 3. تهران: زوار.

سرّاج طوسی. 1388. اللمع فی­التصوف. ترجمۀ مهدی محبتی. چ 2. تهران: اساطیر.

علاءالدوله سمنانی. 1358. چهل مجلس. به­اهتمام عبدالرفیع حقیقت‌پور. تهران: چاپخانۀ کاویان.

سنایی. 1360. مثنوی‌های حکیم سنایی. به­تصحیح مدرس رضوی. چ 2. تهران: بابک.

ـــــ . 1362. دیوان سنایی. به­سعی و اهتمام مدرس رضوی. چ 3. تهران: سنایی.

ـــــ . 1377. حدیقةالحقیقه. به­تصحیح مدرس رضوی. چ 5. تهران: دانشگاه تهران.

السیوطی، جلال­الدین. 1373ق. الجامع­الصغیر فی احادیث البشیر النذیر. مصر: قاهره.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1383. تازیانه­های سلوک. چ 1. تهران: آگاه.

الشهرستانی، ابی الفتح محمد بن عبدالکریم بن ابی بکر. بی­تا. الملل و النحل. تحقیق محمد سید گیلانی. بیروت: دارالمعرفه.

عزّالدین محمود کاشانی. 1386. مصباح­الهدایه و مفتاح­الکفایه. به­تصحیح جلال­الدین همایی. چ 7. تهران: هما.

عطّار نیشابوری. 1372. منطق­الطّیر. به­اهتمام سیدصادق گوهرین. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی، تهران.

ــــــــــــــ . 1373. مصیبت­نامه. با تصحیح نورانی وصال. چ 4. تهران: زوّار.

ــــــــــــــ . 1384. تذکرة­الاولیاء. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهرست­ها از محمد استعلامی. چ 15. تهران: زوّار.

فروزانفر، بدیع­الزمان. 1370. احادیث مثنوی. چ 5. تهران: امیرکبیر.

محمدبن منوّر. 1376. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 4. تهران: آگاه.

مرتضوی، منوچهر. 1370. مکتب حافظ. چ 4. تبریز. ستوده.

مشکور، محمدجواد. 1384. فرهنگ فِرَق اسلامی. با مقدمه و توضیحات کاظم مدیر شانه­چی. چ 4. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.

مطهّری، مرتضی. 1384. آشنایی با علوم اسلامی. ج 2. چ 29. قم: صدرا.

مولوی. 1360. مثنوی معنوی. به­سعی و اهتمام و تصحیحِ رینولد. ا. نیکلسون. چ7. تهران: امیرکبیر.

نجم رازی. 1373. مرصادالعباد. به­اهتمام محمدامین ریاحی. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی.

النسفی، ابوحفص عمر. 1326ق. شرح العقاید النّسفیّه. اسلامبول: طابع و ناشری قریمی یوسف ضیاء.

نیکلسون، رینولد آلین. 1388. تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا. با ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 4. تهران: سخن.

یثربی، سید یحیی. 1384. عرفان نظری. چ 5. قم: بوستان.