بررسی و تحلیل حکمت‌های تجربی در آثار منثور فارسی صوفیه تا قرن هشتم

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 7، شماره 24، مهر 1390، صفحه 61-97   

نویسندگان

سعید بزرگ بیگدلی¹؛ فرزاد کریمی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

تاکنون دربارة ادبیات تصوف مطالب بسیار گفته و تحقیقاتی گوناگونی انجام شده و دربارة حکمت‌های موجود در آن نیز پژوهش‌هایی انجام گرفته است. در این مقاله، ویژگی‌های گونه‌ای خاص از حکمت بررسی شده است. این حکمت‌ها، که از آنها به "حکمت تجربی" یاد می‌شود، بیش از آنکه بر پایة اصول دینی یا مسلکی باشند، برگرفته از تجارب زیستی بشر در طی نسل‌ها هستند. تتبع در تحقیقات انجام شده بر آثار صوفیه، فقدان بحث و بررسی در این زمینه را به‌روشنی نشان می‌دهد. در پژوهش پیش‌رو، وضعیت این‌گونه از حکمت در سه اثر عمدة صوفیه کشف‌المحجوب هجویری، مرصادالعباد نجم رازی و مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه عزالدین محمود کاشانی از نظر کمی و کیفی بررسی شده است. گذشته از اینکه این آثار از مهم‌ترین مکتوبات اهل تصوف‌اند، سیر تحولات حدود چهار قرن، از قرن پنجم تا قرن هشتم هجری، یعنی دورة اصلی رواج تصوف و ادبیات مربوط به ایشان را دربر می‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

نثر عرفانی فارسی؛ حکمت تجربی؛ کشف‌المحجوب؛ مرصادالعباد؛ مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه

مراجع

کتابنامه

احمدی، بابک. 1378. ساختار و تأویل متن. چ 4. تهران: مرکز.

اسکولز، رابرت. 1383. درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمة فرزانه طاهری. چ2. تهران: آگه.

امین­رضوی، مهدی. 1377. سهروردی و مکتب اشراق. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.

انصاری، قاسم. 1370. مبانی عرفان و تصوف. تهران: کتابخانه طهوری.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1382. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی. چ3. تهران: امیرکبیر.

بهمنیار، احمد. 1381. داستان‌نامه بهمنیاری. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

پژوهشکدة حوزه و دانشگاه. 1384. فلسفه تعلیم و تربیت. ج 1. چ 7. تهران: سمت.

حریرچی، فیروز. 1375. امثال و حکم. محمدبن ابی‌بکر عبدالقادر رازی، تهران: دانشگاه تهران.

حقیقت، عبدالرفیع (رفیع). 1378. سهروردی. شهید فرهنگ ملی ایران. تهران: بهجت و کومش.

دبیرسیاقی، سیدمحمد. 1366. گزیدة امثال و حکم علامه دهخدا. چ 4. تهران: تیراژه.

ذوالفقاری، حسن. 1386. «بررسی ساختار ارسال مثل». پژوهش‌های ادبی. س 4. ش15.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1353. ارزش میراث صوفیه. چ 3. تهران: امیرکبیر.

زلهایم، رودولف. 1381. امثال کهن عربی. ترجمة احمد شفیعی‌ها. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

سروش، عبدالکریم. 1384. قصة ارباب معرفت. چ 6. تهران: صراط.

سهروردی، شهاب­الدین یحیی. 1348. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق. تصحیح و تحشیه و مقدمه: سید حسین نصر، مقدمه و تجزیه و تحلیل فرانسوی: هنری کربن. تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.

شریفیان، مهدی. 1386. جامعه‌شناسی ادبیات صوفیه. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1385. تازیانه­های سلوک. چ 5. تهران: آگه.

شمیسا، سیروس. 1381. سبک­شناسی نثر. چ 6. تهران: میترا.

شیمل، آنه­ماری. 1384. ابعاد عرفانی اسلام. ترجمه و توضیحات عبدالرحیم گواهی. چ5. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صفا، ذبیح­الله. 1362. گنج و گنجینه. تهران: فردوس

طباطبایی، محمدحسین. 1350. اصول فلسفه و روش رئالیسم. ج5. قم: مطبوعات دارالعلم.

عطار. 1363. منطق­الطیر. تصحیح و مقدمه و تعلیقات و حواشی: محمدجواد مشکور. تهران: الهام.

عفیفی، رحیم. 1371. مثل‌ها و حکمت‌ها. تهران: سروش.

غزالی، ابوحامد محمد. 1374. احیاء علوم‌الدین. ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به­کوشش حسین خدیوجم. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.

هجویری. 1362. کشف‌المحجوب. به تصحیح محمود عابدی. چ 2. تهران: سروش.

گوتک، جرالد. ال. 1388. مکاتب فلسفی و آراء تربیتی. ترجمة محمدجعفر پاک‌سرشت. چ 9. تهران: سمت.

مایر، فردریک. 1374. تاریخ اندیشه­های تربیتی. ترجمة علی‌اصغر فیاض. تهران: سمت.

نجم رازی. 1380. مرصادالعباد. به تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

عزالدین محمود کاشانی. 1381. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به تصحیح جلال‌الدین همایی. چ 6. تهران: هما.

ــــــــــــــــــــــ . 1380. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به­کوشش عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.

میدانی، ابوالفضل. 1973. مجمع‌الامثال. به اهتمام محمد محی‌الدین عبدالحمید. بیروت، دارالجلیل.

یثربی، یحیی. 1368. سیر تکاملی و اصول مسائل عرفان و تصوف. تبریز: دانشگاه تبریز.