بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 7، شماره 24، مهر 1390، صفحه 123-151   

نویسندگان

رحیم کوشش¹؛ امیررضا کفاشی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

چکیده

اسطورة طبیعت، نماد دوران پیش از دانش و صنعت، و نشان مشخّص روزگارانِ باستان است. طبیعت همواره در پیدایش تحولات مذهبی مردمانِ باستان و به ویژه آریایی‌های ساکن ایران و هند، نقشی بی‌بدیل داشته است. اعتقاد به قوای طبیعت به مرور زمان در میان آریایی‌ها، به‌صورت اعتقاد به خدایان مختلف در آمد و کم کم برای عناصری چون خورشید، ماه، ستارگان و باد، علائمی را اختراع کردند و آنها را قوای خدایی نامیدند. اهمیت چهار عنصر آب و آتش و باد و خاک ـ بارزترین مظاهر طبیعت ـ از آن نظر بوده که بنابر کهن‌ترین عقاید و باورهای پیشین، این عناصر نمایندة پاکی و سرچشمة زندگی در هستی بوده‌اند. تعمق در شاهنامه مؤیّد تأثیرپذیری فردوسی و غور و تفحص وی در متون کهن ایران باستان و ملل دیگری چون هند، چین و یونان ـ که وجوه اشتراک اساطیریِ بسیاری با ما دارند ـ است. عناصر طبیعت در شاهنامه، بنیانی اساطیری و هویتی منحصر به فرد دارند و صاحب روح هستند که در جای جای داستان، یاریگر قهرمان حماسه‌اند.

کلیدواژه‌ها

آب؛ باد؛ آتش؛ خاک؛ شاهنامه

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌یمین فریومدی. 1363. دیوان. به تصحیح حسینعلی باستانی‌راد. چ2. تهران: کتابخانة سنایی.

ابوبکر عتیق. 1370. قصص قرآن مجید (برگرفته از تفسیر ابوبکرعتیق مشهور به سورآبادی). به اهتمام یحیی مهدوی. چ 2. تهران: خوارزمی.

ابوریحان بیرونی. 1363. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چ 3. تهران: امیرکبیر.

اسدی توسی. 1317. گرشاسب نامه. به تصحیح حبیب یغمایی. تهران: کتابخانه بروخیم.

ال.گورین، ویلفرد و دیگران. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا مهین‌خواه. تهران: اطلاعات.

الیاده، میرچا. 1376. رساله درتاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 2. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1378. اسطورة بازگشت جاودانه (مقدمه بر فلسفه‌ای از تاریخ). ترجمة بهمن سرکاراتی. تهران: نقره.

ایونس، ورونیکا. 1373. اساطیر هند. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. 1369. بندهشن (فرنبغ دادگی). تهران: توس.

ــــــــــ . 1374. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ 2. تهران: فکر روز.

ــــــــــ . 1375. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

پورداوود، ابراهیم. 1331. هرمزدنامه. تهران: انجمن ایران‌شناسی.

ــــــــــــــــ . 1356. یشت‌ها. به کوشش بهرام فره‌وشی. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

ـــــــــــــــ . 1357. ویسپرد. به کوشش بهرام فره‌وشی. چ 3. تهران: دانشگاه تهران.

تیرانداز، موبد. 1241. خرده اوستا. تهران: خردشهریار.

جونز، ا. و دیگران. 1366. رمز و مثل در روانکاوی و ادبیات. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

حافظ. 1372. دیوان. بر اساس تصحیح علامه قزوینی و قاسم غنی. تهران: صدرا.

حسن‌دوست، محمد. 1383. فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. زیر نظر بهمن سرکاراتی. تهران: آثار.

دوبوکور، مونیک. 1376. رمزهای زندة جهان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

دوستخواه، جلیل. 1357. اوستا. چ 3. تهران: مروارید.

رشیدالدین میبدی. 1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغرحکمت. چ5. تهران: امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1374. باکاروان حله. چ 9. تهران: علمی.

ــــــــــــــــــــــ . 1383. در قلمرو وجدان. تهران: سروش.

ستاری، جلال. 1372. مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. تهران: مرکز.

صدقه، جان. 1378. "درخت در اساطیر کهن". ترجمة محمدرضا ترکی. فصلنامة شعر. ش 26.

فردوسی. 1368. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر یکم. تهران: روزبهان.

ـــــــ . 1369. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. بنیاد میراث ایران، با همکاری بیبلیوتکا پریسکا. دفتر دوم. کالیفرنیا و نیویورک.

ــــــ . 1381. شاهنامه(بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

فروید، زیگموند. 1351. توتم و تابو. ترجمة محمدعلی خنجی. چ2. تهران: کتابخانة طهوری.

فیلیپ، ژینیو. 1352. ارداویراف نامه. ترجمة ژاله آموزگار. تهران: معین.

کویاجی.ج. 1362. آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان. ترجمة جلیل دوستخواه. چ 2. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

کویاجی، جهانگیر کووورجی. 1380. بنیادهای اسطوره و حماسة ایران. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: آگه.

گریمال، پیر. 1367. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة احمد بهمنش. چ3. تهران: امیرکبیر.

معین، محمد. 1355. مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.

مولوی. 1371. مثنوی. براساس تصحیح نیکلسون. تهران: زمستان.

ناصرخسرو. 1368. دیوان. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.

نظامی. 1376. مخزن الاسرار. با تصحیح وحواشی وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چ 2. تهران: قطره.

هینلز، جان راسل. 1389. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

یارشاطر، احسان. 1344. داستان‌های ایرانی باستان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

یونگ، کارل گوستاو. 1386. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جامی.