بررسی وحدت وجود در رباعیات بیدل دهلوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 11، شماره 38، خرداد 1394، صفحه 127-164   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مسعود روحانی¹؛ سیاوش حق جو²؛ علی اکبر شوبکلائی³

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

اندیشه وحدت وجود ابن عربی آرام‌آرام در سراسر سرزمین‌های اسلامی به‌ویژه در ایران و پس از آن در هندوستان، گسترش یافت. یکی از مهم‌ترین راه‌های گسترش این اندیشه متون ادبی عرفانی مخصوصاً شعر شاعران عارف بوده است. اندیشه وحدت وجود در رباعیات بیدل دهلوی نیز به نحو بارزی تجلییافته است. موضوعاتی چون وحدت وجود، تشبیه و تنزیه، ظاهر و باطن، وحدت و کثرت و دیگر موضوعات در رباعیات بیدل مطرح شده است و می‌توان گفت رباعیات بیدل عرصه بیان اندیشه‌های عرفانی او است. بیدل به وحدت وجود اعتقادی راسخ دارد و در کلامی محکم و استوار مباحث این اندیشه را تبیین نموده است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ تصوف؛ وحدت وجود؛ ابن عربی؛ بیدل دهلوی

مراجع

قرآن کریم.

آشتیانی،سیّدجلال الدین. 1375. شرح مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم. چ4. قم:دفترتبلیغات اسلامی.

ابن‌عربی،محمدبن علی.1381. فتوحات مکّیه. ج8 و9. ترجمة محمد خواجوی. تهران:مولی.

ـــــــــــــــــــ. 1389. فصوص‌الحکم. ترجمة وشرح محمدعلی موحد و صمدموحد. چ5. تهران:کارنامه.

ابراهیمیدینانی، غلامحسین. 1384. «مروری بر سرچشمه‏های اندیشه ابن عربی». مجموعه مقالات شهود عاشقانه. بهاهتمام محمود اسعدی. تهران: جهان فرهنگ.

ابوزید، نصر حامد. 1385. چنین گفت ابنعربی. ترجمه احسان موسوی خلخالی. تهران: نیلوفر.

اکرمی،محمدرضا. 1386. «ابهام،تنوع وپرورش استعاره در غزل بیدل». فصلنامة ادبیات عرفانی واسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س3.ش8.

ــــــــــــــ.1390.استعاره در غزل بیدل. تهران:مرکز.

اولوداغ، سلیمان. 1387. ابن عربی. ترجمه داوود وفایی. چ2. تهران:مرکز.

بدوی، عبدالرحمان. 1389.تاریخ تصوف اسلامی. ترجمة محمود افتخارزاده. تهران: افروز.

بیدل دهلوی، عبدالقادر. 1386.آوازهای بیدل. به کوشش اکبر بهداروند. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــــــــ.1385.رباعیات بیدل. به کوشش اکبر بهداروند. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــــــــ. 1387. غزلیات بیدل دهلوی. به کوشش اکبر بهداروند. شیراز: نوید.

ثبوت، اکبر. 1380.فیلسوف شیرازی در هند. تهران: هرمس.

جشنی آرانی، ماشاء‌الله. 1383.تجلّیقرآنومعارفاسلامیدراشعاربیدل.تهران: هستی‌نما.

جلالی پندری، یدالله. 1383.«بیدل».دائرةالمعارفبزرگاسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف.

جلالی شیجانی،جمشید. 1390. «تأثیرآرای ابن‌عربی بر سید‌محمد نوربخش». فصلنامة ادبیات عرفانی واسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23.

جهانگیری، محسن. 1367.محیی‌الدین‌بنعربی؛چهرهبرجستهعرفاناسلامی. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

چیتیک، ویلیام و جان جی. سولیوان. 1389.سلوک معنوی ابن‌عربی. ترجمة حسین مریدی. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.1390.طریق عرفانی معرفت. ترجمة مهدی نجفی قرا. چ2. تهران: جامی.

حجتی، حمیده. 1380.«بیدل». دانش‌نامه ادب فارسی. تهران: وزارت ارشاد.

حسینی، حسن. 1367.بیدل سپهری، سبک هندی. تهران: سروش.

حکیم آذر،محمد. 1386. «بیدل واسطوره‌های ایرانی». فصلنامة ادبیات عرفانی واسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س3. ش7.

خلیلی، خلیل‌الله. 1386.فیضقدس.تصحیحعفتمستشارنیا. تهران: عرفان.

ریاضی، حشمت‌الله. 1390. شکوفه‌هایعرفاندربوستانهندوستان.تهران: قلم

زرّین‌کوب،عبدالحسین. 1362.ارزشمیراثصوفیه.چ5.تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ. 1366.دنباله جست‌وجو در تصوف ایران. چ2. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ.1367.جست‌وجو در تصوف ایران. چ3. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــــ.1383.تصوّف ایرانی در منظرتاریخی آن. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.

سعیدی، گل‌بابا. 1387. فرهنگجامع اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی.تهران:زوّار.

شایگان، داریوش. 1382. آیین هندو و عرفان اسلامی. ترجمة جمشید ارجمند. تهران: فرزان‌روز.

شجاری،مرتضی. 1387. «فنا ازدیگاه ابن‌عربی».فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش13.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1384. دفتر روشنایی. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــ. 1386.قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــ. 1358. مقدمه و توضیحات کتاب تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. تهران: توس.

شیرازی، محمدمعصوم(نایب‌الصدر). بی‌تا.طرائق‌الحقایق.تصحیحمحمد‌جعفرمحجوب.تهران: کتابخانه سنایی.

صافی، قاسم. 1382. بهار ادب. تهران: دانشگاه تهران.

صفا، ذبیح‌الله. 1367. تاریخادبیاتدرایران. ج5. چ2. تهران: فردوس.

عباسی داکانی، پرویز. 1379.«بیدل».دانش‌نامهجهاناسلام.ج5.تهران: بنیاددائرةالمعارفاسلامی.

عدّاس، کلود. 1388.سفر بی بازگشت. ترجمة فرید‌الدینرادمهر.چ2. تهران: نیلوفر.

عطارنیشابوری، فریدالدین محمد. 1336. تذکره‏الاولیا. تصحیح محمد قزوینی. چ5. تهران: مرکز.

عفیفی، ابوالعلاء. 1386.شرحی به فصوص‌الحکم. ترجمة نصرالله حکمت. چ2. تهران: الهام.

عینی، صدرالدین. 1384.میرزا عبدالقادر بیدل. ترجمة و مقدمه شهباز ایرج. تهران: سوره مهر.

غزّالی، احمد. 1376.مجموعه آثار فارسی. به کوشش احمد مجاهد. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

غنی، قاسم. 1375.تاریخ تصوف در اسلام. چ7. تهران: زوّار.

فروغی، عباس. 1376. دیوان. پژوهش حمیدرضا قلیچ‌خانی. تهران: روزنه.

فولادی، علی‌رضا. 1389.زبانعرفان.چ3. تهران: سخن

قمی، عباس. 1382.کلیات مفاتیح‌الجنان. ترجمةمهدی الهی‌قمشه‌ای. چ11. قم: مشرقین.

قیصری، داوود. 1387.شرح فصوص‌الحکم.ترجمةمحمدخواجوی. تهران: مولی.

کاظمی، محمدکاظم. 1388.گزیده غزلیات بیدل. چ2. تهران: عرفان.

کاکایی، قاسم. 1385.وحدت وجود به روایت ابن‌عربی واکهارت. چ3. تهران: هرمس.

کهدویی، محمدکاظم. 1385.«سلسله‌هایتصوفدربنگال».عرفانپلیمیانفرهنگ‌ها (مجموعهمقالات).بهکوشششهرامیوسفی‌فر.چ2.تهران: مؤسسهتحقیقاتوتوسعهعلومانسانی.

گوپا‌موی،محمدقدرت‌الله. 1336.نتایجالافکار.بمبئی: اردشیربنشاهی.

لکهنوی، آفتاب‌رای. 1396.تذکره ریاض‌العارفین.تصحیح‌حسام‌الدینراشدی.مرکزتحقیقاتفارسیایرانوپاکستان.

لودی، علی‌خان. 1377.مرآت‌الخیال.بهاهتمامحمیدهحسنیوبهروزصفرزاده. تهران: روزنه.

محمدی، کاظم. 1386. ابن‌عربیبزرگعالمعرفاننظری.چ3. تهران: نجمکبری.

محمود الغراب، محمود.1389.عشق و عرفان. ترجمة سید‌محمد رادمنش. چ3. تهران: جامی.

نایب الصدرشیرازی،محمدمعصوم. بی‏تا. طرائق‏الحقایق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: کتابخانه سنایی.

نصر، حسین. 1382.سه حکیم مسلمان. ترجمة احمد آرام، چ5. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــ.1388.«ابن عربی در جهان فارسی زبان»، نمادگرایی در اندیشه ابن‌عربی (مجموعه مقالات).ترجمةداوودوفایی.تهران: مرکز.

نیکلسن، ر. ا. 1358.تصوف اسلامی و رابطه انسان وخدا. ترجمة و حاشیه محمدرضا شفیعی‎کدکنی. تهران: توس.

ـــــــــــــ.1366.عرفای اسلام. ترجمة ماهدخت بانوهمایی. تهران: هما.

هادی، نبی. 1376.عبدالقادر بیدل دهلوی. ترجمة توفیق سبحانی. تهران: قطره.

هجویری، ابوالحسن علی. 1371.کشف‌المحجوب.تصحیحو. ژوکوفسکی.چ2. تهران: طهوری.

هدایت، رضاقلی‌خان. بی‌تا.ریاض‌العارفین.بهکوششملاعبداللهحسینیومحمودخوانساری.تهران: وصال.

همدانی، عین‌القضات. 1377.تمهیدات. به کوشش عفیف عسیران. چ5. تهران: منوچهری

Refrences

'Abbāsi Dākāni, Parviz. (2000/1379SH). Dāneshnāmeh Jahān-e Eslam. (maqāleh Bidel). Vol. 5. Tehran: Bonyād-e dā'erat-ol-ma'āref-e Eslami.

Addas, Claude. (2009/1388SH). Safar-e bi-bāzgasht (Ibn 'Arabi: The Voyage of No Return). Tr. by Farid-oddin Rādmehr. 2^nd ed. Tehran: Niloufar.

Afifi, Abol-'Ala'. (2007/ 386SH). Sharhi bar Fosos-ol-Hekam. Tr. by Nasr-ollāh Hekmat. 2^nd ed. Tehran: Elhām.

Akrami, Mohammad Reza. (2007/1386SH). “Ebhām, tanavvou' va parvaresh-e Este'āreh dar ghazal-e Bidel”. Mytho-Mystic Literature Quarterly Journal of Islamic Azad University. Year 8. No. 8.

Badavi, Abdol-rahmān. (2010/1389SH). Tārikh-e Tasavvof-e Eslami. Tr. by Mahmoud Eftekhārzādeh. 1st ed. Tehran: Afrouz.

Bidel Dehlavi, Abd-ol-Ghāder. (2007/1386SH). Āvāz-hā-ye Bidel. With the effort of Akbar Behdārvand. 1^st ed. Tehrān: Negāh.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(n.d.). Divan-e Ash'ār. Ed. by Khalilollāh. Khalili. Tehran: Bein-ol-melal.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(2006/1385SH). Rubā'iyāt-e Bidel. With the effort of Ed. Akbar Behdārvand. 1st ed. Tehrān: Negāh.

Chittick, Wiliām C. & Sullivan John G. (2010/1389SH). Solouk-e ma'navi-ye Ebn-e 'Arabi. Tr. by Hossein Moridi. 1st ed. Tehran: Jāmi.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(2011/1390SH). Tariq-e 'erfani-ye ma'refat (The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-'Arabi's Metaphysics of Imagination). Tr. by Mehdi Najafi Qarā. 2nd ed. Tehrān: Jāmi.

'Eini, Sadr-oddin. (2005/1384SH). Mirzā Abd-ol-Qāder Bidel. Tr. by Shahbāz Iraj. 1^st ed. Tehrān: Soureh Mehr.

Foroughi, 'Abbās. (1997/1376SH). Divān. Research by Hamid Rezā Qelich-khāni. 1^st ed. Tehrān: Rouzaneh.

Foulādi, Ali Rezā. (2010/1389SH). Zabān-e 'Erfan. 3^rd ed. Tehran: Sokhan.

Ghani, Ghasem. (1996/1375SH). Tārikh-e tasavvof dar Eslām. 7^th ed. Tehrān: Zavvār.

Ghazzāli, Ahmad. (1997/1376SH). Majmou'e Āsār-e Fārsi. With the effort of Ahmad Mojāhed. 3^rd ed. Tehran: Tehran University.

Goupāmoy. Mohammad Ghodrat-ollāh. (1966/1336SH). Natāyej-ol-Afkār. Chap-e Bombay: Ardeshir Bonshahi.

Hādi, Nabi. (1997/SH). 'Abd-ol-Qāder Bidel Dehlavi. Tr. by Towfiq Sobhāni. 1^st ed. Tehran: Qatreh.

Hakim Āzar, Mohammad. (2007/1386SH). “Bidel va ostoureh-hā-ye Irāni”. Mytho-Mystic Literature Quarterly Journal of Islamic Azad University. Year 7. No. 7.

Hamadāni, 'Ein-ol-Qozāt. (1998/1377SH). Tamhidāt. With the effort of 'Afif 'Oseirān. 5^th ed. Tehran: Manouchehri.

Hedāyat, Rezā Gholikhān. (n.d.). Riāz-ol-'Ārefin. With the effort of Mollā 'Abdollāh Hosseini & Mahmoud Khānsāri. Tehran: Vesal.

Hojjati, Hamideh. (2001/ 1380SH). Dāneshnāmeh-ye Adab-e Fārsi. (maqāleh Bidel). 1^st ed. Tehrān: Vezarat-e Ershād.

Hojviri, Abolhasan Ali. (1992/1371SH). Kashf-ol-Mahjoub. Ed. by V. Zhukovski. 2^nd ed. Tehran: Tahouri.

Hoseini, Hasan. (1988/1367SH). Bidel Sepehri, Sabk-e Hendi. 1^st ed. Tehrān: Soroush.

Jahāngiri, Mohsen. (1988/1367SH). Mohi-oddin Ebn-e 'Arabi chehre-ye barjasteh-ye 'erfān-e Eslāmi. 3^rd ed. Tehrān: Tehrān University.

Jalāli Bandari, Yadollāh. (2004/1383SH). Dā'erat-ol- Maāref-e Bozorg-e Eslāmi. (maqhāleh Bidel). 1^st ed. Tehrān: Markaz-e dā'erat-ol-ma'āref.

Jalāli Sheijāni, Jamshid. (2011/1390SH). “Ta'sir-e Ārā'-e Ebn-e 'Arabi bar Seyyed Mmohammad Nour-bakhsh”. Mytho-Mystic Literature Quarterly Journal of Islamic Azad University. Year 7. No. 23.

Jashni Ārāni, Māshā- Allāh. (2004/ 1383sh). Tajalli-ye Qorān & ma'āref-e Eslāmi dar Ash'ār-e Bidel. 1^st ed. Tehrān: Hasti-namā.

Kahdouei, Mohammad Kāzem. (2006/1385SH). Selseleh-hā-ye tasavvof dar Bangāl. (majmou'eh maqālāt) 'Erfan poli miān-e farhang-hā. With the effort of  Shahrām Yousefifar. 2^nd ed. Tehran: Mo'asseseh Tahghighāt o Tose'eh 'Oloum-e Ensāni.

Kākāei, Ghāsem. (2006/1385SH). Vahdat-e Vojoud be revāyat-e Ebn-e 'Arabi & Ekhārt. 3^rd ed. Tehran: Hermes.

Kāzemi, Mohammad Kāzem. (2008/1387SH). Kelid-e dar-e bāz. 1^st ed. Tehrān: soureh Mehr.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2009/1388SH). Gozideh Ghazaliyāt-e Bidel. 2^nd ed. Tehran: 'Erfān.

Khalili, Khalil-ollāh. (2007/1386SH). Feiz-e qods. Ed. by 'Effat Mostashārniyā. 1^st ed. Tehrān: 'Erfān.

Lakhanavi, Aftāb Ray. (1982/1361SH). Riāz-ol-'Ārefin. Ed. by Seyyed Hessām-oddin Rāshedi. Markaz-e Tahghighāt-e Farsi-e Iran o Pakestan.

Loudi, Alikhān. (1998/1377SH). Mer'āt-ol-khiyāl. With the effort of Hamideh Hasani & Behrouz Safarzādeh. 1^st ed. Tehran: Rowzaneh.

Mamoud-ol-Ghorāb, Mahmoud. (2010/1389SH). 'Eshq o 'Erfān. Tr. by Seyyed Mohammad Rādmanesh. 3^rd ed. Tehran: Jāmi.

Meskoub, Shāhrokh. (1994/1373SH). Hoviyyat-e Irani & Zaban-e Fārsi. 1^st ed. Tehran: Bāgh-e Āyeneh.

Mohammadi, Khāzem. (2007/1386SH). Ebn-e 'Arabi bozorg-e 'ālam-e 'erfan-e nazari. 3^rd ed. Tehran: Najm-e Kobrā.

Nasr, Hossein. (2004/1383SH). Seh Hakim-e Mosalmān. Tr. by Ahmad Ārām. 5^th ed. Tehran: 'Elmi & Farhangi.

ـــــــــــــــــــــــــــ .(2009/1388SH). “Ebn-e 'Arabi dar jahān-e Farsi zabān”. (majmou'eh maqālāt) Namādgerāei dar andisheh-ye Ebn-e 'Arabi. Tr. by. Dāvoud Vafāei. 1^st ed. Tehran: Markaz.

Nicholson, Reynold  Alleyne. (1979/1358SH). Tasavof-e eslāmi va rābeteh-ye ensān o khodā (The idea of Personality in sufism: three lectures delivered in the University of London). Tr. by Mohammad Rezā Shafi'ei Kadkani. Tehran: Tous.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(1987/1366SH). 'Orafā-ye Eslām (The Mystics of Islam). Tr. by Māhdokht Banou Homāei. Tehran: Homā.

Qeisari, Dāvoud. (2008/1387SH). Sharh-e Fosous-ol-Hekam. Tr. by. Mohammad khājavi. Tehrān: Mowlā.

Qomi, 'Abbās. (2003/1382SH). Kolliyāt-e Mafātih-ol-Janān. Tr. by Mehdi Elāhi Qomshehei. 11^th ed. Qom: Mashreghin.

Riazi, Heshmat-ollāh. (2011/1390SH). Shekofeh-hā-ye 'erfan dar boustān-e Hendoustān. 1^st ed. Tehrān: Qalam.

Sa'eidi, Golbābā. (2008/1387SH). Farhang-e jāme' estelāhāt-e erfāni-ye Ebne 'Arabi. 1^st ed. Tehran: Zavvār.

Safā, Zabih-ollāh. (1988/1367SH). Tārikh-e adabiyāt dar Iran. Vol. 5. Part 2. 2^nd ed. Tehran: Ferdows.

Sāfi, Ghāsem. (2003/1382SH). Bahār-e adab. 1^st ed. Tehran: Tehran University.

Saljouqi, Salāh-oddin. (2001/1380SH). Naqd-e Bidel. 2^nd ed. Tehran: 'Erfan.

Shafi'ei kadkani, Mohammad Rezā. (1987/1366SH). Shā'er-e Āeineh-hā. 1^st ed. Tehran: Āgāh.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (2005/1384SH). Daftar-e rowshanāei. 1^st ed. Tehran: Sokhan.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(2007/1386SH). Qalandariyeh dar tarikh. 1^st ed. Tehran: Sokhan.

Shāyegān, Dāryoush. (2003/1382SH). Āein-e hendou va 'erfān-e Eslāmi. Tr. by Jamshid Arjmand. 1^st ed. Tehran: Farzān-rouz.

Shejāri, Mortazā. (2008/1387SH). “Fanā az didgāh-e Ebn-e 'Arabi”. Mytho-Mystic Literature Quarterly Journal of Islamic Azad University. Year 4. No. 13.

Shirāzi, Mohammad Ma'soum. (Nayeb-ossadr) (n.d.). Tarā'eq-ol-Haqā'eq. Ed. by Mohammad Ja'far Mahjoub. Tehran: Sanāei Library.

Sobout, Akbar. (2001/1380SH). Filsouf-e Shirāzi dar Hend. 1^st ed. Tehrān: Hermes.

Yousef pour, Mohammad Kāzem. (2002/1381SH). Naqd-e Soufi. 1^st ed. Tehran: Rouzaneh.

Zarrinkoub, 'Abd-ol-Hossein. (1983/1362SH). Arzesh-e mirās-e soufiyeh. 5^th ed. Tehran: Amirkabir.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1987/1366SH). Donbāleh-ye jostojou dar tasavvof-e Iran. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(1988/1367SH). Jostojo dar tasavvof-e Iran. 3^rd ed. Tehrān: Amirkabir.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2004/1383SH). Tasavvof-e Irani dar manzar-e tārikhi-ye ān. Tr. by Majd-oddin. Keivāni. 1^st ed. Tehran:Sokhan.