تحلیل عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل تولید : (مطالعه موردی صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی ایران)

اقتصاد مالی

مقاله 5، دوره 8، شماره 27، شهریور 1393، صفحه 65-88   

نویسندگان

هوشنگ شجری¹؛ حسین استادی²؛ ثریا شیخی^{* 3}

¹دانشیار و عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دهاقان، .اصفهان.ایران.

²عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دهاقان،اصفهان. ایران

³کارشناس ارشد برنامه ریزی سیستم های اقتصادی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دهاقان،اصفهان. ایران

چکیده

در این مطالعه، عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل با تأکید بر شاخص های سرمایه انسانی، و فن آوری در صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی ایران بررسی شده است. هدف از انجام این تحقیق علاوه بر محاسبه بهره وری کل عوامل در دوره زمانی 1388-1374، تحلیل عوامل مؤثر بر آن، شناسایی عواملموثر در ارتقاء بهره وری و علل تفاوت های بهره‌وری در این صنعت می باشد. بدین منظور از روشدیویژیا برای اندازه‌گیری بهره‌وری کل عوامل تولید و تکنیک پنل دیتا برای تحلیل میزان تأثیر گذاری عوامل مؤثر بر بهره‌وری، استفاده شده است.
عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل در الگوی تخمین زده شده عبارتند از: سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی و آموزش غیر رسمی، فناوری، مقیاس کلی بنگاه و نسبت مالکیت بنگاه های دارای مالکیت عمومی به کل بنگاه ها.
      نتایج مطالعه بیانگر تأثیر مثبت و معنا دار متغیرهای : سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی وآموزش غیر رسمی، فناوری، مقیاس کلی بنگاه، بر بهره وری کل عوامل می باشد ، و ضریب نسبت کارگاه های دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها طبق انتظار تئوریکی منفی است،کاهش در سهم بنگاه دارای مالکیت عمومی منجر به افزایش در بهره وری کل عوامل می شود.

کلیدواژه‌ها

بهره وری کل عوامل تولید؛ بهره وری جزئی؛ هزینه تحقیق و توسعه؛ سرمایه انسانی؛ داده های تلفیقی

اصل مقاله

 

تحلیل عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل تولید :

(مطالعه موردی صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی ایران)

 

 

 

تاریخ دریافت: 22/1/1393              تاریخ پذیرش: 17/3/1393

 هوشنگ شجری[1]

حسین استادی[2]

ثریا شیخی[3]

چکیده

در این مطالعه، عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل با تأکید بر شاخص های سرمایه انسانی، و فن آوری در صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی ایران بررسی شده است. هدف از انجام این تحقیق علاوه بر محاسبه بهره وری کل عوامل در دوره زمانی 1388-1374، تحلیل عوامل مؤثر بر آن، شناسایی عواملموثر در ارتقاء بهره وری و علل تفاوت های بهره‌وری در این صنعت می باشد. بدین منظور از روشدیویژیا برای اندازه‌گیری بهره‌وری کل عوامل تولید و تکنیک پنل دیتا برای تحلیل میزان تأثیر گذاری عوامل مؤثر بر بهره‌وری، استفاده شده است.

عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل در الگوی تخمین زده شده عبارتند از: سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی و آموزش غیر رسمی، فناوری، مقیاس کلی بنگاه و نسبت مالکیت بنگاه های دارای مالکیت عمومی به کل بنگاه ها.

      نتایج مطالعه بیانگر تأثیر مثبت و معنا دار متغیرهای : سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی وآموزش غیر رسمی، فناوری، مقیاس کلی بنگاه، بر بهره وری کل عوامل می باشد ، و ضریب نسبت کارگاه های دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها طبق انتظار تئوریکی منفی است،کاهش در سهم بنگاه دارای مالکیت عمومی منجر به افزایش در بهره وری کل عوامل می شود.

 

واژه‌های کلیدی: بهره وری کل عوامل تولید، بهره وری جزئی ، هزینه تحقیق و توسعه، سرمایه انسانی، داده های تلفیقی.

1- مقدمه

صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی که شامل صنایع پتروشیمی نیز می شود از اهمیت زیادی برای اقتصاد ایران برخوردار است. برحسب تعریف ، پتروشیمی به صنایعی گفته می­شودکه درآن هیدروکربن­های موجود در نفت خام، میعانات گازی و یا گاز  طبیعی ‌پس‌‌‌‌ از فرآورش در یک ‌سری ‌فرآیندهای ‌شیمیایی ‌ و پتروشیمیایی ‌به ‌فرآورده­ های ‌جدید‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ شیمیایی تبدیل ­شوند.

در‌ این فرآیند، زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی از ارزش‌ و جایگاه خاصی برخوردار است و شامل طیف وسیعی از محصولات پایه و خوراک های اصلی تا محصولات واسطه و نهایی میگردد.­گسترش و نفوذ روز افزون فرآورده‌های شیمیایی و پتروشیمیایی به عرصه های صنعت و نقش اساسی این محصولات در  تامین نیاز مردم، باعث شده این صنایع جزو پیشروترین صنایع در جهان و یکی از شاخص‌های رشد  صنعتی کشورها باشد.

تا دهه  1960 بخش  عمده صنایع  پتروشیمی در اختیار کشورهای صنعتی بوده است، اما این وضعیت  در دهه 1970،  با  انتقال مراکز تولید به کشوره ای  درحال توسعه  و به خصوص آسیای جنوب شرقی و  تا حدودی خاورمیانه، تغییر یافت و این مناطق نیز سهم به سزایی از تولیدات صنایع پتروشیمی را  از آن خود  نموده‌ اند. کشورهای خاورمیانه گام های بلندی را جهت کاهش وابستگی به صادرات نفت  خام برداشته و ضمن ایجاد مجتمع های عظیم  پتروشیمی می کوشند تا از یک سو ضمن تامین  نیازهای  داخلی بتوانند از قدرت لازم برای رقابت در عرصه جهانی نیز برخوردار‌ گردند. در این راستا، بهبود  بهره وری و بکارگیری روشهای کاهش قیمت تمام شده تنها روش افزایش مستمر قدرت رقابتی تولید کنندگان بشمار میرود (امینی و فرهادی کیا و ولی نیا ،1391،4 ) .

 

2- مبانی  نظری تحقیق

در چارچوب نظریات رشد اقتصادی، بهره وری کل عوامل منتسب می شود به بخشی از رشد که توسط تغییرات نیروی کار و سرمایه توضیح داده نمی شود که در ادبیات به مانده سولو معروف گردیده است. بنابراین، برای شناسایی عوامل موثر بر رشد بهره وری کل عوامل باید از نظریات رشد اقتصادی استفاده شود. بطور کلی، نظریات رشد به دو دسته تقسیم می شوند: نظریات رشد برون زا و نظریات رشد درون زا. در نظریات رشد برونزا، دخالت پیشرفت فنی رابه صورت برونزا در نظر می گیرند. با توجه به ناتوانی الگوهای نئوکلاسیک در توضیح اساسی ترین واقعیتهای رشد، الگوهای رشد درونزا مطرح گردیدند که عامل تکنولوژی را به صورت درونزا وارد الگوهای رشد کردند.

بازدهی کاهنده در انباشت سرمایه، در اقتصادی که دیگر عوامل تعیین‌کننده رشد، یعنی تکنولوژی و اشتغال نیروی کار در آن معین و برونزا باشد، امری اجتناب ناپذیر است و این همان نقش محدودکننده رشد در مدل‌های نئوکلاسیک است. به هر حال، گروهی از مدل‌ها وجود دارد که در آن فرض می‌شود یکی دیگر از عوامل تعیین‌کننده رشد، متناسب با سرمایه رشد نموده و اثرات بازدهی کاهنده را خنثی و بدین ترتیب تولید متناسب با سرمایه رشد می‌کند. این مدل‌ها به مدل AK  معروف هستند، زیرا، تابع تولید آنها به صورت Y=AK بوده و A در آنها ثابت است^[i].

در مدلهای AK [جهت رفع بازدهی کاهنده در انباشت سرمایه که در مدلهای نئوکلاسیک وجود دارد]، فرض می شود که یکی دیگر از عوامل تعیین کننده رشد(یعنی سرمایه انسانی)، متناسب با سرمایه رشد نموده و اثرات بازدهی کاهنده را خنثی می کند و بدین ترتیب تولید متناسب با سرمایه رشد می کند^[ii].

در مطالعات سالهای اخیر به اهمیت سرمایه انسانی در رشد اقتصادی کشورها، تأکید شده است. بطور کلی دو دسته مطالعه در زمینه اثر سرمایه انسانی بر رشد مطرح می باشد: در مدل لوکاس، سرمایه انسانی صرفاً یک نهاده در تابع تولید است. در نتیجه، نرخ رشد محصول به نرخ رشد سرمایه انسانی بستگی دارد و هر چه نهاده بیشتر باشد تولید بیشتر خواهد بود. لوکاس رشد پایدار را ناشی از اثر سرریز نیروی انسانی می داند(Lucas,2002). ربلو این مدل را تعدیل کرده و نشان می دهد که حتی در فقدان این سرریزها نیز اقتصاد رشد بلند مدت را حفظ می نماید. بعد از آن رومر بیان کرد که سطح سرمایه انسانی هم بر نرخ رشد اثر گذار است. در مدل نلسون و فلپس، سرمایه انسانی صرفاً به صورت یک نهاده مطرح نمی باشد، بلکه، به عنوان منشأ ابداع و ابتکار مطرح می گردد و از این رو نرخ رشد تولید بستگی به نرخ ابداعات و نهایتاً سطح سرمایه انسانی دارد.

الگوهای رشد درونزا، عمدتاً به دو شاخه تقسیم می شوند که یکی مبتنی بر سرمایه انسانی است و رشد بلند مدت پایدار را ناشی از انباشت سرمایه انسانی می داند و دیگری مبتنی بر R&D یا اقتصاد اندیشه ها می باشد

 

مدل‌های مبتنی بر سرمایه انسانی

کیفیت نیروی انسانی، مهم‌ترین عامل مؤثر در بهبود بهره‌وری است.

امروزه به اهمیت سرمایه‌گذاری انسانی و اعتلای کیفیت نیروی کار به عنوان یکی از زمینه‌ها و راه‌های اصلی و اساسی افزایش بهره‌وری و تسریع رشد اقتصادی جامعه پی برده‌اند. در بررسی‌های اقتصادی می‌توان گفت که سرمایه انسانی یک مفهوم کاملاً اقتصادی است. در واقع ویژگی‌های کیفی انسان نوعی سرمایه است، زیرا این ویژگی‌ها می‌تواند باعث بهره‌وری و تولید بیشتر و ایجاد درآمد و رفاه بیشتر شود.

سیمون کوزنتس^[iii] برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 1971، اعتقاد داشت که مفهوم سرمایه که تنها سرمایه فیزیکی و کالایی را شامل می‌شود, مفهومی‌ناقص و نارساست. لذا، باید سرمایه انسانی و سرمایه فیزیکی هر دو به حساب آیند. او در این ارتباط می‌گوید: سرمایه انسانی یک کشور، صنعت پیشرفته، ابزارها و ادوات صنعتی آن کشور نیست؛ بلکه، اندوخته دانش‌های به‌دست آمده در نتیجه آزمایش‌های متعدد و کار آموختگی افراد آن کشور برای به کاربردن این دانش‌هاست.

همچنین، شولتز^[iv] (1961) پدر نظریه سرمایه انسانی معتقد است که نقش بهبود کیفیت نیروی کار که از طریق سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی حاصل می‌شود، به عنوان یکی از عوامل تعیین‌کننده رشد در تحلیل‌های سنتی عوامل مؤثر بررشد اقتصادی فراموش شده‌است. کیفیت نیروی کار که در بهداشت و تغذیه، مهارت‌ها و آموزش منعکس می‌شود در رشد اقتصادی حائز اهمیت است.

 

مدلهای مبتنی بر تحقیق و توسعه

اندیشه‌ها فن‌آوری تولید را بهبود می‌بخشند. یک اندیشه بکر و نو این امکان را فراهم می‌سازد که از مجموعه‌ای از نهاده‌ها و عوامل تولید ، محصول بیشتر یا بهتری تولیدکنیم‌‌.

نظریه‌های جدید رشد درونزا به مدل‌هایی گرایش پیدا کرده ‌است که رشد بلندمدت را با تمرکز بر پیشرفت فن‌آوری و تحقیق و توسعه توضیح می‌دهند. به بیان دیگر، اهمیت این مقوله در جهان امروز باعث‌شده که اقتصاددانان با واردکردن این عامل در مدل رشد،‌ به نتایج قابل قبول‌تر و واقعی‌تر که با جهان امروز همخوانی و سنخیت بیشتری دارد, برسند. از جمله این اقتصاددانان می‌توان به کارهای رومر (1990)، گروسمن و هلپمن (1991) اشاره کرد. آنها معتقد بودند که دو مشاهده به شکل‌گیری بسیاری از مقاله‌های نوشته‌شده جدید در ارتباط با رشد منجر شده‌است. اول اینکه رشد محصول از رشد جمعیت در200 سال پس از انقلاب صنعتی پیشی گرفته است. دوم، ظاهراً کشورهای مختلف برای مدت‌های نسبتاً طولانی در مسیرهای رشد متفاوتی باقی مانده‌اند.

نتیجه منطقی این دو مشاهده آن است که ابتدا باید پیشرفت تکنولوژی را وارد مدل نمود تا توجیه‌کننده رشد سریع‌تر تولید نسبت به رشد نهاده‌ها باشد، زیرا اول اینکه، این ابداعات و نوآوری‌ها نتیجه فعالیت آشکار R&D  در بنگاه‌ها بوده و در نتیجه R&D را به اصلی‌ترین مؤلفه نرخ رشد اقتصادی تبدیل ساخته‌است، دوم اینکه، این پیشرفت را باید به سیاست‌های تجاری و  اقتصادی هر کشور ربط داد تا بتوان با تکیه بر آن به توجیه تفاوت‌های مشاهده‌ شده در نرخ‌های رشد بلندمدت کشورها دست یافت.

در نظریه‌های رشد به نقش تحقیق و توسعه به‌عنوان موتور رشد اقتصادی تأکید شده است. تحقیق و توسعه از دو راه می‌تواند به رشد اقتصادی کمک نماید. اول آنکه تحقیق و توسعه اجازه می‌دهد تا کالاهای سرمایه‌ای جدیدی معرفی شود که ممکن است نقش بیشتر و بهتری در تولید نسبت به کالاهای سرمایه‌ای موجود داشته باشد. به دلیل آنکه محصول تابعی از انواع مختلف کالاهای سرمایه‌ای و یا کیفیت کالاهای سرمایه‌ای است، پس اگر تابع تولید دارای بازدهی نزولی نسبت به هر یک از نهاده‌ها باشد، آنگاه رشد درونزا وجود خواهدداشت. این نگرش توسط رومر (1990)، بارو و سالایی مارتین^[v](1995) ارائه شده‌است.

کمک دوم تحقیق و توسعه به رشد اقتصادی این است که باعث ایجاد اثرات جانبی در موجودی علم و دانش می‌شود که به نوبه خود باعث کاهش هزینه‌های تحقیق و توسعه می‌شود. به طور کلی, R&D از دو کانال بر رشد بهره‌وری شرکت‌ها تأثیر می‌گذارد. اول به طور مستقیم سطح تکنولوژی را از طریق افزودن اطلاعات جدید بیشتر (نوآوری)، بالا می‌برد. دوم به طور غیرمستقیم و از طریق افزایش ظرفیت جذب شرکت‌ها، آنها را وادار می‌کند تا اندازه بزرگتری از اثرات سر ریز تکنولوژی را جذب کنند^[vi].

 

2-1. معرفی روش های اندازه گیری شاخص های بهره وری

  در این گزارش، بهره‌وری نیروی کار حاصل تقسیم ارزش ستانده هر بخش بر شاغلان آن بخش است. بهره‌وری سرمایه نیز از تقسیم ارزش ستانده یا تولید بخش بر ارزش خدمات مولد سرمایه بدست می‌آید. در نهایت، بهره وری مصارف واسطه حاصل تقسیم ارزش ستانده بر ارزش مصارف واسطه است. روش متعارف و معمول برای اندازه گیری بهره وری کل عوامل، روش دیویژیاست که توسط نهادهای آماری مورد استفاده قرار می گیرد(امینی،1391).

با توجه به تابع تولید Y=A.F(K,L,M)  که در آن Y مبین ارزش ستانده، K  ارزش خدمات سرمایه^[vii]،L  تعداد شاغلان و M مصارف واسطه است، بهره وری کل عوامل(TFP) از رابطه زیر قابل محاسبه است:

 (2-1)       

 

در رابطه فوق ،  α و  و  بترتیب بیانگر سهم های سرمایه ، نیروی کار  و مصارف واسطه از تولید هستند . شایان ذکر است ،  بهره وری کل عوامل میانگینی هندسی از بهره وری نیروی کار ، سرمایه و مصارف واسطه است (امینی ، 1389):

 ( 2-2)             

 

که در آن LP بیانگر بهره وری نیروی کار،CPبهره وری سرمایه و MP بهره وری مصارف واسطه است.

برای اندازه گیری تغییرات بهره وری کل عوامل با استفاده از داده های آماری گسسسته حسابهای ملی در یک دوره زمانی معین، از رابطه زیر که معروف به تقریب ترنکویست^[viii] است استفاده می شود. بر اساس تقریب مذکور نرخ رشد TFP برای هر صنعت برابر است با : 

(2-3)

 

 

که در آن TFPG نرخ رشد بهره وری کل عوامل، و  ، و  به ترتیب، نشان‌دهنده متوسط سهم هزینه سرمایه، نیروی کار و مصارف واسطه از کل هزینه تولید در دوره  tو t-1 است. (امینی ، 1391) .

 

2-2- معرفی عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل ( سرمایه انسانی ، فناوری و کارایی )

نحوه محاسبه متوسط سال های تحصیلی شاغلان:

این شاخص از رابطه/L) ∑(WiLi  بدست می آید که در آن، Li تعداد شاغلان دارای تحصیلات مقطع i، Wi متوسط سالهای تحصیل مقطع L , i کل شاغلان صنعت می باشد. همچنین سالهای تحصیلی مقاطع مختلف بصورت زیر درنظر گرفته شده است.

جدول 1 -متوسط سالهای تحصیل در نظر گرفته شده برای مقاطع تحصیلی مختلف

مقطع تحصیلی	تعداد سال تحصیل	مقطع تحصیلی	تعداد سال تحصیل
بیسواد	0	لیسانس	16
زیر دیپلم	6	فوق لیسانس	18
دیپلم	12	دکتری	22
فوق دیپلم	14

 

نحوه محاسبه سرمایه تحقیق و توسعه:

سرمایه تحقیق و توسعه از رابطه زیر بدست می آید:

                                 (2-4)          

 

KR&D_t-1=CR&D_t / (r + p)                                                                                         (2-5)

 

نرخ استهلاک سرمایه تحقیق و توسعه((Pکه 10 درصد فرض شده است(امینی و همکاران، 1391)

CR&D_t هزینه تحقیق و توسعه به قیمت ثابت می باشد و r متوسط نرخ رشد سالانه هزینه های تحقیق و توسعه به قیمت ثابت در دوره مورد بررسی است.

نحوه محاسبه ارزش خدمات سرمایه:

ارزش خدمات سرمایه از تفاضل جبران خدمات کارکنان از ارزش افزوده بدست می آید . در ضمن ، برای محاسبه جبران خدمات کارکنان بدون مزد و حقوق از معیار متوسط جبران خدمات سرانه مزد و حقوق بگیران استفاده شده است(امینی،1391). برای اندازه گیری تغییرات بهره وری کل عوامل با استفاده از داده های آماری گسسته کارگاه های صنعتی در یک دوره زمانی معین ، از رابطه زیر که معروف به تقریب ترنکویست است استفاده می شود . براساس تقریب مذکور نرخ رشد بهره وری کل عوامل برای صنعت برابر است با :

 

که در آن TFPGنرخ رشد بهره وری کل عوامل ، و  ،، به ترتیب ، نشان دهنده متوسط سهم هزینه سرمایه ، نیروی کار و مصارف واسطه از کل هزینه تولید در دوره tو t-1  است(امینی،1391) .

 

3- مروری بر مطالعات تجربی انجام شده

 امینی و فرهادی کیا و ولی نیا (1391) : در گزارشی  به تجزیه و تحلیل روند شاخص های بهره وری صنایع پتروشیمی و چالش های آن در برنامه پنجم توسعه می پردازند که نتایج اندازه گیری بهره وری نشانگر آن است که متوسط سالانه  بهره وری کل عوامل درصنایع پتروشیمی 3/0 بوده ، که کمتر از متوسط سالانه بهره وری در کل بخش صنعت (5/0 درصد) است که با توجه به شاخص های بهره وری محاسبه شده عملکرد صنایع پتروشیمی در همه شاخص های بهره وری بدتر از کل بخش صنعت بوده است. در انتها هم اهداف پیشنهادی برای رشد بهره وری در صنایع پتروشیمی در برنامه پنجم توسعه مطرح می شود و به الزامات و چالش های اساسی در مسیر تحقق اهداف اشاره می گردد.

امینی و ذوالفقاری (1389) : در مطالعه ای در قالب رساله کارشناسی ارشد به بررسی  عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل(TFP) با تأکید بر شاخص های سرمایه انسانی، فن آوری و مدیریت در 20 صنعت منتخب داروسازی کشور پرداخته اند .در این رساله ابتدا بهره وری کل عوامل در دوره زمانی 1386-1389 محاسبه شده و سپس به تحلیل عوامل موثر بر آن پرداخته شده است و شرکت های داروسازی پیشرو در ارتقاء بهره وری شناسایی شده و علل تفاوت های بهره وری درصنعت مذکور بیان شده است. و از روش دیویژیا برای اندازه گیری TFP و تکنیک پنل دیتا برای تحلیل میزان تأثیر گذاری عوامل مؤثر بر بهره وری، استفاده شده است.

 عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل در الگوی تخمین زده شده عبارتند از: درصد شاغلان دارای آموزش عالی (آموزش رسمی)، سرانه هزینه های آموزشی بنگاه (آموزش غیررسمی) ، سرمایه تحقیق و توسعه، ارزش ستانده، تعداد تجمعی محصولات جدید، نسبت هزینه های تبلیغات و بازاریابی بر ارزش ستانده بنگاه و نرخ بهره برداری از ظرفیت.

 نتایج مطالعه بیانگر تأثیر مثبت و معنا دار متغیرهای: درصد شاغلان دارای آموزش عالی، سرانه هزینه های آموزشی بنگاه، سرمایه تحقیق و توسعه، ارزش ستانده و نرخ بهره برداری از ظرفیت بر بهره وری کل عوامل و تأثیر منفی تعداد تجمعی محصولات جدید و نسبت هزینه های تبلیغات و بازاریابی بر ارزش ستانده بنگاه می باشد. در بین عوامل ذکر شده، درصد شاغلان دارای آموزش عالی، مقیاس تولید بنگاه و نرخ بهره برداری از ظرفیت بیشترین تاثیر را در ارتقای بهره وری کل عوامل داشته اند.

سبحانی و جهان شاهی(1386): در مطالعه ای در قالب رساله کارشناسی ارشد به تحلیل و بررسی عوامل مؤثر بر بهره وری (مطالعه موردی ) بخش صنعت ایران پرداخته اند. در این رساله ابتدا نقش و جایگاه بهره وری در مبانی نظری اقتصادی بررسی شده و با تحلیل مکاتب گوناگون، عوامل مؤثر بر بهره وری را به دو دستة مقدمات و ملزومات ارتقاء دهندة بهره وری(فرهنگ، آیین ها و ادیان، نظام انگیزشی) و عوامل اقتصادی توضیح دهندة بهره وری(دستمزد، تجارت خارجی، تکنولوژی و تأمین سرمایه، سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی) تقسیم بندی شده است در بخش پایانی رساله به کمک یک مدل اقتصادسنجی با استفاده از داده های تلفیقی در دورة زمانی 1382- 1374  میزان توضیح دهندگی هر یک از عوامل اقتصادی مورد سنجش قرار گرفته است. نتایج به‌دست آمده از مدل اقتصادسنجی نشان می دهد که یک درصد تغییر در سرمایه گذاری در آموزش نیروی انسانی، بیش از 3/2% تغییر در بهره وری کل عوامل تولید را در برخواهد داشت. دومین معیار اثرگذار بر بهره وری کل عوامل تولید، دستمزد نیروی کار است که با شاخص نسبت جبران خدمت به ارزش افزوده نشان داده شده است. نتایج حاکی از آن است که 1% تغییر در نسبت دستمزد به ارزش افزوده بیش از 05/1% تغییر در بهره وری کل را رقم خواهد زد. سومین معیار، نسبت ارزش واردات ماشین آلات و تجهیرات صنعتی به ارزش افزوده می باشد. بر اساس معادله تخمین زده شده، 1% تغییر دراین شاخص بهره وری کل را در همان جهت و کمی کمتر از 5/0% تغییر خواهد داد. اما در مورد معیار تجارت خارجی ، این معیار همسو و هم‌جهت با مبانی نظری مطرح شده نمی باشد و افزایش 1% در شاخص واردات، منجر به کاهش 3/0% در بهره وری کل عوامل تولید می شود.

امینی و مصلی (1386) : در پژوهشی، بهره وری کل عوامل را با استفاده از روش مانده سولو و تقریب ترنکوئیست در دوره 1373-1383 اندازه گیری نموده اند. در این مطالعه، روند بهره وری کل عوامل در کارگاه های بزرگ صنعتی کشور به تفکیک کد دورقمی ISIC تحلیل شده است. نتایج اندازه گیری بهره وری نشانگر آن است که شاخص بهره وری کل عوامل در دوره مورد بررسی بطور متوسط سالانه 9/6 درصد افزایش یافته و سهم آن در تأمین رشد تولید 8/65 درصدبوده است . علاوه براین، باتوجه به الگوی رشد درون زا و با تاکید برسرمایه انسانی ، نقش تحصیلات ، مهارت و پیشرفت فنی در رشد بهره وری کل از روش پنل دنیا محاسبه شده و نتایج بیانگر آن بوده که سرمایه انسانی از نوع آموزش ، مهارت و تخصص تأثیر مثبت و معناداری بر بهره وری کل عوامل داشته اند.

عاطفی(1386) : در مطالعه ای با همکاری سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران به بررسی بهره وری کل عوامل تولید در صنایع کاشی و سرامیک کشور و عوامل تأثیرگذار بر آن پرداخته است . در این بررسی، اطلاعات 16 بنگاه منتخب تولیدی کشور در بازه زمانی پنج ساله 1380 تا 1384 مورد مطالعه قرار گرفته است و عوامل تأثیرگذار برآن با تکیه بر شاخص های بهره وری جزئی، انرژی ، سرمایه ، نیروی انسانی ، مواد و مدیریت بررسی شده است . در این مطالعه از روش محاسبه ارزش افزوده صنعت از طریق روش تفریق متداول و بدست آوردن ستانده کل و در نهایت نسبت ستانده کل به داده کل صنعت با سامان دهی اطلاعات از طریق پنل دیتا استفاده شده و محقق سعی کرده تأثیر هر یک از عوامل جزء را با روشهای اقتصاد سنجی بر بهره وری کل عوامل تولید بررسی کند . نتایج این مطالعه نشان می دهد شاخص بهره وری کل عوامل تولید در سالهای مورد مطالعه بطور متوسط 25/3 درصد کاهش یافته و آمار نشان می دهد با وجود رشد ارزش افزوده سالانه صنعت به میزان 23/2 درصد، رشد داده ها به حدی بوده که روندی نزولی به شاخص بهره وری کل عوامل تولید داده است .

 

4- داده های آماری

جامعه آماری تحقیق حاضر شامل تمامی صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی  10 نفر کارکن و بیشتر است. مطابق دستورالعمل طبقه بندی فعالیت های اقتصادی ایران(ISIC , Rev)، کد 24 تحت عنوان صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی دربرگیرنده صنایع پتروشیمی و دیگر صنایع تولید مواد شیمیایی می باشد که کد 24 خود شامل کدهای سه رقمی تولید مواد شیمیایی اساسی(کد 241)، تولید سایر محصولات شیمیایی(کد 242) و تولید الیاف مصنوعی(کد 243) می باشد.گفتنی است صنایع پتروشیمی در قسمت کد 241 طبقه بندی می شوندکه خود شامل 3 فعالیت (کد چهاررقمی) می باشد که عبارتند از: تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت(کد 2411)، تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت(کد 2412) و تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی (کد 2413). بنابراین، سه فعالیت مذکور دربرگیرنده صنایع پتروشیمی است و جامعه آماری تحقیق را شکل می دهد که مسئولیت برنامه ریزی و سیاستگذاری کلان آن بعهده وزارت نفت است.

 

جدول 1- صنایع تولید محصولات پتروشیمی بر اساس طبقه بندی ISIC

کد	صنایع
2411	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت
2412	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت
2413	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی

 

5-  برسی روند شاخص های بهره وری در صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی ایران

5-1- بهره وری نیروی کار 

مطابق نتایج محاسبات جدول(2)، در بخش صنایع پتروشیمی، سطح بهره‌وری نیروی کار در سال 1388 به قیمت‌های ثابت سال پایه 1376 برابر 843 میلیون ریال به ازای هر نفر بوده که نسبت به سال 1374 به‌طور متوسط سالانه 5/9درصد رشد نموده است که 4/1 واحد درصد کمتر از متوسط رشد سالانه بخش صنعت می باشد.

همانطور که از جدول زیر  مشاهده می گردد، بهره وری نیروی کار اکثر زیر بخش های صنعت پتروشیمی طی دوره 1388-1374 از رشد مناسبی برخوردار بوده اند و متوسط رشد سالانه صنایع (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت) ، (تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت) و(تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی) به ترتیب 13، 4 و 8 درصد بوده است. بطور کلی عملکرد صنایع (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت) از نظر شاخص های بهره وری نیروی کار بهتر از بقیه صنایع پتروشیمی بوده است.

افزایش درجه سرمایه بری از جمله دلایل رشد بهره وری نیروی کار در سطح زیربخش های صنعت پتروشیمی بوده است . شاخص درجه سرمایه بری در صنایع (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت) نسبت به بخش های دیگر بالاست. لازم به ذکر است، زیربخش صنایع تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت کمترین ارزش خدمات سرمایه به ازای هر واحد نیروی کار را دارند. شایان ذکر است ، افزایش درجه سرمایه بری در صنایع تولید پتروشیمی بیشتر از کل صنعت بوده است .

افزون بر این، افزایش سرمایه انسانی در تحولات بهره وری نیروی کار موثر بوده و اثر مثبت داشته است. نسبت شاغلان دارای آموزش عالی به کل شاغلان برای تمامی زیربخشها افزایش یافته است. تحولات فناوری از طریق تحقیق و توسعه نیز در ارتقای بهره وری نیروی کار نقش داشته است.

 

جدول2- سطح و شاخص بهره وری نیروی کار در صنایع پتروشیمی طی سال های 1374-1388

سال	سطح بهره وری نیروی کار (میلیون ریال به ازای هر شاغل)					شاخص بهره وری نیروی کار (100=1374)
	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر کارکن و بیشتر)	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع  پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر کارکن و بیشتر)
1374	2/158	154	317	237	4/82	100	100	100	100	100
1375	5/88	150	385	226	5/87	9/55	97	121	95	106
1376	134	149	405	280	8/97	152	99	105	124	111
1377	134	173	330	249	100	7/99	116	81	9/88	8/102
1378	8/146	136	361	259	111	109	78	109	8/103	9/110
1379	161	6/162	620	397	122	110	119	171	153	109
1380	170	157	565	367	134	105	96	91	92	109
1381	214	180	834	472	152	126	114	147	128	113
1382	225	196	957	541	183	104	108	114	114	120
1383	313	260	7/146	804	8/212	139	132	2/153	148	116
1384	351	283	1272	9/732	9/223	112	109	867	91	105
1385	538	232	1564	959	253	153	9/81	122	130	113
1386	883	318	1800	1180	9/275	164	9/136	115	123	108
1387	1176	484	1448	1164	314	133	151	80	98	8/113
1388	1150	352	1232	1033	9/428	7/97	7/72	85	7/88	5/136
متوسط نرخ رشد سالانه	13	54/0	8	9	8/10	13	4	8	9	8/10

منبع: یافته های پژوهشگر

 

5-2- بهره وری سرمایه 

مطابق جدول(3)، بخش صنایع (تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی) با رشد 2/3درصدی، بیشترین متوسط رشد سالانه بهره وری خدمات سرمایه را طی دوره 1388-1374 داشته است. همچنین، صنایع (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود شیمیایی و ترکیبات ازت) در دوره یاد شده با رشد منفی بهره وری سرمایه مواجه بوده است. در دوره مورد بررسی، هم مقدار بهره وری سرمایه و هم متوسط نرخ رشد آن در صنایع پتروشیمی کمتر از متوسط کل بخش صنعت بوده است. طولانی بودن دوره احداث طرحهای پتروشیمی، محدودیت های ورود فناوری های نوین از خارج کشور بواسطه محدودیت ها و تحریم ها و انحصاری بودن فعالیت در این حوزه از دلایل اصلی پایین بودن بهره وری سرمایه بوده است. گفتنی است، ارتقای سرمایه انسانی و فناوری، در تامین رشد بهره وری سرمایه کل صنایع پتروشیمی نقش داشته است. 

 

جدول 3-  سطح و شاخص بهره وری خدمات سرمایه در صنایع پتروشیمی طی سال های 1374-1388

	سطح بهره وری خدمات سرمایه					شاخص بهره وری خدمات سرمایه(100=1374)
	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	4/2	6/1	9/1	9/1	5/3	100	100	100	100	100
1375	4/3	5/1	7/1	7/1	2/3	137	95	84	90	92
1376	2	7/2	7/1	8/1	3	83	9/171	84	90	92
1377	2	2	2	2	3	83	133	100	106	92
1378	2	2	8/1	8/1	3	83	140	89	95	86
1379	9/1	2	3/1	4/1	3	79	121	68	74	86
1380	9/1	9/1	4/1	4/1	3	79	121	68	74	89
1381	2	8/1	4/1	5/1	2/3	104	108	6/73	79	92
1382	8/2	2	2	2	3	116	127	100	106	9/97
1383	7/2	2	8/1	9/1	3	112	137	7/94	7/95	8/100
1384	7/2	8/1	2	2	3	112	114	110	111	100
1385	2	9/1	7/2	2	3	87	121	136	9/132	9/97
1386	2	6/1	3	7/2	6/3	83	9/101	178	143	103
1387	4/3	4/1	4/3	3	8/3	141	89	178	159	109
1388	2/2	6/1	3	5/2	9/4	6/91	9/101	152	9/132	141
متوسط نرخ رشد سالانه	57/0-	2/0	2/3	1/2	57/2	57/0-	2/0	2/3	1/2	57/2

 

 

 

5-3-  بهره وری مصارف واسطه 

بر اساس اطلاعات آماری ارائه شده در جدول (4)، زیر بخش های (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت) و زیر بخش (تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت) تغییرات بهره وری مصارف واسطه ای مثبت داشته اند و زیر بخش صنایع (تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی) با کاهش سالانه 66 درصدی بهره وری مصارف واسطه طی دوره 1388-1374 روبرو بوده است بطور کلی در صنایع پتروشیمی کاهش بهره وری مصارف واسطه بیشتر از کل بخش صنعت بوده است. با توجه به کاهش قیمت واقعی مواد اولیه و انرژی مورد مصرف صنایع پتروشیمی در دوره مورد بررسی، کاهش بهره وری مصارف واسطه مورد انتظار است. با بکارگیری تکنیک های کاهش قیمت تمام شده می توان از هزینه های زائد صنایع پتروشیمی کاست و بر بهره وری مصارف واسطه افزود.

جدول 4-  سطح و شاخص بهره وری مصارف واسطه در صنایع پتروشیمی و مواد شیمیایی طی سال های 1374-1388

	سطح بهره وری مصارف واسطه					شاخص بهره وری مصارف واسطه(100=1374)
	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	95/1	2/3	7/1	9/1	6/1	100	100	100	100	100
1375	7/1	5/3	8/2	7/2	7/1	4/89	106	7/164	142	106
1376	4/2	8/1	7/2	5/2	7/1	121	54	8/158	131	106
1377	5/2	5/2	2	2	7/1	131	7/75	135	126	106
1378	4/2	5/2	5/2	5/2	8/1	126	7/75	147	5/131	112
1379	4/2	9/2	3/4	8/3	7/1	131	8/87	252	200	106
1380	5/2	8/2	2/4	7/3	7/1	131	8/84	247	7/194	2/106
1381	9/1	5/3	7/3	3/3	6/1	100	106	6/217	6/173	2/106
1382	8/1	7/2	2/2	2/2	6/1	89	8/84	129	7/115	100
1383	8/1	5/2	3/2	2/2	5/1	7/94	75	135	115	100
1384	7/1	3/2	1/2	5/1	5/1	89	81	117	105	100
1385	2	9/2	6/1	7/1	5/1	105	90	94	89	100
1386	2	4/3	4/1	6/1	5/1	105	90	82	84	7/93
1387	4/1	4/4	4/1	5/1	5/1	9/78	133	88	84	7/93
1388	9/1	1/4	6/1	3/1	3/1	100	121	94	68	81
متوسط نرخ رشد سالانه	017/0	6/1	66/0-	6/0-	5/1-	017/0	6/1	66/0-	6/0-	5/1-

5-4- بهره وری کل عوامل تولید 

مطابق جدول (5) طی دوره 1374-1388، بیشترین رشد بهره وری کل عوامل تولید صنایع متعلق به (تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت) می باشد که رشد 1/1  درصدی را طی دوره مذکور داشته است. از دلایل این امر می توان به بالا بودن رشد بهره وری نیروی کار  و سرمایه و مصارف واسطه اشاره کرد که به ترتیب 5/4 و 2/0 و 1/6 درصد افزایش داشته اند. صنایع (تولید مواد شیمیایی بجز کود و ترکیبات ازت) با متوسط سالانه 52/0 درصد طی دوره 1388-1374، کمترین رشد بهره وری کل عوامل را در میان صنایع مختلف پتروشیمی داشته است. گفتنی است، متوسط رشد سالانه بهره وری در کل صنایع پتروشیمی حدود97/0 درصد می باشد که بیشتر از متوسط رشد سالانه بهره وری در کل بخش صنعت (61/0درصد) می باشد.

به لحاظ سهم بهره وری کل عوامل تولید در تامین رشد تولید ، (صنایع تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت) با رقم4/12 درصد، موفقترین صنعت پتروشیمی در استفاده بهینه از منابع بوده است. صنایع (تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی) با داشتن سهم 2/6  درصد در رده دوم قرار دارد. در دوره یاد شده در صنایع تولید پتروشیمی، نقش بهره وری کل عوامل تولید در تامین رشد تولید بیشتر از کل بخش صنعت بوده است.

 

جدول 5- شاخص بهره وری کل عوامل تولید(100=1374) در صنایع پتروشیمی طی سال های 1374-1388

سال	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	100	100	100	100	100
1375	7/102	8/99	6/111	3/108	2/100
1376	6/100	6/102	3/112	8/109	102
1377	8/102	109	8/113	112	103
1378	102	108	112	110	9/102
1379	9/101	109	7/112	111	103
1380	9/102	107	113	111	104
1381	104	111	114	8/112	105
1382	104	9/111	115	113	106
1383	105	9/113	114	112	8/106
1384	8/104	111	114	112	9/106
1385	9/105	114	8/114	7/113	8/107
1386	7/106	7/115	9/114	114	108
1387	8/107	119	115	114	109
1388	108	119	9/115	94	110
متوسط نرخ رشد سالانه دوره 1374-1388	52/0	1/1	1	97/0	61/0
سهم بهره وری در تأمین رشد ستانده در کل دوره(درصد)	2	4/12	2/6	5/5	2/4

منبع: یافته های پژوهشگر (ادامه جدول 5)

 

5-5- بررسی دلایل تغییرات بهره وری کل عوامل در صنایع تولید پتروشیمی و شیمیایی

همانطور که در قسمت قبل ملاحظه شد ، از یک طرف بهره وری کل عوامل میانگینی از بهره وری نیروی کار، سرمایه و مصارف واسطه است. از دیگر سو ، شاخص بهره وری کل عوامل، در مجموع عملکرد صنایع تولید را در استفاده بهینه از منابع نشان می دهد. بنابراین سئوال مهم و اساسی آن است که، عوامل تعیین کننده رشد بهره وری کل عوامل چیست؟ عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل که در این مطالعه بر آنها تأکید شده است عبارتند از: نسبت شاغلان دارای آموزش عالی به کل شاغلان و نسبت هزینه های آموزش (شاخص های جایگزین سرمایه انسانی)، نسبت هزینه های تحقیق و توسعه به ارزش افزوده و شاخص نسبت صادرات به ارزش ستانده، شاخص مربوط به کارایی استفاده از منابع است.

همانطور که از جدول (6) ملاحظه می گردد، نسبت شاغلان دارای آموزش عالی به کل شاغلان به عنوان شاخصی از سرمایه انسانی در تمامی صنایع روندی افزایشی داشته و در تامین رشد بهره وری کل عوامل تولید نقش داشته است. صنایع (تولید تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی) با داشتن متوسط افزایش سالانه 9/1درصد بیشترین افزایش سرمایه انسانی را طی دوره 1388-1374 داشته اند. گفتنی است، صنایع (تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت) با داشتن متوسط افزایش سالانه 5/1درصد کمترین افزایش سرمایه انسانی را طی دوره مذکور تجربه کرده اند.

سهم هزینه های تحقیق و توسعه از ارزش افزوده به عنوان شاخصی از تحولات دانش و فناوری، در اکثر صنایع تولید پتروشیمی ناچیز بوده که بیانگر انگیزه پایین اغلب صنایع به نوآوری و بهره مندی از فناوری های مدرن است که دلیل اصلی آن پایین نگه داشتن قیمت مواد اولیه و انرژی و کمبود فضای رقابتی در اقتصاد ایران است. مطابق جدول (7) ، بطور کلی سهم هزینه های تحقیق و توسعه از ارزش افزوده در کل صنایع تولید پتروشیمی در دوره 1388-1374 هم کمتر از کل صنعت بوده و هم در مقایسه با کشورهای توسعه یافته که بین 5/2 تا 3 درصد می باشد بسیار ناچیز است.

شایان ذکر است، صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت با وجود کاهش سهم هزینه های تحقیق و توسعه در ارزش افزوده طی سال های اخیر، با داشتن متوسط سهم 38/0 درصدی در دوره 1374-1388 بیشترین منابع را صرف تحقیق و توسعه کرده است و از رشد بهره وری به نسبت بالایی برخوردار بوده است.

 

جدول 6- نسبت شاغلان دارای آموزش عالی به کل شاغلان(درصد) در صنایع پتروشیمی  و شیمیایی طی سال های 1388-1374              

	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	8/17	2/12	22	18	3/7
1375	6/16	8/15	4/23	19	9/7
1376	4/18	19	25	22	8/8
1377	19	19	25	22	8/8
1378	6/19	20	27	24	10
1379	2/21	20	8/28	9/24	11
1380	22	7/19	31	26	3/5
1381	6/23	9/22	34	28	9/13
1382	24	21	34	8/27	8/14
1383	8/24	25	8/38	31	16
1384	6/26	28	7/36	31	16
1385	6/31	8/27	42	8/35	18
1386	37	30	46	9/39	19
1387	35	33	6/49	41	7/20
1388	8/38	6/36	6/48	43	21
متوسط تغییرات سالانه	5/1	7/1	9/1	8/1	1
متوسط دوره	25	23	34	29	13

منبع: یافته های پژوهشگر

 

عامل دیگر موثر بر بهره وری، میزان استفاده از ظرفیتهای تولیدی است که بر کارایی استفاده از منابع تاثیرگذار می باشد. شاخص نسبت صادرات به ارزش ستانده به عنوان یکی از شاخص های تبیین کننده میزان استفاده از ظرفیت های تولیدی است، زیرا در شرایطی که تقاضای بازار داخلی جوابگوی عرضه تولید بنگاه ها نیست، لاجرم باید بخشی از محصولات به کشورهای دیگر صادرات شود. اگر به هر دلیلی امکان صادرات فراهم نشود بخشی از ظرفیت تولیدی بلااستفاده می ماند و کارایی کاهش می یابد. در ادامه بحث، روند شاخص نسبت صادرات به ارزش ستانده را مورد بررسی قرار می دهیم.

جدول 7- نسبت هزینه تحقیق و توسعه به ارزش افزوده(درصد)در صنایع پتروشیمی طی سالهای 1374-1388

	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولیدکود شیمیایی وترکیبات ازت	تولیدمواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	26/0	03/0	09/0	1/0	25/0
1375	27/0	05/0	02/0	05/0	2/0
1376	35/0	12/0	02/0	1/0	22/0
1377	47/0	06/0	18/0	19/0	24/0
1378	35/0	25/0	12/0	16/0	22/0
1379	51/0	49/0	03/0	11/0	25/0
1380	52/0	27/0	12/0	17/0	36/0
1381	55/0	22/0	14/0	18/0	23/0
1382	63/0	18/0	11/0	17/0	24/0
1383	42/0	15/0	1/0	14/0	23/0
1384	37/0	22/0	14/0	19/0	22/0
1385	2/0	15/0	11/0	13/0	15/0
1386	28/0	1/0	22/0	23/0	19/0
1387	39/0	02/0	36/0	31/0	24/0
1388	06/0	05/0	37/0	21/0	30/0
متوسط تغییرات سالانه	014/0-	001/0	020/0	007/0	003/0
متوسط دوره	3/8	16/0	14/0	16/0	24/0

منبع: یافته های پژوهشگر

 

شاخص نسبت صادرات مستقیم به ارزش ستانده صنایع پتروشیمی در جدول (8) ارایه شده است.گفتنی است، در نتایج طرح آمارگیری از کارگاه های صنعتی مرکز آمار ایران فقط آمار صادرات مستقیم محصولات توسط خود بنگاه جمع آوری می شود و صادرات محصولات بنگاه توسط شرکتهای تخصصی صادرات را شامل نمی شود.بر اساس آمار عملکردی صادرات محصولات پتروشیمی در سال 1388، صادرات مستقیم محصولات پتروشیمی توسط شرکتهای تولیدی 80 درصد کل صادرات محصولات پتروشیمی را تشکیل می دهد.

 شاخص نسبت صادرات به ستانده در کل صنایع پتروشیمی از 37 درصد در سال 1374 به 47 درصد در سال 1388رسیده و بطور متوسط سالانه 7/0 درصد افزایش یافته است. شاخص یاد شده در همه زیر بخش های صنایع پتروشیمی روند افزایشی داشته است. بنابراین، میزان استفاده از ظرفیت های تولیدی افزایش یافته است. نکته دیگر آن که سطح بهره وری شرکت های پتروشیمی به صادرات محصولات بسیار وابسته است و مسائلی مانند تحریم های بین المللی می تواند تاثیرات بسیار نامطلوبی بر بهره وری این صنایع داشته باشد. گفتنی است، با احتساب صادرات غیر مستقیم محصولات پتروشیمی، حدود 60 درصد محصولات پتروشیمی در سال 1388 به کشورهای مختلف جهان صادر شده است.

 

جدول 8- نسبت صادرات به ارزش ستانده (درصد) در صنایع پتروشیمی طی

 سالهای 1374-1388

	تولید مواد شیمیایی اساسی به جز کود و ترکیبات ازت	تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت	تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی	کل صنایع تولید پتروشیمی	کل صنایع(کل کارگاههای 10 نفر و بیشتر)
1374	34	28	40	37	4/6
1375	03/3	17	35	36	8/4
1376	5/9	22/16	34	29	7/4
1377	10	15	9/26	23	1/4
1378	7/17	11	34	29	1/5
1379	20	14	8/48	6/42	1/8
1380	7/28	21	47	51	5/7
1381	15	7/22	6/43	8/37	5/6
1382	25	27	49	43	4/6
1383	26	35	42	39	4/8
1384	21	35	48	42	4/8
1385	31	37	44	41	10
1386	7/59	7/45	45	49	48/10
1387	8/55	48	9/44	49	34/10
1388	56	33	8/42	47	6/9
متوسط تغییرات سالانه دوره	5/1	32/0	18/0	7/0	23/0

منبع: یافته های پژوهشگر

 

6- تصریح الگوی عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل

با توجه به هدف اصلی تحقیق و مبانی نظری ، عوامل مؤثر بر بهره وری کل عوامل عبارتند از:

1)    سرمایه تحقیق و توسعه به عنوان منبع داخلی ارتقای دانش

2)    سهم کارگاه های دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها به عنوان شاخصی از کارایی

3)    متوسط سالهای تحصیلی شاغلان به عنوان متغیر جانشین سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی.

4)    مقیاس تولید کارگاه های صنعتی به عنوان شاخصی از صرفه جوییهای مقیاس

5)    هزینه خدمات آموزشی به ارزش افزوده به عنوان متغیرجانشین سرمایه انسانی از نوع آموزش غیر رسمی .

منظور از سرمایه تحقیق و توسعه، انباشت هزینه های تحقیق و توسعه به قیمت ثابت سال 1376 است که بیانگر موجودی دانش فنی هر بنگاه می باشد. انتظار می رود با افزایش دانش فنی، محصول بیشتر و یا با کیفیت بالاتر تولید شود  که به معنای ارتقای بهره وری است.

متغیر بعدی، سهم کارگاه های دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها است. هرچه کارگاه ها خصوصی تر باشند،کارایی استفاده از منابع بیشتر و بهره وری بیشتر می شود.

انتظار می رود با افزایش سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی و غیر رسمی،بهره وری افزایش یابد.همچنین، انتظار داریم، با افزایش مقیاس تولید در بنگاهها، صرفه جویی های حاصل از مقیاس رخ  دهد و به افزایش بهره وری منجر شود.

با توجه به اهداف مطالعه حاضر ، فرم قابل برآورد مدل به صورت زیر می باشد :

 

lnTFP_it=β₁+β₂lnCRD_it+β₃PUB_it+β₄lnAE_it+β₅lnSIZE_it+β₆lnEDC_it+U_it                         

 

تعریف متغیرهای مدل به صورت زیر می باشد :

lnTFP_it : لگاریتم بهره وری کل عوامل در صنعت iدر زمان t .

lnCRDit : لگاریتم سرمایه تحقیق و توسعه به قیمت ثابت سال 1376 در صنعت i در زمان t به عنوان شاخص فناوری .

PUB_it : سهم کارگاه های  دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها .

lnAE_it : متوسط سال های تحصیلی در صنعت  iدر زمان  t به عنوان یکی از شاخص های سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی .

lnSIZEit : مقیاس کارگاه های صنعتی به عنوان شاخص کارایی صنعت i در زمان t.

lnEDCit: نسبت  هزینه خدمات آموزشی به ارزش افزوده در صنعت i در زمان t  به عنوان یکی دیگر از شاخص های سرمایه انسانی از نوع آموزش غیر رسمی .

Uit : جمله اختلال مدل برای صنعت iدر زمان t  .

 

در این مطالعه برای تخمین مدل و آزمون فرضیه ها از روش پنل دیتا^[ix] (تلفیق داده ها) استفاده شده است که در حالت کلی به شکل زیر است:

     

 

 

آزمون F و هاسمن

سوالی که اغلب در مطالعات کاربردی مطرح می شود آن است که آیا شواهدی دال بر تفاوت میان عرض از مبدأ واحدهای مختلف مقطعی وجود دارد، یا این که باید عرض از مبدأ برای تمام واحد‌های مقطعی یکسان در نظر گرفته شود؟ این سوال را می توان به صورت فرضیه زیر مطرح کرد:

 

 

شایان ذکر است، برای آزمون فرضیه فوق از آماره F استفاده می شود. بر اساس مقادیر مجموع مجذور پسماندها از برازش دو مدل مقید ( ثابت بودن _i1β) و نامقید (متفاوت بودن_i1β)، می توان آزمون فرضیه را مبنی بر یکسان بودن _i1β انجام داد. بر اساس نتایج بدست آمده ازکاربرد نرم افزار Eviews Ver 6 مقدار آماره F برای مدل بهره وری کل عواملF(2,37 ) =17 / 41  است و با توجه به مقادیر آماره Fدر جدول، فرضیه صفر مبنی بر یکسان بودن عرض از مبدأ برای تمامی واحدهای مقطعی در سطح معنادار یک درصد رد می شود. بنابراین، در مدل برآوردی، عرض از مبدأ برای صنایع مختلف، متفاوت در نظر گرفته شده است.

سوال دیگری که در اینجا مطرح می شود آن است که این تفاوت در عرض از مبدأ واحد‌های مقطعی به طور ثابت عمل می کند^[x] یا این که عملکرد تصادفی ^[xi] یا مدل اجزاء خطا^[xii] دارد؟

آزمونی که برای کمک به انتخاب میان دو مدل تاثیرات ثابت و مدل تاثیرات تصادفی طراحی شده است، آزمون‌هاسمن می باشد. آماره این آزمون دارای توزیع کای-دو است. فرضیه این آزمون که برای تشخیص ثابت بودن یا تصادفی بودن تفاوتهای واحدهای مقطعی بکار می رود به این صورت می باشد که بین تخمین زننده های مدل اثرات ثابت و مدل اجزای خطا اساساً اختلاف وجود ندارد.

در مورد جزء خطای رگرسیون یک فرض بسیار مهم این است که0= E(U_it|X_it) .به عبارت دیگر، جمله خطا (که در برگیرنده اثرات فردی است) از متغیرهای توضیحی مستقل است.

 در مدل اثر تصادفی که U_iها از X_itمستقل هستند، می توان فرض کرد0= E(U_it|X_it)، اما در مدل اثر ثابت این فرض دیگر برقرار نیست زیرامی دانیمU_iها با X_it ها همبسته اند. بنابراین، فرض صفر آزمون هاسمن عبارت است از:

 0                                                                                             = E(U_it|X_it) : ₀H               

که می گویدU_it مستقل از X_it است(یعنی مدل اثر تصادفی را فرض می کند). اگر مدل اثر تصادفی نباشد در این صورت :

 0                                                                                             ≠E(U_it|X_it) : ₁H

کهU_iها از X_it مستقل نیستند (اشرف زاده،مهرگان،1387 ) .

از انجا که در  مدل مطالعه حاضر،تعداد مقاطع( صنایع) خیلی کم است، انجام آزمون هاسمن با نرم افزار Eviews امکان پذیر نیست.

7- تحلیل نتایج برآورد الگو

نتایج برآورد الگوی عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل در صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی در دوره 1374-1388 به روش پانل دیتا در جدول (9) ارایه شده است.همانطوری که از جدول مذکور مشاهده می شود، تمامی ضرایب مطابق انتظار تئوریک و ضرایب در سطح 95 درصد معنی دار هستند و قدرت تشریح تعدیل شده رگرسیون برابر 88 درصد می باشد که به معنای این است که متغیرهای مستقل 88 درصد از تغییرات متغیر وابسته را توضیح می دهند.

جدول (9) نتایج تخمین مدل بهره وری کل عوامل صنعت تولید مواد شیمیایی اساسی و پتروشیمی در دوره( 1388-1374)به روش اثرات ثابت

 

نام متغیرها	ضرایب	سطح معنی داری
lncrd	01/0	003/0
PUB	001/0-	000/0
lnAE	03/0	02/0
lnSIZE	007/0	02/0
lnEDC	001/0	000/0
ضریب تشخیص تعدیل یافته :	94/0
آماره معناداری کل رگرسیون (آماره F )	9/95

منبع: یافته های پژوهشگر

 

آماره F جدول که9/95 است، نشان دهنده مخالف صفر بودن ضرایب متغیرهای مستقل رگرسیون است که و فرضیه H0 (مبنی بر صفر بودن ضرایب) رد می شود.

ضریب متغیر لگاریتم سرمایه تحقیق و توسعه به قیمت ثابت از لحاظ آماری مثبت و معنادار است، و بیانگر اثرمثبت پیشرفت فناوری بر بهبود بهره وری است. با فرض ثابت بودن سایر عوامل، با 10 درصد افزایش در سرمایه تحقیق و توسعه به قیمت ثابت، بهره وری کل عوامل افزایشی معادل 1/0درصد خواهد داشت. این نتیجه، فرضیه تحقیق مبنی بر تأثیر مثبت و معنادار هزینه تحقیق و توسعه  بر ارتقاء بهره وری کل عوامل را تأیید می کند. کوچک بودن این ضریب به خاطر کوچک بودن سهم هزینه تحقیق و توسعه در ارزش افزوده این صنایع است.

ضریب نسبت کارگاههای دارای مالکیت عمومی به کل کارگاه ها از نظر تئوریکی طبق انتظار منفی است  و 1 واحد درصد کاهش در سهم بنگاه های دارای مالکیت عمومی، منجر به 1/0  درصد افزایش در بهره وری کل عوامل می شود.ضریب متغیر متوسط سالهای تحصیل شاغلان از لحاظ آماری مثبت و معنادار برآورد شده که نشان می دهد با فرض ثابت بودن سایر عوامل، یک افزایش  1 درصدی در متوسط سالهای تحصیل شاغلان، بهره وری کل عوامل را03/0 درصد افزایش می دهد که نشان دهنده تأثیر مثبت سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی بر بهره وری کل عوامل است.

ضریب اندازه و مقیاس بنگاه نشان می دهد که با فرض ثابت بودن سایر عوامل، یک افزایش 10 درصدی در مقیاس صنایع،  بهره وری کل عوامل را 07/0 درصد افزایش می دهد.

ضریب نسبت هزینه آموزشی به ارزش افزوده نشان می دهد که 10 درصد افزایش نسبی در سهم هزینه آموزش از ارزش افزوده، موجب 01/0 درصد افزایش در بهره وری کل می شود . کوچک بودن این ضریب به واسطه سهم ناچیز هزینه آموزش در ارزش افزوده در دوره مورد بررسی است

 

8- نتیجه گیری و پیشنهادات

در این مطالعه شاخصهای بهره وری جزئی و کلی طی دوره 1388-1374 برای صنایع تولید مواد شیمیایی و اساسی اندازه گیری و تحلیل گردید . بهره وری نیروی کار اکثر زیر بخشهای صنایع تولید مواد شیمیایی اساسی طی دوره 1388-1374 از رشد مناسب برخوردار بوده است که این رشد متأثر از افزایش درجه سرمایه بری است . افزون بر این ، سرمایه انسانی نیز در تحولات بهره وری نیروی کار موثر بوده و اثر مثبت داشته است . در این ارتباط ، نسبت شاغلان دارای آموزش عالی به کل شاغلان برای تمامی زیر بخشها افزایش یافته است .

در مورد بهره وری سرمایه در د‌‌‌وره مورد بررسی باید گفت، هم مقدار بهره وری سرمایه و هم متوسط نرخ رشد آن در صنایع پتروشیمی کمتر از متوسط کل بخش صنعت بوده است. طولانی بودن دوره احداث طرحهای پتروشیمی، محدودیت های ورود فناوری های نوین از خارج کشور بواسطه محدودیت ها و تحریم ها و انحصاری بودن فعالیت در این حوزه از دلایل اصلی پایین بودن بهره وری سرمایه بوده است.

در مورد بهره وری مصارف واسطه باید ذکر کرد که بطور کلی در صنایع پتروشیمی و مواد شیمیایی کاهش بهره وری مصارف واسطه بیشتر از کل بخش صنعت بوده است. با توجه به کاهش قیمت واقعی مواد اولیه و انرژی مورد مصرف صنایع پتروشیمی در دوره مورد بررسی، کاهش بهره وری مصارف واسطه مورد انتظار است. با بکارگیری تکنیک های کاهش قیمت تمام شده می توان از هزینه های زائد صنایع پتروشیمی کاست و بر بهره وری مصارف واسطه افزود.

متوسط رشد سالانه بهره وری در کل صنایع پتروشیمی حدود (97/0 درصد) می باشد که بیشتر از متوسط رشد سالانه بهره وری در کل بخش صنعت(61/0درصد) می باشد. . از دلایل این امر می توان به بالا بودن رشد بهره وری نیروی کار  اشاره کرد.

نتایج حاصل از برآورد مدل نشان می دهد تفاوتهای موجود بین بهره وری کل عوامل صنایع پتروشیمی و مواد شیمیایی اساسی عمدتاً بدلیل عوامل زیر است:

الف- سرمایه انسانی از نوع آموزش رسمی و غیررسمی. ب- فناوری.  ج- مقیاس کلی بنگاه  و-نسبت مالکیت بنگاه های دارای مالکیت عمومی به کل بنگاه ها

به لحاظ ساختار، بیشتر فعالیت‌های صنایع پتروشیمی تحت مالکیت دولت بوده و نقش بخش خصوصی اندک می باشد. البته روند واگذاری صنایع تولید پتروشیمی به بخش غیر دولتی همگام با سیاست های کلی اقتصادی کشور، بویژه با قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 پیگیری شده است. برای واگذاری بنگاه‌های دولتی، روش‌های مختلفی مورد توجه بوده که مهمترین آنها فروش سهام می باشد. البته باید توجه داشت که وضعیت واگذاری در این صنعت نیز همگام با واگذاری شرکتها در حوزه های دیگر دارای مشکلاتی نظیر عدم واگذاری مدیریت به عنوان عنصر مهم و اصلی در ارتقای بهره وری می باشد.

بر اساس سیاست های کلی برنامه پنجم توسعه، تا پایان برنامه می بایست حداقل یک سوم از رشد 8 درصدی پیش بینی شده تولید ناخالص داخلی از طریق رشد بهره وری کل عوامل تولید به دست آید. بدلیل اجرای طرح هدفمند کردن یارانه ها، هزینه های تولید صنایع افزایش زیادی خواهد یافت. در این ارتباط، ارتقای بهره وری شرط لازم برای حفظ قدرت رقابت پذیری است. بنابراین، پرداختن به عوامل تأثیرگذار بر بهره وری از عوامل کلیدی بقاء صنایع محسوب می شود.

 با توجه به اهداف تعیین شده در سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در خصوص رسیدن به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه و نقش مهم ارتقای بهره وری در رسیدن به هدف مذکور پیشنهادات زیر مطرح می گردد:

با توجه به تأثیر بالای شاغلان دارای آموزش عالی در ارتقاء سرمایه انسانی و بهبود بهره وری صنایع پتروشیمی ، بکارگیری فارغ التحصیلان دانشگاهی در رشته های مرتبط و ایجاد مشوق هایی که موجب بهره مندی کارکنان از تحصیلات دانشگاهی(آموزش های رسمی) می گردد از موارد حائز اهمیت است.

با توجه به تأثیر بالای سرانه هزینه های آموزشی در ارتقاء سرمایه انسانی و بهبود بهره وری، پرداختن هرچه بیشتر و هدفمندتر به فرایند آموزش حین و بدو خدمت (آموزش های غیر رسمی) اهمیت فراوان دارد.

رفع موانع استفاده کامل از ظرفیت تولید مانند تأسیس شرکت های مدیریت صادراتی می تواند به افزایش بهره وری صنایع پتروشیمی کمک زیادی کند.

با توجه به تأثیر نرخ بهره برداری از ظرفیت بر بهره وری، از یک سو رفع موانع داخلی تولید که ریشه در مدیریت بنگاه دارد و از سوی دیگر سیاست گذاری و مداخلات دولت که بر میزان تولید و فروش صنایع پتروشیمی اثرگذار است، نقش مهمی در ارتقاء بهره وری صنعت دارد. بنابراین، ارتقاء توان مدیریتی با ابزارهای آموزشی و استخدام نیروی متخصص و کاهش مداخلات دولت بر میزان تولید و حمایت های تعرفه ای می تواند موجب ارتقاء بهره وری و همگرایی این شاخص در بین صنایع پتروشیمی گردد.

با توجه به تأثیر معنادار تحقیق و توسعه بر بهره وری، توجه بیش از پیش به این فرایند از طریق بکارگیری محققین و یا برون سپاری فعالیت های پژوهشی امری ضروری محسوب می گردد.

به صنایع پتروشیمی توصیه می شود همگام با تولید محصولات جدید، سرمایه گذاری کافی برای حفظ مقیاس بهینه تولید تمامی محصولات انجام دهند.

به وزارت نفت توصیه می شود بهترین تجارب موجود داخلی و خارجی را در زمینه روش های ارتقاء بهره وری و کاهش هزینه شناسایی و ترویج نمایند.

 

---

1- دانشیار و عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان . اصفهان..ایران    [e-mail]

2- عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان  .اصفهان.ایران   [e-mail]

[3]-  کارشناس ارشد برنامه ریزی سیستم های اقتصادی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان . اصفهان.ایران(نویسنده مسؤل)   [e-mail]

---

^[i] . رومر، (1383).

[ii]. برای اطلاع از جزئیات مدلهای AK به رومر(2001) مراجعه شود.

^[iii] . Kuznets

^[iv].  Schultz

[v] .Barro&Sala-i-Martin

[vi]. Kinoshita(2000)

[vii]. ارزش خدمات سرمایه از تفاضل جبران خدمات کارکنان از ارزش افزوده بدست می آید.در ضمن، برای محاسبه جبران خدمات کارکنان بدون مزد و حقوق از معیار متوسط جبران خدمات سرانه مزد و حقوق بگیران استفاده شده است(امینی، 1391).

[viii]. Tornquist Index

[ix]. Panel Data

1. Fixed effects model

2. Random effects model

3. Error components model

مراجع

1)    امینی،علیرضا(1391)، طرح مطالعاتی «طراحی نظام جامع اندازه گیری و تحلیل شاخصهای عمومی بهره وری به تفکیک بخشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران» ، موسسه عالی آموزش و پژوهش در مدیریت و برنامه ریزی .

2)    امینی، علیرضا،فرهادی کیا،ولی نیا، آرش(1391)، تجزیه و تحلیل روند شاخص های بهره وری صنایع پتروشیمی و چالش های آن در برنامه توسعه ،کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

3)    امینی ، علیرضا،ذوالفقاری،(1389)، تحلیل عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل تولید:مطالعه موردی صنایع منتخب داروسازی ایران،کارشناسی ارشد،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

4)    امینی، علیرضا، ازوجی ، تحلیل رابطه بین بهره وری کل عوامل و قیمت تولید کننده در اقتصاد ایران، (1389)،  اولین همایش کاهش قیمت تمام شده، موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی.

5)    اشرف زاده، حمیدرضا، مهرگان، (1387)، اقتصادسنجی پانل دیتا، موسسه تحقیقات تعاون، دانشگاه تهران.

6)    امامی میبدی، علی،( 1379)، اصول اندازه گیری کارایی و بهره وری، موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی.

7)    امینی، علیرضا، مصلی ،(1386)، اندازه گیری و تحلیل عوامل موثر بر بهره وری کل عوامل تولید با تأکید بر سرمایه انسانی(مطالعه موردی کارگاههای بزرگ صنعتی ایران)، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده اقتصاد و حسابداری.

8)    جهان شاهی، بابک. سبحانی ،حسن ،(1386) ، تحلیل و بررسی عوامل مؤثر بر بهره وری (مطالعه موردی) بخش صنعت ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران. 

9)    عاطفی، محمد رضا، 1386، طرح پژوهشی بهره وری کل عوامل تولید و عوامل تأثیرگذار بر آن در صنایع منتخب کاشی و سرامیک کشور، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، شماره 396/ب/86.

10)   مرکز آمار ایران. نتایج آمار گیری از کارگاه های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر. سال های مختلف.

11)   Akinlo, A .E (2006), "Macroeconomic Factor and Total Factor Productivity in Sub-Saharan African Countries" , International Research Journal of Finance and Economics, ISSN 1450-2887.

12)   Lucas, R, E.(2002), "Lectures On Economic GrowTh", Harvard Univeresity Press.

13)   Romer, D. (2001), "Advanced Macroeconomics", McGraw-Hill, Irwin.

14)   http://www.ilo.org

15)   http://www.unicef.org

16)   http://www.unesco.org