مقدمه
Email: mirzadeh@ut.ac.ir : استادیار حقوق عمومی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
Email: babakdarvishi@yahoo.fr استادیار حقوق عمومی و عضو هیئت علمی دانشگاه
:
پس از سال ها، مبارزات ملت ایران علیه رژیم پهلوی نتیجه داد و انقلاب اسلامی ای ران با رهبری امام
2 به عنوان نوع حکومت جدید » جمهوری اسلامی » ، خمینی(ره) به پیروزی رسید. پس از سقوط رژیم سلطنتی 1
مورد تأیید اکثریت مردم قرار گرفت. در سال های پس از انقلاب مباحث قابل توجهی در خصوص انقلاب
اسلامی و جمهوری اسلامی طرح شده است، اما از این منظر که اندیشه و عمل امام خمینی (ره) چه تأثیری بر
به عنوان نوع حکومت داشته است، پژوهش مستقل و مستندی در این خصوص » جمهوری اسلامی » تعیین
صورت نگرفته است. بدین لحاظ، این پرسش اساسی همواره قابل طرح است که اندیشه های امام خمینی (ره) و
به عنوان نوع حکومت تأثیر داشته است؟ « جمهوری اسلامی » اقدامات ایشان چگونه و به چه میزان بر تعیین
نگارندگان در مقاله حاضر تمام سعی خود را معطوف به پاسخ گویی به این پرسش نموده اند. با این فرض که
به عنوان نظام مطلوب جایگزین رژیم سلطنتی و مخالفت صریح « جمهوری اسلامی » امام خمینی (ره) با معرفی
با عناوین دیگری که برای حکومت جدید پیشنهاد می شدند، با سامان بخشیدن و جهت دادن به دیدگاه های
به عنوان نوع « جمهوری اسلامی » مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی، نقش موثر و تعیین کننده ای در تعیین
نظام سیاسی نموده اند. برای اثبات این فرضیه، مقاله حاضر این گونه سازماندهی شده است: گفتار اول به تقسیم
بندی کلی انواع حکومت ها و اشکال آن از دیدگاه امام(ره) اختصاص داشته و در گفتار دوم، سقوط رژیم شاه
به رهبری امام(ره) به عنوان زمینه ساز تکوین نظام جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی واقع می شود . گفتار
سوم به روند معرفی جمهوری اسلامی به عنوان نظام مطلوب از سوی امام (ره) و تأکیدات ایشان در ای ن
خصوص خواهیم پرداخت و در گفتار چهارم تثبیت حکومت مورد نظر امام (ره) در همه پرسی تعیین نوع نظام
سیاسی و قانون اساسی مورد بررسی قرار می گیرد و سرانجام با جمع بندی مطالب و نتیجه گیری پرداخته
می شود.
گفتار اول: طبقه بندی کلی حکومت
طبقه بندی حکومت ها قدمتی طولانی دارد و به یونان باستان می رسد. 3 در این جا قصد مطرح کردن تاریخ
چه و انواع طبقه بندی حکومت ها را نداریم بلکه با توجه به موضوع این گفتار که معرفی انواع حکومت از
دیدگاه امام خمینی(ره) است، یکی از انواع طبقه بندی ها را که به توضیح بحث کمک می کند ، پرداخته
می شود.
بند اول اشکال حکومت
1- Monarchy Regime
2- Islamic Republic
-1 طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، حقوق اساسی، چاپ اول، میزان، 1380 ، ص 162
لیکاک 4 یکی از اندیشمندان حکومت، ابتدا حکومت ها را به دو دسته کلی استبدادی و دموکراتیک تقسیم
می کند و سپس دموکراسی ها را به دو دسته پادشاهی های محدود (مشروطه سلطنتی ) و جمهوری ها تقسیم
می کند. 5
-1 حکومت استبدادی 6
حکومتی است که ویژگی های عمده آن عبارتند از:
الف- نبودن حدود سنتی یا قانونی برای قدرت حکومت
ب- وسعت دامنه قدرت خود سرانه ای که به کار برده می شود. 7
-2 دموکراسی 8
در خصوص مفهوم دمکراسی توافق نظر وجود ندارد و در طول تاریخ برداشت های مختلفی از آن شده
تاریخ دمکراسی بغرنج ، و تاریخ » : است. به همین علت است که دیوید هلد 9 در مقدمه کتاب خود می نویسد
10 در این جا سه مورد از تعاریف دموکراسی ذکر می شود: «. دمکراسی ها گیج کننده است
،11«. حکومت به وسیله مردم، ی ا به طور مستقیم ی ا از طریق نمایندگانشان » دموکراسی عبارت است از
دموکراسی آن نوع نظام حکومتی است که در آن همه اشخاص بالغ در چارچوب مقررات از ای ن حق »
دموکراسی به معنی » ،12«. برخوردارند که به نحوی برابر در وضع خط مشی و قوانین همگانی شرکت کنند
13«. نوعی از حکومت است که در آن بر خلاف حکومت های مونارشی و اشرافی، مردم حکومت می کنند
-3 مشروطه سلطنتی 14 (پادشاهی محدود)
اصولاً نظریه دولت مشروطه نظریه ای در باب محدودیت قدرت است. 15 بر همین مبنا و در معنای عام ،
حکومت مشروطه را می توان به این شرح تعریف نمود:
4- Stephen Leacock
-2 عالم، عبدالرحمان، بنیاد های علم سیاست، چاپ هفدهم، نشر نی، 1386 ، ص 274
6- Tyranny, Despotic Government
-4 آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، چاپ دوم، مروارید، 1370 ، ص 25
8- Democracy
9- David Held
-7 هلد،دیوید،مدلهای دمکراسی، مترجم عباس مخبر، چاپ دوم، روشنگران و مطالعات زنان، 1378 ،ص 13
11- Garner, Bryan – A,(٢٠٠٠ ), Black Law Dictionary ,Tehran: Dadgostar. P۴۶۴
-1 لیپست، سیمور مارتین، دایره المعارف دموکراسی، چاپ دوم، ترجمه کامران فانی و دیگران، وزارت امور خارجه، زمستان 1383 ، ص 700
-2 هلد، دیوید، همان، ص 14
14- Constitutional Monarchy
حکومتی... که دامنه کاربرد قدرت در آن محدود به حدود قانونی است، و به همین دلیل در برابر مفهوم »
16«. حکومت استبدادی قرار دارد. به عبارت دیگر حکومت مشروطه برابر با حکومت قانون یا قانون روایی است
شکلی از حکومت لیبرال است که بر محدودیت » : هم چنین در تعریف حکومت مشروطه گفته شده است
17«. عملکرد حکومت تأکید می ورزد و حداکثر آزادی را به شهروندان می دهد
در مشروطه سلطنتی (پادشاهی محدود)، فرمانروایی شاه طبق قانون اساسی است و اقتدار واقعی ندارد ،
گرچه همه اقدامات به نام او انجام می گیرد. در این نوع حکومت معمولاً اقتدار قانون گذاری کشور به عهده
مجلس قانون گذاری است که قدرت پادشاه را محدود می کند. 18
-4 جمهوری 19
این کلمه از قرن هفدهم معنی کشور بدون پادشاه را داشت و برخی تعاریف اصرار دارند که تنها
کشورهایی را که دارای مقررات انتخاب (مستقیم یا غیر مستقیم) رییس دولت هستند، می توان به درستی
جمهوری خواند. 20 بنا به تعریفی دیگر، جمهوری شکلی از حکومت است که در آن دولت به وسیله نمایندگانی
که منتخب مردم هستند، اداره می شود. این اصطلاح اساساً در خصوص حکومتی به کار می رود که در آن رهبر
طبق قانون اساسی تعیین می شود و در برابر حکومت هایی است که در آن ها رهبری موروثی است. 21 هم چنین
طبق تعریف دیگری، مراد از حکومت جمهوری، حکومتی است که در آن جانشینی رییس کشور ارثی نیست و
عالی ترین مقام رسمی کشور، به طور مستقیم یا غیر مستقیم منتخب مردم است. 22
بند دوم- دیدگاه امام خمینی ( ره ) در مورد انواع حکومت ها
اگر چه در اسلام درباره حکومت تعیین تکلیف شده و تشکیل حکومت اسلامی، ضروری است و اسلام
احکام سیاسی و حکومتی زیادی دارد، اما این که حکومت اسلامی چه شکلی داشته باشد، بستگی به مقتضیات
زمان و مکان دارد و حسب شرایط زمان و مکان می تواند شکل آن متفاوت باشد. به همین دلیل امام (ره) که
در آثار مکتوب خود از جمله کتاب ولایت فقیه و جلد دوم کتاب البیع در خصوص حکومت اسلامی به طور
-4 وینسنت، اندرو، نظریه های دولت، ترجمه حسین بشیریه، چاپ سوم، نشرنی، 1381 ، ص 124
-5 آشوری، داریوش، همان، ص 142
-6 بلاندل، ژان، حکومت مقایسه ای، ترجمه علی مرشدی زاده، چاپ اول، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378 ، ص 302
-1 طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، پیشین، ص 91
Khushal Murkens, Jo Eric,( ٢٠٠٩)," The Quest for Constitutionalism in UK Public Law Discourse", Oxford Journal of Legal
Studies,Volume ٢٩, Number ٣, Pp. ۴٢٧-۴۵۵.
19- Republic
-3 مک لین، ایان، فرهنگ علوم سیاسی، ترجمه حمید احمدی، چاپ اول، میزان، 1381 ، ص 701
21- www.britannica.com/topic//republic
-5 آشوری، داریوش، همان، ص 111
مفصل بحث کرده اند، به شکل این حکومت به طور مستقل نپرداخته و صرفاً در مباحث متفرقه، مطالبی را در
مورد شکل حکومت بیان کرده اند:
-1 نفی حکومت استبدادی و سلطنتی
اگرچه در اسلام شکل خاصی برای حکومت پیشنهاد نشده و متناسب با شرایط زمان و مکان حکومت
می تواند شکل های مختلف داشته باشد، اما در عین حال باید شکل حکومت به گونه ای باشد که امکان پیاده
شدن احکام اسلام در آن وجود داشته باشد. 23 بدین لحاظ، هر شکل حکومت با اسلام سازگار نمی باشد .
بر همین مبنا امام خمینی (ره) حکومت های استبدادی و از آن جمله سلطنتی را نفی می کند . ایشان در نفی
حکومت استبدادی می فرماید:
حکومت اسلامی هیچ یک از انواع حکومت های موجود نیست. مثلاً استبدادی نیست، که رییس دولت مستبد »
و خود رأی باشد، مال و جان مردم را به بازی بگیرد و در آن به دل خواه دخل و تصرف کند، و به هر که
خواست تیول بدهد و املاک و اموال ملت را به این و آن ببخشد. رسول اکرم (ص) و حضرت امیر المومنین
24«. (ع) و سایر خلفا هم چنین اختیاراتی نداشتند. حکومت اسلامی نه استبدای است و نه مطلقه
امام (ره) با توجه به نوع حکومت مستقر در کشور در زمان مبارزه، یعنی حکومت سلطنتی، به صراحت ای ن
نوع حکومت را نفی می کند. ایشان معتقد است که شکل حکومت اسلامی قطعا سلطنتی نیست و حکومت
حکومت اسلام سلطنتی هم نیست تا چه رسد به شاهنشاهی و امپراتوری، در این » : سلطنتی نسبتی با اسلام ندارد
حکومت ها حکام بر جان و مال مردم مسلط هستند و خود سرانه در آن دخل و تصرف می کنند . اسلام از ای ن
25.«. رویه و طرز حکومت منزه است
از دیدگاه ایشان، حکومت سلطنتی در تاریخ اسلام یک انحراف از مسیر و حکومتی باطلی بوده که حضرت
سیدالشهداء (ع) در برابر آن و برای جلوگیری از استقرار آن قیام فرمود:
سلطنت و ولایتعهدی همان طرز حکومت شوم و » اصل رژیم سلطنتی از اول هم یک چیز غلطی بوده، 26
باطلی است که حضرت سیدالشهدا (ع) برای جلوگیری از برقراری آن قیام فرمودند و شهید شد. برای ای ن که
زیر بار ولایتعهدی یزید نرود و سلطنت او را به رسمیت نشناسد قیام فرمود، و همه مسلمانان را به قیام دعوت
27«. کرد .این ها از اسلام نیست. اسلام سلطنت و ولایتعهدی ندارد
-1 بهشتی، محمد، مبانی نظری قانون اساسی، چاپ سوم، بقعه، 1380 ، ص 21
-2 خمینی، روح الله، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، چاپ سیزدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1385 الف، ص 43
-1 همان، ص 46
-2 خمینی، روح الله، صحیفه امام ؛ مجموعه آثار امام خمینی (ره)، جلد چهارم، چاپ چهارم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1385 ب،
ص 492
-3 خمینی، روح الله، ولایت فقیه، همان، ص 14
اصل رژیم سلطنتی یک چیز غلطی است. رژیم سلطنتی چیست؟ باید مردم » : امام خمینی (ره) با این بیان که
28 در واقع تمایل خود را به انواع دیگر حکومت از جمله جمهوری که در ،« خودشان یک کسی را تعیین کنند
آن غالب کارگزاران از سوی مردم انتخاب می شوند، نشان داده است.
-2 دموکراسی
امام (ره) در 10 آبان 1357 در پاریس در پاسخ به سؤال خبرنگار رادیو – تلویزیون اتریش در خصوص
با قیام انقلابی ملت، شاه خواهد رفت و حکومت دموکراسی و » : تغییرات و تحولات اینده ایران، پاسخ می دهد
جمهوری اسلامی برقرار می شود. در این جمهوری یک مجلس ملی، مرکب از منتخبین واقعی مردم، امور مملکت
29«. را اداره خواهند کرد. حقوق مردم – خصوصاً اقلیت های مذهبی – محترم بوده و رعایت خواهد شد
امام خمینی (ره) در پاریس در پاسخ به سؤالی در خصوص برخی جزییات حکومت اسلامی؛ اظهار
30«. حکومت اسلامی یعنی یک حکومت مبتنی بر عدل و دموکراسی و متکی بر قواعد و قوانین اسلام » : می دارد
هم چنین ایشان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان اقامت در پاریس در پاسخ به خبرنگاری در
حکومت جمهوری است مثل سایر جمهوری ها، و احکام اسلام هم احکام » : خصوص شکل حکومت می فرماید
31«. مترقی و دموکراسی و پیشرفته و با همه مظاهر تمدن موافق
امام خمینی(ره) در شهریور ماه 1358 در پاسخ به سؤالی در خصوص مخالفت با درج قید دمکراتیک در
این کلمه دموکراسی که پیش شما این قدر عزیز است ی ک مفهوم معینی ندارد . » : عنوان حکومت، می فرماید
ارسطو یک جور معنی کرده. شوروی یک جور معنی کرده. سرمایه دارها یک جور معنی کرده و ما در قانون
32«. اساسی مان نمی توانیم یک لفظ مبهمی که هر کس برای خودش یک معنی کرده است، آن را بگذاریم
اما در ادامه پاسخ به سیره عملی حضرت علی (ع) که در زمان حکومت خود به دلیل اختلاف با
فردی یهودی نزد قاضی حاضر گردید و رأی قاضی را هم که برضد خودش بود، پذیرفت اشاره می نماید و آن
را به عنوان نمونه ای از آزادی و دموکراسی در اسلام مطرح می کند. 33
با ملحوظ نظر قراردادن مراتب معنونه و نیز سایر بیانات امام (ره) در خصوص حکومت اسلامی و نقش
مردم در حکومت، به این نتیجه می رسیم که ایشان حکومت دموکراسی را در چارچوب موازین اسلامی و در
محدوده قوانین اسلام به رسمیت می شناسد. اگرچه به دلیل ابهام در مفهوم دموکراسی و نیز سنخ مدعیان ای ن
-4 خمینی، روح الله، صحیفه امام، همان، ص 493
-1 همان، ص 244
-2 همان، ص 133
-3 همان، ص 429
-4 همان، ص 95
-1 همان، ص 96
نوع حکومت در مقطع پیروزی انقلاب (از جمله کمونیست ها ) ایشان با درج عبارت دموکراتیک در نام
حکومت مخالف بود.
-3 مشروطه
امام خمینی(ره) ضمن رد حکومت استبدادی و مطلقه به معنای رایج آن -که حکومت به صورت دل
بخواهانه است- معتقد است که حکومت اسلامی یک حکومت مشروطه 34 است:
حکومت اسلامی هیچ یک از انواع حکومت های موجود نیست..... حکومت اسلامی نه استبدای است و نه »
35«. است « مشروطه » مطلقه بلکه
البته حکومت مشروطه از دیدگاه ایشان، همان مفهوم رایج حکومت مشروطه نیست، بلکه ایشان صرفا به
مشروط بودن این حکومت و مفهوم لغوی آن نظر دارند. از این جهت که این نوع حکومت مقید به شروط و
قیودی است، مورد توجه امام قرار می گیرد. اما حکومت اسلامی در نوع قیود و شروطی که دارد با مفهوم رایج
حکومت مشروطه متفاوت است. از آن جا که حکومت مورد نظر امام (ره) یک حکومت اسلامی بوده، قیود و
شروط آن در چارچوب قوانین و احکام اسلام متجلی می گردد. به همین دلیل، امام خمینی(ره) تاکید می نمایند
که :
البته نه مشروطه به معنای متعارف فعلی که تصویب قوانین تابع آرای اشخاص و اکثریت باشد . بلکه »
مشروطه از این جهت که حکومت کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک مجموعه شرط هستند که در قرآن کریم
و سنت رسول اکرم (ص) معین گشته است. مجموعه شرط همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و
36«. اجرا شود. از این جهت حکومت اسلامی حکومت قانون الهی بر مردم است
-4 جمهوری
در خصوص حکومت « کتاب البیع » و جلد دوم « ولایت فقیه » امام خمینی (ره) در آثار خود نظیر
اسلامی مباحث عدیده ای را مطرح و حکومت های سلطنتی و استبدادی را نفی می نمایند، اما به صراحت شکل
حکومت مطلوب و مورد نظر خود را هم جمهوری معرفی نمی کنند . ایشان اند کی قبل از پیروزی مبارزات
سیاسی ملت ایران نوع حکومت مورد نظر خود را جمهوری معرفی می نمایند.
البته جمهوریِ مورد نظر امام (ره) یک قید بسیار مهم دارد و آن هم اسلامی بودن جمهوری است . ایشان در
ما خواهان استقرار ی ک جمهوری » : پاسخ به خبرنگاری در خصوص نوع جمهوری مورد نظر خود می فرماید
اسلامی هستیم و آن حکومتی است متکی به آرای عمومی. شکل نهایی حکومت با توجه به شرایط و مقتضیات
34- Constitutional Government
43- -3 همان، صص 44
43- -1 همان، صص 44
37 هم چنین در تبیین حکومت جمهوری اسلامی تصریح «. کنونی جامعه ما توسط خود مردم تعیین خواهد شد
می نمایند:
اما جمهوری، به همان معنایی است که همه جا جمهوری است لکن این جمهوری به ی ک قانون اساسی »
متکی است که قانون اسلام است. این که ما جمهوری اسلامی می گوییم برای این است که هم شرایط منتخب و
هم احکامی که در ایران جاری می شود این ها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است و طرز جمهوری
38« . هم همان جمهوری است که همه جا هست
ایشان با عباراتی مشابه در جای دیگر می فرمایند:
اما جمهوری است برای این که به آرای اکثریت مردم متکی است و اما اسلامی، برای این که قانون اساسی »
اش عبارت است از قانون اسلام. اسلام در همه ابعاد قانون دارد و به همین جهت احتیاج به قوانین دیگر
نداریم و قانون اساسی فعلی را تصفیه می کنیم، یعنی نظر می کنیم. هر مقدارش موافق با قانون اسلام است ، آن
39«. را حفظ می کنیم و هر مقدارش که مخالف با قانون اسلام است آن را حذف خواهیم کرد
از این نظر، امام خمینی (ره) بیش از آن که به شکل و اسم حکومت نظر داشته باشد، به محتوای آن نظر
بود. اما در مقابل سؤال خبرنگاران، از باب مثال، جمهوری اسلامی را « اسلامی بودن » و « مردمی بودن » داشت که
مطرح کرده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بر همان تأکید کردند که در همه پرسی تعیین نوع حکومت هم
به تأیید اکثریت قاطع ملت ایران رسید و سپس در زمان تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ای ران هم در
اصل اول قانون اساسی به عنوان نوع حکومت در ایران مقرر گردید.
گفتار دوم: فروپاشی رژیم سلطنتی و زمینه سازی برای جمهوری اسلامی به عنوان نظام جایگزین
پس از فوت آیت الله بروجردی در ابتدای سال 1340 ، امام (ره) در برابر برنامه های رژیم شاه برای انجام
اصلاحات از جمله لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی در پاییز 1341 ایستادگی کرد و عملاً مبارزه خود با رژیم
شاه را آغاز نمود. 40
4 این مخالفت با اقدام انقلاب سفید شاه در بهمن ماه 1341 بار دیگر مخالفت امام (ره) را در پی داشت. 1
رژیم در حمله به مدرسه فیضیه همراه بود و سخنرانی امام (ره) در 13 خرداد 1342 و دستگیری ایشان ، قیام
-2 همان، ص 248
-1 همان، ص 479
-2 همان، ص 170
78 و عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران (علل، مسایل و نظام سیاسی)، چاپ اول، معارف، 1381 ، ص 127 - -1 همان، جلد یکم، صص 112
155- -2 همان، صص 165
15 خرداد را به دنبال داشت. 42 این قیام آغازی برای پایان دادن به سلطه رژیم پهلوی بود. امام خمینی (ره) پس
از آزادی در فروردین 1343 هم چنان بر مبارزه با رژیم تاکید داشت که در مخالفت با تصویب کاپیتولاسیون
نمایان گردید. 43 و تبعید ایشان در 13 آبان 1343 به ترکیه را به دنبال داشت. امام (ره) در دوران تبعید به ویژه
پس از انتقال به عراق در سال 1344 مبارزات خود را به خصوص در حوزه های فکری و فرهنگی را ادامه
دادند که از آن جمله می توان به تدریس بحث حکومت اسلامی یا ولایت فقیه در نجف در سال 1348 اشاره
نمود. 44 این مباحث، مبنای تئوریک و عملی برای مبارزه با رژیم و استقرار حکومت اسلامی بود. از آبان ماه سال
1356 با درگذشت مشکوک فرزند ارشد امام (ره)، سخنرانی هایی علیه رژیم صورت گرفت . 45 و بالاخره با
1356 مبارزات مردم وارد مرحله ای جدید /10/ انتشار مقاله توهین آمیز روزنامه اطلاعات علیه امام (ره) در 17
گردید. 46 امام (ره) لحظه به لحظه و با درایت و تدبیر مبارزات را با تأکید بر اهداف اسلامی و الهی پیش بردند
تا سرانجام با رهبری ایشان و حضور مردم عمر رژیم سلطنتی به پایان رسید و انقلاب اسلامی در 22 بهمن
1358 به پیروزی رسید و بستر لازم برای تکوین جمهوری اسلامی به عنوان شکل جدیدی از حکومت در ای ران
فراهم گردید.
گفتار سوم روند معرفی جمهوری اسلامی به عنوان نظام مطلوب از سوی امام (ره)
امام خمینی(ره) در قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران به دفعات در سخنرانی ها و مصاحبه هایی که با
نشریات داخلی و خارجی انجام داده بودند نوید تأسیس یک نظام مطلوب حکومتی را براساس معیارهای
خاص اسلامی و به منظور تحقق خواسته و آرمان های مردم داده بودند که در ذیل به بررسی نظرات ارائه شده
در سوی امام در قبل و بعد از انقلاب خواهیم پرداخت:
بند اول- طرح جمهوری اسلامی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
، امام خمینی (ره) بعد از طرح نظریه ولایت فقیه و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در اواخر سال 1348
57 و در پاسخ سؤال خبرنگار روزنامه لوموند، ضمن رد رژیم سلطنتی مسأله حکومت اسلامی را /2/ در تاریخ 4
47 با گسترش مبارزات «. کمال مطلوب ما ایجاد یک دولت و حکومت اسلامی است » : مطرح نمود و اعلام کرد
-3 منصوری، جواد، آشنایی با انقلاب اسلامی، چاپ اول، معارف، 1386 ، ص 169
-4 خمینی، روح الله، صحیفه امام، همان، ص 261 به بعد
-5 روحانی، حمید، نهضت امام خمینی، جلد دوم و سوم، چاپ پانزدهم، عروج، 1381 ، ص 715
10- -1 شجاعی زند، علی رضا، برهه انقلابی در ایران، چاپ دوم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ( ره )، 1385 ، صص 14
320- -2 مدنی، جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد دوم، چاپ سوم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا، صص 328
-1 خمینی، روح الله، صحیفه امام؛ پیشین، ص 372
علیه رژیم، استقرار حکومت اسلامی به جای رژیم سلطنتی امری تقریباً قطعی تلقی می شد و برای آمریکایی ها
که پشتیبان اصلی رژیم شاه بودند هم این امر روشن شده بود. 48
اما حکومت اسلامی یک لفظ کلی بود که نشانگر محتوای حکومت بود و شکل و جزییات ای ن حکومت را
نشان نمی داد و به نظر می رسید که باید به طور صریح تر نوع حکومت برای جایگزینی نظام سلطنتی مشخص
شود.
براین اساس، امام خمینی (ره) در تاریخ 22 مهر ماه 1357 در مصاحبه با مجله فیگارو، ضمن رد رژیم
سلطنتی، برای اولین بار جمهوری اسلامی را به عنوان نوع حکومتی که جایگزین آن خواهد شد، معرفی نمود :
این شکل حقوقی رژیم نیست که اهمیت دارد، بلکه محتوای آن مهم است . طبیعتا می توان ی ک جمهوری »
49« ... اسلامی را در نظر گرفت
بدین لحاظ، پس از فراگیر شدن مبارزات ملت ایران علیه رژیم و نمایان شدن علایم سقوط رژیم سلطنتی ،
به عنوان شکل و نوع نظام سیاسی مطلوب برای جایگزینی رژیم « جمهوری اسلامی » امام (ره) به صراحت از
سلطنتی نام برد و پس از آن در مصاحبه ها، اعلامیه ها و سخنرانی ها به تشریح ابعاد مختلف آن پرداخت. 50
هیچ ابهامی در ای ن » : در همین خصوص ایشان در تاریخ 14 آبان ماه 1357 در سخنرانی خود اعلام کرد
پیشنهاد که ملت ایران با رفراندوم خود در سراسر کشور مکرر اً اعلام کرده نیست و نظام حکومتی ای ران
51« . جمهوری اسلامی است
به یکی از شعار های اصلی تظاهر کنند گان علیه رژیم « استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی » به زودی شعار
شاه تبدیل شد و شرکت کنند گان در راهپیمایی میلیونی روز های تاسوعا و عاشورا ( 19 و 20 آذر ماه 57 ) در
سراسر کشور آرمان اصلی شان را استقرار جمهوری اسلامی اعلام نمودند. 52
مبارزه ملت ایران تا » : امام خمینی (ره) پس از انتصاب بختیار به نخست وزیری از سوی شاه نیز اعلام نمود
53 و در آستانه اربعین حسینی، طی اعلامیه ای از مردم خواست «. استقرار جمهوری اسلامی ... ادامه خواهد داشت
-2 شفیعی فر، محمد، فرآیند استقرار جمهوری اسلامی، چاپ اول، انتشارات کانون اندیشه جوان، 1385 ، ص 23
-3 خمینی، روح الله، صحیفه امام، همان، ص 3
-4 رجوع شود به : خمینی، روح الله، صحیفه امام؛ همان.
-1 همان، ص 309
-2 شفیعی فر، محمد، همان، ص 29
-3 خمینی، روح الله، همان، جلد پنجم، ص 427
پشتیبانی خود را برای چندمین بار از جمهوری اسلامی اعلام کنند. 54 مردم نیز در قطع نامه پایانی راهپیمایی
1357 ) برقراری جمهوری اسلامی در ایران را خواسته اصلی خود معرفی کردند. 55 /10/ اربعین ( 29
در 15 بهمن ماه 1357 ، امام خمینی در حکم انتصاب مهندس بازرگان به عنوان رییس دولت موقت،
انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به » مهم ترین وظیفه وی را
مشخص نمود. 56 « جمهوری اسلامی
بند دوم- طرح جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا برگزاری همه پرسی جمهوری اسلامی، امام خمینی (ره) همواره تعیین نوع
نظام سیاسی را از اولویت های اصلی معرفی و بر جمهوری اسلامی به عنوان نظام سیاسی مطلوبِ کشور تأکید
نمود و به شدت عناوین دیگری را که برای نظام سیاسی مطرح می گردید، نفی کرد. 57
امام خمینی ( ره ) در تاریخ 9 اسفند 1357 در آستانه عزیمت به قم در پیام مهمی ضمن نوید برگزاری
جمهوری » لازم است تذکر دهم آن چه این جانب به آن رأی می دهم » : رفراندم تعیین شکل حکومت اعلام نمود
است و آن چه ملت شریف ایران در سرتاسر کشور با فریاد از آن پشتیبانی نموده است همین « اسلامی
بوده است نه یک کلمه زیاد نه یک کلمه کم . من از ملت شریف انتظار دارم که به « جمهوری اسلامی »
58 ایشان پس از عزیمت به قم نیز به طور «. رأی دهند که تنها این، مسیر انقلاب اسلامی است « جمهوری اسلامی »
مکرر در سخنرانی ها و پیام های مختلف خود مردم و اقشار مختلف را به شرکت در رفراندم تعیین نوع نظام
سیاسی دعوت و از آن ها تقاضا نمود جمهوری اسلامی را انتخاب کنند نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد. 59
در تاریخ 10 اسفند 1357 امام خمینی (ره) در سخنرانی خود در مدرسه فیضیه، اعلام نمودند:
آنکه ملت ما می خواهد جمهوری اسلامی است نه جمهوری فقط، نه جمهوری دمکراتیک، نه جمهوری »
دمکراتیک اسلامی ... آن چه که من از شما ملت ایران می خواهم، این است که بیدار باشید، خون عزیزان خود را
هدر ندهید. کلمه دمکراتیک را از آن نترسید، یا از حذفش نترسید. این فرم غربی است، ما فرم های غربی را
60«. نمی پذیریم. ما تمدن غرب را قبول داریم لکن مفاسدش را نمی پذیریم
-4 همان، ص 477
7 و 8 ، 1357 ، صص 1 /10/ 1357 ، صص 1 و 3 و نیز روزنامه اطلاعات مورخ 30 /10/ -5 رجوع شود به: روزنامه کیهان مورخ 30
-6 خمینی، روح الله، همان، جلد ششم، 1385 ب، ص 54
-1 اهوازی، عبدالرزاق، امام خمینی (ره) به روایت ایت الله هاشمی رفسنجانی، چاپ سوم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1386 ، ص 104
-2 خمینی، روح الله، صحیفه امام، همان، ص 265
378 ،353 ،348 ، -3 همان، صص 324
-1 همان، ص 276
امام خمینی (ره) اگر چه قایل به این بود که حکومت باید جمهوری اسلامی باشد اما می خواست مردم با
آگاهی و آزادانه به آن رأی دهند. در همین خصوص ایشان در تاریخ 15 اسفند 1357 در مدرسه فیضیه خطاب
به علما و روحانیون حوزه علمیه قم تصریح نمود:
در هر صورت، الان وقت این است که ما فعالیت بکنیم برای این که جمهوری اسلامی را پیاده کنیم ... و »
تقاضا کنیم از مردم که رأی بدهند به جمهوری اسلامی؛ و همه هم آزادند اما شما هدایتشان کنید .... مردم ما
61«. مسلمانند، اسلام را می خواهند؛ شما معرفی کنید اسلام را، معرفی کنید حکومت اسلامی را
امام (ره) در 4 فروردین 1358 در پیامی خطاب به ملت ایران، همه را به شرکت در رفراندوم دعوت نمود:
در این موقع بسیار حساس که سرنوشت کشور و اسلام عزیز تعیین می گردد، هم وطنان عزیز با شوری »
بیشتر از گذشته در رفراندم شرکت نمایند. امروز اهمال در شرکت در رفراندم و سردی و سستی در ای ن امر
حیاتی، موجب هدر رفتن خون شهیدان و به تباهی کشیدن کشور و اسلام عزیز است....شما همه آزادانه به
هرچه می خواهید رأی بدهید. من خودم به جمهوری اسلامی رأی می دهم و تقاضای برادرانه از شما دارم که به
62«. من در این امر اسلامی کمک کنید
در تاریخ 9 فروردین 1358 و در آستانه برگزاری رفراندوم تعیین نوع نظام سیاسی، امام خمینی (ره) ضمن
دعوت مردم به شرکت در رفراندوم از آن ها خواست که به جمهوری اسلامی رأی دهند:
فردا روز رفراندم است؛ روزی است که مقدرات شما تعیین خواهد شد. روزی است که ی ا اسلام پیش »
مخالف اسلام... من جمهوری اسلامی را به جان و دل « نه » اسلام است و « آری » می برد و یا کفر. روزی است که
63«. بگویید « آری » می گویم و از شما خواهران و برادران می خواهم که بروید و « آری »
گفتار چهارم- تثبیت حقوقی حکومت مورد نظر امام (ره)
امام خمینی(ره) برای تثبیت نظام حکومتی موردنظر خود از حیث حقوقی بر ارجاع موضوع به همه پرسی
و همچنین تعیین نوع نظام اساسی توجه خاص داشته که در اینجا به بررسی هر یک از این دو تأسیس حقوقی
بر مبنای بیانات امام و وقایع تاریخی خواهیم پرداخت.
بند اول- همه پرسی تعیین نوع نظام
-2 همان، ص 328
-3 همان، ص 408
431- -1 خمینی، روح الله، همان منبع، صص 432
مؤثر واقع نشد، در آستانه برگزاری « جمهوری اسلامی » پس از این که مخالفت های برخی جریان ها با عنوان
رفراندوم، گروه هایی بنای مخالفت با انجام رفراندوم را گذاشتند و به نفی و تحریم آن پرداختند . جبهه
دمکراتیک ملی منشعب شده از جبهه ملی، گروه های سیاسی فعال در کردستان نظیر سازمان کمونیستی
زحمتکشان کردستان، حزب دمکرات کردستان از این جمله بودند. 64 اما علی رغم مخالفت های مزبور با رهبری
و موضع گیری های امام (ره) رفراندوم جمهوری اسلامی برگزار گردید.
92/ در رفراندم تعیین نوع نظام سیاسی که در روز های دهم و یازدهم فروردین ماه 1358 برگزار گردید ، 5
98 درصد شرکت کنندگان به جمهوری اسلامی رأی دادند . و ای ن / درصد واجدین شرایط شرکت نمودند و 2
گونه بود که نظام جمهوری اسلامی رسماً به تأیید ملت ایران رسید.
امام خمینی (ره) 12 فروردین ماه 1358 با تبریک روز دوازدهم فروردین به عنوان روز جمهوری
صبحگاه 12 فروردین – که روز نخستین حکومت الله است – از » : اسلامی ایران به ملت ایران، اعلام کرد
65 و این گونه بود «. بزرگ ترین اعیاد مذهبی و ملی ماست. ملت ما باید این روز را عید بگیرند و زنده نگه دارند
که یکی از مراحل مهم و حساس استقرار نظام جدید یعنی جمهوری اسلامی طی شد و نوبت به گام مهم بعدی
در جهت استقرار نظام جدید یعنی تصویب قانون اساسی رسید. نکته مهم این که تعیین جمهوری اسلامی به
عنوان نوع نظام سیاسی خود خط مشی کلی تدوین و تصویب قانون اساسی را هم نشان داد. قانون اساسی هم
باید در همین چار چوب کلی تدوین و تصویب شود.
بند دوم- نهادینه شدن جمهوری اسلامی در قانون اساسی
به عنوان نوع حکومت در رفراندوم 11 و 12 فروردین 1358 ، امام « جمهوری اسلامی » پس از تأیید
خمینی(ره) در فرمان چهارم خرداد ماه خطاب به نخست وزیر دولت موقت خواستار تسریع در طی مراحل
تصویب قانون اساسی برای استقرار ارکان حکومت جمهوری اسلامی شد. 66
ایشان به مناسبت افتتاح مجلس بررسی نهایی قانون اساسی مشهور به مجلس خبرگان و خطاب به اعضای
مجلس مزبور پیامی صادر نمودند که در جلسه افتتاحیه این مجلس قرایت گردید و راهنمای نمایندگان در
تدوین قانون اساسی قرار گرفت. امام (ره) در این پیام که به منزله راهبرد کلی تصویب قانون اساسی در مجلس
از سوی اکثریت مردم، صلاحیت نمایندگان مجلس مذکور « جمهوری اسلامی » خبرگان بود، با استناد به تأیید
را در چارچوب جمهوری اسلامی دانست:
-2 قلفی، محمد وحید، مجلس خبرگان و حکومت دینی در ایران، چاپ اول، عروج، 1384 ، ص 226
453- -1 خمینی، روح الله، صحیفه امام؛ همان، صص 454
282- -2 همان، صص 283
بر هیچ یک از آنان که از انقلاب اسلامی ایران اطلاع دارند پوشیده نیست که انگیزه این انقلاب و رمز پیروزی
آن اسلام بوده؛ و ملت ما در سراسر کشور، از مرکز تا دور افتاده ترین شهرها و قرا و قصبات، با اهدای خون و
جمهوری اسلامی را خواستار شدند؛ و در رفراندم بی سابقه و اعجاب آور، با اکثریت قریب به « الله اکبر » فریاد
رأی دادند و دولت های اسلامی و غیراسلامی، رژیم و دولت ای ران را به عنوان « جمهوری اسلامی » اتفاق به
به رسمیت شناختند. « جمهوری اسلامی »
با توجه به مراتب فوق، قانون اساسی و سایر قوانین در این جمهوری باید صددرصد بر اساس اسلام باشد .
و اگر یک ماده هم بر خلاف احکام اسلام باشد، تخلف از جمهوری و آرا اکثریت قریب به اتفاق ملت است .
بر این اساس، هر رأیی یا طرحی که از طرف یک یا چند نماینده به مجلس داده می شود که مخالف اسلام باشد ،
مردود و مخالف مسیر ملت و جمهوری اسلامی است. و اصولاً نمایندگانی که بر این اساس انتخاب شده باشند
وکالت آنان محدود به حدود جمهوری اسلامی است؛ و اظهار نظر و رسیدگی به پیشنهاد های مخالف اسلام ی ا
نظام جمهوری خروج از حدود وکالت آن ها است. 67
از آن جا که کمتر از دوماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره)، نوع حکومت در همه
پرسی 10 و 11 فروردین 1358 به تأیید ملت رسیده بود، و نظر به تأکید امام (ره) بر این نوع حکومت، تدوین
کنندگان پیش نویس قانون اساسی و مجلس بررسی نهایی قانون اساسی مقید به پیش بینی آن بدون هرگونه
تغییری در قالب قانون اساسی بودند. به همین دلیل و نیز به دلیل اهمیت و تأثیر گذاری آن در قانون اساسی ،
نوع حکومت اولین اصل پیش نویس قانون اساسی را به خود اختصاص داد. اصل اول پیش نویس به این شرح
نوع حکومت ایران جمهوری اسلامی است که ملت ای ران در پی انقلاب » : نوع حکومت را معرفی نموده بود
98 % به آن / اسلامی پیروزمندش در همه پرسی دهم و یازدهم فروردین سال 1358 هجری شمسی با اکثریت 2
«. رأی مثبت داده است
اصل مذکور که در گروه یک مجلس بررسی نهایی قانون اساسی بررسی شده بود، در جلسه نهم مجلس
بررسی نهایی قانون اساسی مورد رسیدگی قرار گرفت 68 و به عنوان اصل اول قانون اساسی به صورت ذیل
تصویب شد:
حکومت ایران جمهوری اسلامی است که ملت ایران، براساس اعتقاد دیرینه اش به حکومت حق و عدل قرآن ،
در پی انقلاب اسلامی پیروزمند خود به رهبری مرجع عالی قدر تقلید ایت الله العظمی امام خمینی، در همه پرسی
دهم و یازدهم فروردین ماه سال 1358 هجری شمسی برابر با اول و دوم جمادی الاولی سال 1399 هجری
98 ٪ کلیه کسانی که حق رأی داشتند، به آن رأی مثبت داد. / قمری با اکثریت 2
308- -1 همان، جلد نهم، صص 309
-1 مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی، 3 جلد، چاپ اول، اداره تبلیغات و انتشارات مجلس شورای اسلامی،
196- 1364 ، صص 206
این اصل در زمره اصول کلی قانون اساسی است. بنا به آن چه در مجلس بررسی نهایی قانون اساسی مورد
توجه بوده، منظور از اصل کلی در قانون اساسی، اصلی است که به عنوان مبنا برای یک یا چند اصل دیگر در
فصول بعدی قانون اساسی شناخته می شود، یا خودش یکی از پایه های قانون اساسی است. 69 بنابراین اصل اول
قانون اساسی که مبین نوع حکومت است، خود مبنایی است برای اصول دیگری از قانون اساسی. با عنایت به
اهمیت موضوع، در بازنگری سال 1368 ، در اصل 177 قانون اساسی، محتوای اصول مربوط به جمهوری بودن
و اسلامی بودن نظام و نماد های مهم این دو تغییر ناپذیر اعلام شدند.
نتیجه
امام خمینی( ره) با رهبری مبارزات سیاسی علیه رژیم شاه و ساقط نمودن این رژیم زمینه را برای تکوین
نوع جدیدی از نظام سیاسی در مقام جایگزین رژیم سلطنتی فراهم کردند و از این جهت به طور غیرمستقیم در
تکوین جمهوری اسلامی به عنوان نوع نظام سیاسی تأثیر گذاشتند.
را به عنوان نوع نظام جایگزین رژیم « جمهوری اسلامی « ایشان از ماه ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
سلطنتی معرفی نمودند و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم همواره تا روز همه پرسی تعیین نوع نظام سیاسی
بر این مهم تأکید نمودند و عناوین دیگری را که برای نوع حکومت مطرح می شد، نفی نمودند . با پایمردی و
پی گیری مداوم ایشان، در همه پرسی تعیین نوع نظام سیاسی، مردم با اکثریت به جمهوری اسلامی قاطع رأی
به عنوان نظام سیاسی در همه پرسی تعیین نوع نظام « جمهوری اسلامی » مثبت دادند. از آن جا که تصویب
سیاسی، تعیین کننده خط مشی کلی تدوین و تصویب قانون اساسی بود، قانون اساسی هم در همین چارچوب
98 % واجدین حق رای رسید و نظر به تأکید امام / کلی تدوین و با اقبال عمومی به تصویب اکثریت قاطع 2
« جمهوری اسلامی » (ره) در این خصوص، اصل اول قانون اساسی به نوع حکومت مورد نظر ایشان یعنی
اختصاص یافت و این نوع حکومت در قانون اساسی نهادینه گردید.
با عنایت به مراتب موصوف می توان نتیجه گرفت که با اندیشه و عمل امام خمینی (ره) بود که جمهوری
اسلامی به عنوان نوع نظام حکومتی در ایران تبیین شد. از اینرو ایشان تأثیر تعیین کننده و اساسی در تعیین
به عنوان نوع نظام سیاسی داشتند. نظامی که مبتنی بر احکام دین مبین اسلام و مردم « جمهوری اسلامی »
سالاری دینی تجلی یافت و در عرصه جهانی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داد.
-1 همان، ص 196
فهرست منابع-http://www.britannica.com/EBchecked/topic/۴٩٨٧۵١/republic
