تحلیل مقایسهای دریافت و پاسداشت لحظه در تفکر خیامی و نگره بودایی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 11، شماره 39، مرداد 1394، صفحه 233-262   

نویسندگان

مصطفی گرجی¹؛ فاطمه کوپا²؛ زهره تمیم داری³

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

³دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

 
در میان متفکرانی که درباره مسأله «گذر زمان» تأمل جدی کرده‌اند و  بر تمرکز بر لحظه تأکید ویژه‌ای داشته‌اند؛ بودا و خیام از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند. در این پژوهش ابتدا مبنای اندیشگی این دو متفکر را درباره زمان و جهان بررسی کرده‌ایم و سپس با توجه به عناصری مانند مرگ، بیماری، زوال، حیات پس از مرگ، رنج و لذت و ... به تبیین دیدگاه بودا و خیام از لحظه پرداخته‌ایم. در تبیین عوامل رویکرد خیام و بودا به لحظه یا دم و دلایل پاسداشت آن و تفاوت‌های نگره‌ای این دو به مسأله زمان، باید گفت که خیام به گریز از آگاهی در بستر لحظه باور دارد تا از فکر فرجام لحظه و عاقبت کار آدمی بگریزد؛ لذا دیدگاه وی با لذت‌گرایی پیوند می‌یابد؛ اما تبیین بودا از لحظه ژرفا و عمق بیشتری دارد و با دیدگاه وی نسبت به آگاهی، شناخت و کلیت هستی پیوند می‌خورد. همچنین حاصل پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اگرچه هر دو به تقلیل مرارت و کاستن رنج معتقدند، تفاوت نگاه آنها به رنجی که از گذر زمان و ناپایداری آنات ناشی می‌شود، باعث شده که آنان نسبت به شیوه کاهش این ر نج مواضع متفاوتی اتخاذ کنند.

کلیدواژه‌ها

لحظه؛ زمان؛ آگاهی؛ بودا؛ خیام

مراجع

 

آرمسترانگ، کرن. 1387. بودا. ترجمه نسترن پاشایی. تهران: فراروان.

ابرمز، ام.اچ. 1387. فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه سعید سبزیان. تهران: رهنما.

امین‌پور، قیصر. 1388. آینه‌های ناگهان. چ پانزدهم. تهران: افق.

پاشایی، ع. 1383 الف. بودا (زندگی بودا، آیین او و انجمن رهروان او؛ گزارش متن‌های کانون پالی). ویرایش سوم. تهران: نگاه معاصر.

ـــــــــ. 1383ب. چنین گوید او، ایتی ووتّکه (متن کهن بودایی). قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

ــــــــ. 1386. پژوهشی در سوره نیلوفر. تهران: فراروان.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1379. دیوان حافظ. به کوشش سید صادق سجادی و علی بهرامیان. تهران: فکر روز.

حسام‌پور، سعید و کاووس حسن‌لی. 1383. «زمان گذران در نگاه بی‌قرار خیام». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تبریز. ش192. صص17-44.

خاتمی، احمد. 1387. «این کوزه‌گر دهر (بررسی اجمالی اندیشه‌های کلامی خیام بر اساس رباعیات)». کتاب ماه ادبیات. ش 13. صص76 -87.

خیام، عمربن ابراهیم. 1378. رباعیات خیام. تصحیح، مقدمه و حواشی محمد‌علی فروغی و قاسم غنی. به کوشش بهاء الدین خرمشاهی. تهران: ناهید.

داد، سیما. 1383. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ دوم. تهران: مروارید.

دهخدا، علی اکبر 1382. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دینانی (ابراهیمی)، غلامحسین.1391. مستی و هستی. تهران: اطلاعات.

رحمدل، غلامرضا. 1386. «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشه‌های حافظ و خیام»، فصلنامه ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان. ش دوم. صص117-141.

زروانی، مجتبی و ندا خوشقرانی.1390. «بررسی تطبیقی خاستگاه و غایت رنج در آموزه‌های بودا و عهدین»، فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز. ش 41. صص81-106.

سپهری، سهراب. 1390. هشت کتاب. تهران: مروارید.

شایگان، داریوش. 1356. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند. ج اول. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــ. 1388. بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. چ هفتم. تهران: امیرکبیر.

شجاری، مرتضی. 1388. «زمان در عرفان اسلامی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب). ش 14. 67-98

شمیسا، سیروس. 1380. سبک شناسی شعر. چ هفتم. تهران: میترا.

ـــــــــــــ. 1378. نقد ادبی. تهران: میترا.

ــــــــــــ. 1388. یادداشت‌های حافظ. تهران: علم.

کاظمی، بهروز طهماسب. 1381. تأثیرات بودا در صوفیه (مکتب خراسان). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

عدلی، محمدرضا. 1392. صوفیان و بوداییان (سیری در تصوف و رهبانیت بودایی). تهران: هرمس.

علوی، رضا. 1386. بودا و سروده‌هایش «راه حق» دماپادا (متن بودایی). چ دوم. تهران: فرزان روز.

فاطمی، محسن. 1392. «آرامش در زندگی‌های مدرن» (مصاحبه)، روزنامه ایران. (12/12/1392). ص 9.

فنایی اشکوری، محمد. 1385. «حرکت جوهری و تجدید امثال»، معرفت فلسفی. سال سوم. ش 4. صص 11-43.

قربانی، نیما. 1392. من به روایت من. تهران: بینش نو.

کاویانی، حسین و همکاران. 1384. «اثر‌بخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBCT) در کاهش افکار خودآیند منفی، نگرش ناکارآمد، (افسردگی و اضطراب: پی‌گیری 60 روزه»، فصلنامه تازه‌های علوم‌شناختی. ش1. صص 49-59.

کرین ربکا. 1391. درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن. ترجمه پروانه محمد خانی و همکاران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

گرجی، مصطفی. 1387. «بررسی ماهیت و مفهوم درد و رنج در اشعار قیصر امین‌پور (دردهای پنهانی)»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های ادبی. ش20. صص 107-130.

ملایری، محمد حسین. 1382. «مطالعه تطبیقی روانشناسی بودسیم و روانشناسی اگزیستانس»، نشریه سروش اندیشه. ش5. صص 144-209.

ناس، جان. 1348. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

نجفی افرا، مهدی. 1382. حرکت و زمان در فلسفه. تهران: روزنه.

هدایت، جهانگیر. 1382. خیام صادق (مجموعه آثار صادق هدایت درباره خیام). چ دوم. تهران: چشمه.

English sources

Buswell Robert E .2003. Encyclopedia of Buddhism. Vol. II.new York: jale.

Bodhi, Bhikkhu.1994.The Noble Eightfold Path; The Way to the End of Suffering. Australia: Buddha Dharma Education Association Inc.

Rahula, W alpola.1974 .What the Buddha Taught .New York: Grove Press.