کارآمدی عقل در ارزش گذاری گزاره های اخلاقی (ریشه یابی منشأ حسن و قبح عقلی)

 پژوهشهای معرفت شناختی

مقاله 4، دوره 3، شماره 8، مهر 1393، صفحه 89-108   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد رحیمیان¹؛ علیرضا رحیمیان²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد کلام و عقاید دانشگاه قرآن و حدیث

²دکترای عرفان اسلامی، نویسنده و پژوهشگر

چکیده

نوشتار پیش رو در پی تبیین تحلیلی نو از دیدگاه اندیشمندان شیعه درباره حسن و قبح عقلی است؛ مسئله‌ای که محل بحث و نزاع گسترده‌ای در سنت کلام اسلامی بوده است. عدلیه (شامل شیعه و معتزله) به حسن و قبح ذاتی عقلی معتقدند و برخلاف آنها،‌ اشاعره حسن و قبح را شرعی می‌دانند. این نزاع خاستگاه و تبار معرفت­شناختی دارد؛ ریشه نزاع در پذیرش داوری عقل در حیطه احکام اخلاقی از سوی عدلیه و خلع عقل از چنین شأنی از سوی اشاعره است. پس از قبول دیدگاه عدلیه، اختلاف‌هایی درباره تبیین جزئیات آن به‌چشم می­خورد که در نحوه پاسخ­گویی به شبهات اشاعره نمود پیدا کرده است.
برخی از اندیشمندان شیعه برای افعالی چون صدق و کذب، حسن و قبح ذاتی قائل شده­اند، گروهی دیگر حسن و قبح این افعال را به سودمندی یا زیان‌رسانی آنها وابسته می‌دانند و عده‌ای حسن و قبح افعال را پس از سنجش آنها با عدل و ظلم می‌سنجند و در حقیقت حسن عدل و قبح ظلم را ریشه حسن و قبح افعال می‌شمارند. در این نوشتار پس از تبیین این سه دیدگاه و ارائه شواهد، نظر سوم به‌عنوان نظر مختار برگزیده شده است.

کلیدواژه‌ها

حسن و قبح ذاتی عقلی؛ حسن عدل؛ قبح ظلم؛ حسن صدق؛ قبح کذب