بار اثبات دلیل در فقه و امور مدنی

فقه و مبانی حقوق اسلامی

مقاله 1، دوره 5، 12 - 13، آذر 1391، صفحه 1-23   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

چکیده

                                                                                                                                                                         
                                                    
« بار اثبات دلیل» قاعده‌ی بسیار معروفی است که در دادرسی‌های جهان و نظام‌های حقوقی معتبر از جمله نظام اسلام و رومی - ژرمن اجراء می‌شود. این قاعده در حقوق فرانسه در مادّه‌ی 1315 قانون مدنی که قلمرو عام دارد تصریح شده است. در حقوق اسلام نیز آنچه که در فقه مشهور و مورد عمل رسول اکرم (ص) و ائمه‌اطهار (ع) بود قاعده‌ی « البیّنه علی‌المدّعی والیمین علی من أنکر » می‌باشد که این قاعده اکنون در مادّه‌ی 1257 قانون مدنی و مادّه‌ی 197 قانون آیین دادرسی مدنی مصوّب 1379 ، صریحاً منصوص شده است. بر پایه‌ی قاعده‌ی « باراثبات دلیل » هرکس مدّعی حقّی است باید ادّعای خود را اثبات نماید؛ تفاوتی نمی‌نماید که خواهان یا خوانده‌ی دعوا باشد . بنابراین فراهم آوردن و ارائه‌ی دلیل برعهده‌ی مدّعی و یا به تعبیر دیگر « بار اثبات دلیل بر دوش مدّعی است» . پس از آن‌ که مدّعی دلیل آورد ، تکلیف اثبات خلاف بر دوش مدّعی‌علیه می‌افتد که ناراستی ادّعا را با دلیل و اظهارات موجّه از نظر مرجع رسیدگی ، بر کرسی نشاند. در این مقاله به پیشینه تاریخی قاعده بار اثبات دلیل ، شیوه‌ی اجرا و مجرای آن پرداخته شده است  و از سوی دیگر ، بر قاعده‌ی مزبور استثنائاتی وارد است که باید مورد اشاره قرار گیرد .
کلیدواژه : اثبات ، ثبوت ، دلیل ، دعوا ، قاعده البینه ، بار اثبات.

مراجع

فهرست منابع :

 الف - منابع فارسی :

1- جعفری لنگرودی ، محمد جعفر ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق ، ج2 ، چ2 ، تهران ، انتشارات کتابخانه گنج دانش ،1381

2 - جمعی از نویسندگان، ادله اثبات دعاوی کیفری، چ 1 ، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم رضوی ،  1382

3 - حمیتی واقف ، احمد ،  ادله اثبات دعوی ، چ 1 ،  تهران ، نشر حقوقدان  و دانش نگار ، 1387

4 - خدابخشی، عبدالله، استقلال و پیوند حقوق مدنی و حقوق کیفری، چ1، تهران، نشر فکر سازان، 1384

5- خلیلیان ، خلیل ، دعاوی حقوقی ایران و آمریکا مطرح در دیوان داوری لاهه ، چ 1 ، تهران ، انتشارات شرکت سهامی انتشار ، 1382

6-  شمس ، عبدالله ، ادله اثبات دعوی ،  چ 1 ،  تهران ، انتشارات دراک  ، 1387

7 - شمس ، عبدالله ،  آیین دادرسی مدنی ، ج 3 ، چ 1 ، تهران ، انتشارات دراک ،1384

8- عمروانی، رحمان ، تعارض ادله اثبات دعوا (امور حقوقی)، چ1،  تهران، انتشارات فکر سازان، 1390 

9 - کاتوزیان ، ناصر ،  اثبات و دلیل اثبات ، ج 1 ، چ 1 ، تهران ، انتشارات  میزان ، 1380  

10 -گلدوزیان ، ایرج ،   ادله اثبات دعوا ، چ1 ، تهران ، انتشارات میزان ، 382 1

11- متین دفتری ، احمد، آیین دادرسی مدنی و بازرگانی ، ج2،  چ 2 ، تهران ، انتشارات مجد، 1381

12 - محبی ، محسن ، بیانیه های الجزایر ، چ 1 ، تهران ، انتشارات خط سوم ، 1378

13 - محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، ج3، چ2، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1381

14- محقّق داماد ، مصطفی ،  قواعد فقه ، ج 1 ، چ 10، تهران ، انتشارات مرکز نشر علوم اسلامی ، 1382

15 - منصوری ، سعید ،  فقه تطبیقی - ادله اثبات دعوا ، چ 1 ، تهران ، انتشارات فرهنگ امروز ، 1377

ب - منابع عربی :

1- آشتیانی ، محمد حسن  ، قضاء ، چ 2 ، قم ، انتشارات دارالهجره ، 1404 هـ .ق

2- آل بحرالعلوم ، محمّد ، بلغه الفقهیه، ج 4 ، چ 4 ، تهران، انتشارات مکتبه الصادق (ع)، 1403 هـ .ق

3- الأعرج  ، عمیدالدّین عبد المطلّب بن محمّد ، کنز الفوائد فی حل مشکلات قواعد ، ج 2 ، چ 1 ، قم، انتشارات مؤسسه نشراسلامی ، 1416 هـ .ق

4 - ابن العلّامه، فخر المحقّقین، ایضاح الفوائد، ج 4، چ 1، قم، انتشارات مؤسسه اسماعیلیان، 1389 هـ.ق

5- البهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج 6 ، چ 1، بیروت، انتشارات دار الکتب العلمیّه، بی تا

6 - الحسینی المراغی ، عبدالفتاح، عناوین ، ج 2 ، چ 1 ، قم ، موسسه نشر اسلامی ،1418  هـ .ق

7-  الحصفکی ، علاءالدّین ، الدرالمختار، ج8  ، بی چا ، بیروت ، انتشارات دارالفکر ، 1415 هـ .ق

8- الطوسی، ابی جعفر محمّد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیّه، ج 8، بی چا، قم، نشر مرتضوی، بی تا

9- الکیدری، قطب الدّین محمّد بن حسین ، إصباح الشیعه بمصباح الشریعه ، چ 1، قم ، انتشارات مؤسسه الإمام الصادق (ع) ، 1416 هـ .ق

10- النوری الطبرسی، حسن، مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل ، ج 17، چ 2، بیروت، انتشارات مؤسسه آل بیت (ع) لإحیاء التراث العربی ، 1409 هـ .ق

11- بجنوردی، محمّد حسن، القواعد الفقهیّه ، ج 3 ، چ 1 ، قم، انتشارات الهادی، 1419 هـ .ق

12- حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه ، ج 18، چ 3 ، بیروت، انتشارات داراحیاء التراث العربی، 1378 هـ .ق

13- حلّی، علاّّّّمّه، تحریر الاحکام، ج2، بی چا، مشهد، انتشارات مؤسسه آل بیت (ع) ، بی‌تا

14 - حلّی، یحیی بن سعید، جامع للشّرایع، ج 1، بی چا ، قم، انتشارات مؤسسه سیّدالشهداء، 1405 هـ .ق

15-  سابق ، سیّد ،  فقه السنه، ج 3 ، چ 1، بیروت ، انتشارات دارالکتاب العربی ، 1391 هـ .ق

16- سبحانی ، جعفر ،  نظام القضاء و الشهاده فی الشرعیه الإسلامیه الغّراء، ج 2 ، چ 1، قم ، انتشارات موّسسه الإمام الصادق (ع) ، 1418 هـ .ق

17- سمرقندی ، علاءالدین ، تحفه الفقهاء ، ج 3 ، چ 2 ، بیروت ، انتشارات دارالکتب العلمیه، بی تا

18- شهید اول، الدروس الشرعیّه فی الامامیّه ، ج 3 ، چ 1، قم، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، 1414 هـ .ق

19- فهد‌الحلّی ،  علامه جمال الدین  احمد بن محمد ، المذهب البارع فی شرح مختصر المنافع ، ج 4 ، بی چا ، قم ، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی ، 1412 هـ .ق

20- عاملی، حسینی، مفتاح‌الکرامه فی شرح قواعد العلّامه، ج 20 ، چ‌1 ، بیروت ، انتشارات دار احیاء التراث العربی ، 1418 هـ.ق 

21- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیّه،ج 2،چ 5، قم، انتشارت مدرسه‌ امام علی (ع)، 1370 هـ .ش

22-  مطهری، احمد، مستند تحریر الوسیله امام خمینی، بی چا، قم ، انتشارات استاد مطهری ، 1408 هـ .ق

23- مروارید، علی اصغر، سلسله الینابیع الفقهیه ،ج 11،چ 1، قم، انتشارات مؤسسه فقه الشیعه، 1412 هـ .ق

24- مروارید، علی اصغر، سلسله الینابیع الفقهیّه ، ج23 ، چ1، قم، انتشارات مؤسسه فقه‌الشیعه، 1413 هـ .ق 

25- مصطفوی ، محمّد‌کاظم‌ ، القواعد ( مائه قاعده فقهیّه) چ 4 ، قم ، مؤسسه‌ی نشر اسلامی ، 1421 هـ .ق

26- موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه القضاء، چ 1، قم انتشارات منشورات مکتبه امیرالمؤمنین، 1408 هـ .ق

27 ـ موسوی خویی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ج 1، بی چا، نجف، انتشارات مطبعه الآداب، 1975م

28-  مؤمن قمی ، محمّد  ، مبانی تحریر الوسیله امام خمینی ، ج 1 ، چ 1 ، قم ، انتشارات مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، 1380 

29- نراقی ، محقّق  ، مستند الشیعه ، ج 19 ، چ 1 ، مشهد ، انتشارات مؤسسه آل بیت (ع) لإحیاء الثرات، 1419 هـ .ق

30 - نجفی، محمّدحسن ، جواهر الکلام، ج 40 ، چ 7 ، بیروت، انتشارات داراحیاء التراث العربی ، 1981‌م