ابلیس در جهان‌بینی عطار

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 11-33   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

ابراهیم ابراهیم‌تبار^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل

چکیده

در ادبیات ملل اسلامی درباره ابلیس و طرد یا دفاع از او، به تلویح و تصریح، سخنان بسیار زیادی گفته شده است. برخی از عارفان نامی ایران، در خصوص اهمیّت بنیادین این شخصیت مهم قرآنی، حقایق زیادی را در آثارشان آشکار کرده‌اند. عطّار، یکی از برجستگان بادیه‌ سلوک، در باب تمرّد و تقرّب ابلیس در مقابل درگاه حضرت عزّت، نظریاتی متناقض در آثارش بیان کرده است؛ وی گاهی ابلیس را ابزار خداوند دانسته که همه‌ اعمال او براساس قضا و قدر بوده است. در این تصویر، عطار هیچ تقصیری را بر ابلیس وارد ندانسته و او را در کسوت یک قربانی اندوهبار نمایش داده است که رازی شایسته را جست‌وجو می‌کند و گاهی ابلیس را به علت طغیان علیه‌ مشیت الهی محکوم کرده و او را دشمن نفرت‌انگیز خداوند دانسته است. نگارنده در این مقاله، به روش تحلیلی و توصیفی، به نقد و بررسی جهان‌بینی عطار در باب ابلیس پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ خدا؛ ابلیس؛ عطار؛ دنیا

مراجع

قرآن کریم

آون، پیتر ج. 1390. شیطان در تصوّف؛ تراژدی ابلیس در روان‌شناسی صوفیانه. ترجمة مرضیه سلیمانی. تهران: علم.

اسدالهی، خدابخش. 1388. «اندیشه‌های عرفانی عین‌القضات در باب ابلیس»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س5. ش14.

پورنامداریان، تقی. 1375. دیدار با سیمرغ. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رازی، نجم‌الدین. 1365. مرصادالعباد. تصحیح امین ریاحی. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

ریتر، هلموت. 1377.دریای جان. ترجمة عباس زریاب خویی و مهرآفاق بابیوردی. چ2. تهران: الهدی.

زمانی، کریم. 1375. شرح جامع مثنوی. چ2. تهران: اطلاعات.

سعدی شیرازی، ‌مصلح‌الدین عبدالله. 1365. کلیات. تصحیح محمدعلی فروغی. چ2. تهران. امیرکبیر.

سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. 1385.دیوان. تصحیح مدرس رضوی. چ6. تهران: سنایی.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1386الف. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ. 1386ب. مصیبت‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ. 1380. اشترنامه. به کوشش مهدی محقق. چ2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــ. 1368. الهی‌نامه. تصحیح هلموت ریتر. چ2. تهران: توس.

ــــــــــــــــــــــــ. 1372. تذکرةالاولیا. تصحیح محمد استعلامی. چ7. تهران. زوّار.

ــــــــــــــــــــــــ. 1362. دیوان. به اهتمام تقی تفضلی. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــ. 1365. منطق‌الطیر. تصحیح صادق گوهرین.چ4. تهران: علمی و فرهنگی.

عین‌القضات همدانی. 1370. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ3.تهران: کتابخانه منوچهری.

ـــــــــــــــــــ. 1377. نامه‌ها. بخش اول. به اهتمام منزوی عفیف عسیران.تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1374. شرح احوال و نقد آثار عطار. چ2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

کاشانی، عزالدین محمود. 1375. مصباح‌الهدایه. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ2. تهران: هما.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1391. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولد الین نیکلسون. چ18. تهران: امیرکبیر.

نیکلسون، رینولد الین. 1388. تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی.چ4. تهران: سخن.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1383. کشف‌المحجوب. تصحیح محمودعابدی. تهران: سروش.

 

References

The Holy Quran

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2008/1387SH). Elāhi-nāmeh. Ed. by Helmut Riter. Tehran: Tous.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1986/1365SH). Mantegh-ottayr. Ed. by S. Sādegh Gowharin. 4^th ed. Tehran: Elmi o Farhangi.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2007/1386SH)a. Asrā-nāmeh. Ed. by Mohammad Rezā Shafi’i Kadkani. Tehran: Sokhan.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2007/1386SH)b. Mosibat-nāmeh. Ed. by Mohammad Rezā Shafi’i Kadkani. Tehran: Sokhan.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1995/1374SH). Tazkerat-olowliyā’. Ed. by Mohammad Este’lāmi. 7^th ed. Tehran: Zavvār.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1983/1362H). Divān-e she’r. With the effort of Taghi Tafazzoli. Tehran: ‘Elmi va Farhangi.

’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2001/1380SH) Oshtor-nāmeh. With the Efforts of Mahdi Mohaqeq. 2^nd ed. Tehran: Anjoman-e āsār o mafākher-e farhangi.

’Einol-ghozāt Hamedāni, Abolma’āli ’Abdollāh. (1983/1377SH). Nāme-hā. 1^st part. With the effort of ’Alinaghi Monzavi and ’Afif ’Oseirān. Tehran: Bonyād-e Farhang-e Iran.

’Einol-ghozāt Hamedāni, Abolma’āli ’Abdollāh. (1991/1370SH). Tamhidāt. Ed. by ’Afif  ’Oseirān. 3^rd ed.Tehran: Manouchehri.

’Ezz-oddin Kāshāni, Mahmoud. (1996/1375SH). Mesbāh-olhedāyah. Ed. by Jalāl-oddin Homāei. 2^nd ed. Tehran: Homā.

Asadollāhi. (2009.1388SH). Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 33.

Awn, Peter J. (2011/1390SH). Sheitān dar tasavvof (Satan's tragedy and redemption: Iblis in sufi psychology). Tr. by Marziyeh Soleimāni. Tehran: Nashr-e ’Elm.

Forouzānfar, Badi'-ozzamān. (1995/1374SH). Shar'h-e ahvāl va naghd-e āsār-e Sheikh farid-oddin ’Attār Neishābouri. 2^nd ed. Tehran: Anjoman-e Āsār o Mafākher-e Farhangi.

Hojviri, Ali ibn ’Othmān. (2004/1383H). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud ’Ābedi. Tehran: Soroush.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1996/1375SH). Masnavi. 6 Daftar. Explained by Karim Zamāni. 2^nd ed. Tehran: Ettelā’āt.

Nicholson, Reynold. (2009/1388SH). Tasavof-e eslāmi va rābeteh ensān va khodā (The idea of Personality in sufism: three lectures delivered in the University of London). Tr. by Mohammad Rezā Shafi’ei Kadkani. 4^th ed. Tehran: Sokhan.

Pournamdāriyān, Taghi. (2003/1382SH). Didār bā Simorgh. 3^rd ed. Tehran: Pazhouheshgāh-e ’Oloum-e Ensāani. 2^nd ed. Tehran.

Rāzi, Najm-oddin Abubakr. (1986/1365SH). Mersād-ol’ebād. Ed. by Mohammad Amin Riyāhi. 3^rd ed.Tehran: ’Elmi o Farhangi.

Ritter, Helmut. (1998/1377SH). Daryā-ye jān. (Das meer der seele: mensch, welt und gott in den geschichten des FariduddinAttar).Tr. by  ’Abbas-e Zaryāb Khoei & Mehr Āfāgh Bāybordi. 2^nd ed. Tehran: Al-hoda.

Sa’di, Mosleh-addin Abd-ollah . (1986/1365SH). Kolliyāt-e Sa’di. Ed. by Mohammad ’Ali Forouqi. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

Sanāei Ghaznavi, Majdoud ibn Ādam. (2006/1385SH). Divān-e she’r. Ed. by Modarres Razavi. 6^th ed.Tehran: Sanāei.