اسطوره‌های ایرانی؛ برآیند دگرگونی‌های اجتماعی و جغرافیایی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 35-73   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

حمیدرضا اردستانی رستمی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

چکیده

از جمله دیدگاه‌های مهم درباره اسطوره دیـدگاهِ امیل ‌دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی، است. دورکیم معتقد است که اسطوره‌ها ازلی نیستند، بلکه تابع عوامل تاریخی و به تبعِ آن، عوامل اجتماعی و جغرافیایی‌ هستند. این دیدگاه درباره اسطوره‌های ایرانی نیز درست به نظر می‌رسد؛ از این رو، در این جستار اسطوره‌های ایرانی از این منظر بررسی شده‌اند. بر این اساس، باور به نخست از خاک بودن وجود انسان و آسمان در اسطوره‌های ایرانی ممکن است روایتی بازمانده از عصر حجر، از فلز بودن آن دو، اسطوره‌ای به‌جا‌مانده از دوره آهن، و باور به روییدن دو شاخه ریواس از نطفه گیومرت، اسطوره‌‌ای باقیمانده از زندگی کشاورزی اقوام هندواروپایی باشد. نظام مردسالارانه نیز اسطوره‌های خود را ساخته است؛ به این معنی که ایزد نرینه‌ای چون زروان، زاینده اورمزد و اهریمن است و این خویشکاری زنان را از آنان گرفته است؛ همچنین از آنجا که سرمای شدیدی بر سرزمین نخست آریاییان حاکم بوده است، به باور ایرانیان، برخلاف اورمزد که آتشین‌مزاج و مقدّس است، اهریمن برخاسته از آنجا و خود از جنس سرما است. کوچ آریایی‌ها و گریز آنان از سرما در وندیداد در داستان جمشید تجلّی یافته است. اسطوره تیشتر و ستیز او با دیو اپوش، دیو زندانی‌کننده آب‌ها، برآیندِ خشک‌سالی در ایران است. وضعیت ایزدان نیز ناشی از اوضاع سیاسی بوده است؛ چنان‌که اورمزد در هنگام تمرکز قدرت سیاسی در دوره ساسانی، تبدیل به خدای برتر مطلق می‌شود، درحالی‌که در حکومت ملوک‌الطّوایفی پارتی که پادشاه قدرت مطلق نیست، اورمزد چنین جایگاهی ندارد.  

کلیدواژه‌ها

امیل ‌دورکیم؛ دیدگاه اجتماعی؛ عوامل جغرافیایی؛ دگرگونی اسطوره‌ای؛ اسطوره‌های ایرانی

مراجع

آریان‌پور، امیرحسین. 1357. فرویدیسمبااشاراتیبهادبیاتوعرفان. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی. 1386. اسطورهزندگیزردشت. چ7. تهران: چشمه.

آموزگار، ژاله. 1387. تاریخاساطیریایران. چ10. تهران: سمت.

آیدنلو، سجّاد. 1386. نارسیدهترنج. اصفهان: نقش مانا.

ارفعی، مجید. 1369. «اتنه؛ افسانه نخستین پرواز». فرهنگ. کتاب هفتم. تهران: موسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1387. اسطوره؛بیاننمادین. چ2. تهران: سروش .

ـــــــــــــــــــ. 1390.زیر آسمانه‌هاینور. تهران: قطره.

الیاده. میرچا. 1382. اسطوره،رؤیا،راز. ترجمه رؤیا منجّم. چ3. تهران: علم.

ـــــــــ. 1391. اسطورهوواقعیّت. ترجمه مانی صالحی علّامه. تهران: کتاب پارسه.

ــــــــ. 1386. چشم‌اندازهایاسطوره. ترجمه جلال ستّاری. چ2. تهران: توس.

باستید، روژه. 1370. دانشاساطیر. ترجمه جلال ستّاری. تهران: توس.

بنونیست، امیل. 1386. دینایرانی. ترجمه بهمن سرکاراتی. چ3. تهران: قطره.

بویس، مری. 1388. آیینزردشت. ترجمه ابوالحسن تهامی. چ3. تهران: نگاه.

ــــــــــ. 1375. تاریخکیشزردشت. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. چ2. تهران: توس.

ــــــــــ. 1386. زردشتیان؛باورهاوآدابدینیآنها. ترجمه عسگر بهرامی. چ9. تهران: ققنوس.

بهار، مهرداد. 1384. ادیانآسیایی. چ5. تهران: چشمه.

ــــــــــ. 1389. پژوهشیدراساطیرایران. چ8. تهران: آگه.

ــــــــــ. 1385. جستاریدرفرهنگایران. تهران: اسطوره.

بیرونی، ابوریحان. 1390. آثارالباقیّه. ترجمه اکبر داناسرشت. چ6. تهران: امیرکبیر.

تاراپور، ج. ک. 1384. «دادرسی با وَر در ایران». ایران‌شناخت. ترجمه جلیل دوستخواه. تهران: آگه.

تیشتریشت. 1389. ترجمه زهره زرشناس و فرزانه گشتاسب. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ثعالبی، ابومنصور. 1385.شاهنامهثعالبی. ترجمه محمود هدایت. تهران: اساطیر.

چایلد، ویر گوردون. 1387.آریایی‌ها. ترجمه محمّدتقی فرامرزی. چ2. تهران: نگاه.

حصوری، علی. 1387. سیاووشان. چ3. تهران: چشمه.

دریایی، تورج. 1387. شاهنشاهیساسانی .ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. چ4. تهران: ققنوس

دوبوئیسون، دانیل. 1385. «گواهی روشن روش تطبیقی». اسطورهوحماسهدراندیشهژرژ ددومزیل. ترجمه جلال ستّاری. چ2. تهران: مرکز.

دورکیم، امیل. 1383. صور بنیانیحیاتدینی. ترجمه باقر پرهام. چ2. تهران: مرکز.

دوشن‌گیمن، ژاک. 1385. دینایرانباستان. ترجمه رؤیا منجّم. چ2. تهران: علم.

دومزیل، ژرژ. 1385. «پیک خدایان». اسطورهوحماسهدراندیشهژرژدومزیل؛ جهان اسطوره‌شناسی V. ترجمه جلال ستّاری. چ2. تهران: مرکز.

ـــــــــــ. 1389. «خدایان سه کنش».جهاناسطوره‌شناسی IV. ترجمه جلال ستّاری. چ2. تهران: مرکز.

روایتپهلوی. 1390. گزارش مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زنر، رابرت چارلز. 1384. زروانیامعمّایزردشتی‌گری. ترجمه تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــ. 1387.طلوعوغروبزردشتی‌گری. ترجمه تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ستّاری، جلال. 1386. سیمایزندرفرهنگایران. چ4. تهران: مرکز.

سرکاراتی، بهمن. 1371. «اسطوره‌های عصر ما را آیندگان خواهند خواند»، نامهفرهنگ. س2. ش3.

ـــــــــــ. 1390. «بنیان اساطیری حماسه ملّی ایران»، کاخبلندهزارساله. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

ـــــــــــــ. 1385.سایه‌هایشکارشده. چ2. تهران: طهوری.

شاریه، ژانپل. 1370. فروید،ناخودآگاهوروان‌کاوی. ترجمه سیّدعلی محدّث. تهران: نکته.

شاکد، شائول. 1388.تحوّلثنویّت. ترجمه سیّداحمدرضا قائم‌مقامی. تهران: نگاه.

شهرستانی، محمّدبن‌عبدالکریم. 2003. الملل ‌و النّحل. بیروت: الهلال.

طلایی، حسن. 1374. باستان‌شناسیوهنرایراندرهزارهاوّلقبلازمیلاد. تهران: سمت.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق و همکاران. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فره‌وشی، بهرام. 1387. ایرانویچ. چ7. تهران: دانشگاه تهران.

کاسیرر، ارنست. 1387. زبانواسطوره. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: مروارید.

کراپ، الکساندر. 1386. «درآمدی بر اسطوره‌شناسی»، جهاناسطوره‌شناسی I. ترجمه جلال ستّاری. چ3. تهران: مرکز.

کرنیی، شارل. 1384. «ریشه و پایه اسطوره‌شناسی»، جهاناسطوره‌شناسی III. ترجمه جلال ستّاری. چ2. تهران: مرکز.

کزّازی، میرجلال‌الدّین. 1385. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ3. تهران: مرکز.

گات‌ها. 1384. گزارش ابراهیم ‌پورداوود. چ2. تهران: اساطیر.

گیرشمن، رومن. 1386. ایرانازآغازتااسلام. ترجمه محمّد معین. چ2. تهران: نگاه.

لونگ، شارل هـ. 1387. «معنای آثار میرچا الیاده برای انسان مدرن»، اسطورهورمزدراندیشه میرچاالیاده. ترجمه جلال ستّاری. ج6. چ3. تهران: مرکز.

لوی‌استروس، کلود. 1386. «اسطوره و موسیقی»، جهاناسطوره‌شناسی I. ترجمه جلال ستّاری. چ3. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــ. 1385. اسطورهومعنا. ترجمه شهرام خسروی. چ2. تهران: مرکز.

مالینوفسکی، برونیسلاو. 1385. «اسطوره در روان‌شناسی انسان بدوی»، جهاناسطوره‌شناسی I. ترجمه جلال ستّاری. چ3. تهران: مرکز.

مختاریان، بهار. 1383. «اکوان دیو: اکومن یا اکوای دیو»، نامهایرانباستان. س4. ش2

ـــــــــــــ. 1389. «ساختار تغذیّه در اسطوره مشی و مشیانه بر اساس متون زبان‌های باستانی ایران»، زبان‌شناخت، س1. ش2.

مزداپور، کتایون. 1369. «شالوده اساطیری شاهنامه»، فرهنگ. کتاب هفتم. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ــــــــــــــ. 1386. داغگلسرخ. چ2. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ. 1390.زردشتیان. چ3. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

مشکور، محمدجواد. 1378. نامهباستان. به اهتمام سعید میرمحمّدصادق و نادره جلالی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مینوی ‌خرد. 1379. گزارش احمد تفضّلی. چ3. تهران: توس.

نعمت‌طاووسی، مریم. 1392. «سیاوش و ایزد نباتات»،شاهنامهوپژوهش‌هایتازه. تهران: پایان.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌هایایرانباستان. ترجمه سیف‌الدّین نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

نیولی، گراردو. 1387. آرمانایران. ترجمه سیّد‌منصور سیّدسجّادی. تهران: موسّسه فرهنگی و هنری پیشین‌پژوه.

ـــــــــــ. 1390. اززردشتتامانی. ترجمه آرزو رسولی. تهران: ماهی.

وارنر، رکس. 1389. دانشنامهاساطیرجهان. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ4. تهران: اسطوره.

هادخت‌نسک. 1386. گزارش مهشید میرفخرایی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

هرتسفلد، ارنست. 1381.ایراندرشرقباستان. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران ـ کرمان: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ـ دانشگاه شهید باهنر.

هینلز، جان. 1386. شناختاساطیرایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چ12. تهران: چشمه.

یعقوبی، احمد‌بن یعقوب. 1387. تاریخیعقوبی. ترجمه محمّدابراهیم آیتی. چ10. تهران: علمی و فرهنگی.

یونگ، کارل گوستاو .1368. چهارصورتمثالی. ترجمه پروین فرامرزی. تهران: آستان قدس رضوی.

 

English Sources

Bartholomae. C. (1961). Altiransiches Wörterbuch. Berlin.

Dānāk-u Mainyō-ī khard. (1959). Edited By Ervad Tehmuras Dinšāw Anklesaria, Bombay.

Geldner. K. F. (1886). Avesta; The Sacred Books of the Parsis. Stuttgart.

Iranian Bundahišn. (1978). Rivāyat-ī Ēmēt-ī Ašavahištān. Part1. Edited By K. M. Jāmāsp Aša, Y. Mahyar Nawabi. M. Tavousi. Shiraz: Pahlavi University.

Kent. R. G. (1953). Old Persian; Grammar, Texts, Lexicon, New Hawen.

Lieu. Samuel N.C. (1992). Manichaeism in the Later Roman Empir and Medieval China. Leiden.

Mackenzie. D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. London.

Nelson. H. and Robert J. (1982). Introduction to Physical Anthropology.West Pub.co.

Pahlavi Dinkard. (1911). part 2. Under the Supervision of Dhanjishah Meherjibhal Madan. Bombay.

Reichelt. H. (1911). Avsta Reader; Texts, Notes, Glossaryand Index. Strassburg.

Shikand-Gumanik Vijar; The pāzand-Sanskrit Text. (1887). Ed By Hōshang Dastūr jāmāspji jāmāsp-Āsānā and E.W. West. Bombay.

Sundermann. W. (1973). Mittelpersische und parthische Kosmogonische und parabeltexte der Manichaer. Berlin.

Tardieu. M. (2008). Manichaeism, urban and Chicago: University of Illinois.

Zātsparam. (1964). Vichitakīhā-ī Zātsparam. with Text and Introduction. By Bahramgor Tehmurasp Anklesaria. Bombay.

 

 

 

References

Aidenlou, sajjād. (2007/ 1386SH). Nārasideh toranj. 1st ed. Isfahān: Nagsh-e mānā.

Āmouzgār, zhāleh and Ahmad Tafazzoli. (2010/1386SH). Ostoureh-ye zendegi-ye Zardosht. 7^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Āmouzgār, Zhāleh. (2008/1387SH). Tārikh-e asātiri-ye Iran. Tehran: SAMT.

Ariyān-pour, Amir Hossein. (1978/1357SH). Freudism bā eshārāti be adabiyāt o ’erfan. Tehran: Sherekat-e Sahāmi-ye Ketāb-hā-ye Jibi.

Asmosen, J. P. (2007/1386SH). “Etana; Afsāneh-ye Nokhostin parvāz”. Ketāb-e haftom. Tehran: Moassese-ye Mōtale’āt o Ta’hghighāt-e Farhangi. Pp. 191-196.

-----------------. (2007/1386SH). “osoul-e ’aghāyed va e’teghādāt-e diyānat-e zrdoshti”. Diyānat0e Zardoshti. Pp. 99.

Bahār, Mehrdād. (2005/1384SH). Adyān-e Āsiyāei. 5^th ed. Tehran: Cheshmeh.

---------------------. (2006/1385SH). Jostāri chand dar farhang-e Iran. Tehran: Fekr-e Rouz.

---------------------. (2010/1389SH). Pazhouhesh-i dar asātir-e Iran. 3^rd ed. Tehran: Āgāh.

Bartholomae. C. (1961). Altiransiches Wörterbuch. Berlin.

Bastide, Roger. (1999/1370SH). Dānesh Asātir (La Mythologie). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: tous.

Benvéniste, Émile. (2007/1386SH). Din-e Irani: bar pāyeh-ye matn-hā-ye mohemm-e younani (The Persian religion: According to the chief greek text). Tr. by Bahman Sarkārāti. 3^rd ed. Tehran: Qatreh.

Birouni, Abou-reihān. (2011/1390SH). Āsār-ol-baghiyah. Tr. by Akbar Dānā-seresht. 6^th ed. Tehran: Amirkabir.

Boyce, Mary. (2007/1386SH). Zardoshtiyān (Zoroastrians). Tr. by Asgar Bahrāmi. 9^th ed. Tehran: Ghoghnous.

----------------. (2009/1388SH). Aein-e Zardosht (Zoroastrianism). Tr. by Abol-Hasan Tahāmi. 3^rd ed. Tehran: Tous.

Cassirer, Ernst. (2008/1387SH). Zabān o ostoureh. Tr. by Mohsen Salasi. Tehran: Morvārid.

Child, Vere Gordon. (2008/1387SH). Āriyāei-hā (The Aryans). Tr. by Mohammad Taghi Farāmarzi. 2^nd ed. Tehran: Negāh.

Dānāk-u Mainyō-ī khard. (1959). Edited by Ervad Tehmuras Dinšāw Anklesaria, Bombay.

Daryāei, Touraj. (2008/1387SH). Shāhanshāhi-ye sāsāni (The Sasanian Empire). Tr. by Morteza Sāgheb-far. 4^th ed. Tehran: Ghoghnous.

Duchesne-Guillemin, Jacques. (2006/1385SH). Din-e Iran-e Bāstān (Religion of Ancient Iran). Tr. by Ro’yā Monajjem. Tehran: ’Elm.

Dumezil, Georges. (2002/1385SH). Jahān-e Ostoureh shenāsi (The world of mythology) V. Tr. by Jalāl sattāri. 2ed. Tehran: markaz. Pp. 10-34.

------------------------. (2010/1389SH). Jahān-e Ostoureh-shenāsi IV. Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: markaz. Pp1-45.

Durkheim, Émile. (2004/1383SH). Sovar-e bonyāni-ye hayāt-e dini (The elementary form of religious life). Tr. by Bagher Parhām. 2^nd ed. Tehran: markaz.

Eliade, Mircea. (2003/1382SH). Ostoureh, ro’yā, rāz (myths, dreams mysteries). Tr. by Ro’ya Monajjem. 3^rd ed. Tehran: ’Elm.

-------------------. (2007/1386SH). Chešmandāz-hā-ye ostoureh (Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: Tous.

-------------------. (2012/1391SH). Ostoureh o vaghe’iyat (myth and reality). Tr. by Māni Salehi Allāmeh. Tehran: Ketab-e Pārseh.

Esmā’eil-pour, Aboghghāsem. (2008/1387SH) a. Ostoureh; bayān-e nemādin. 2^nd ed. Tehran: Soroush.

-------------------------------------. (2011/1390SH). Zir-e āsemaneh-hā-ye nour. 1^st ed. Tehran: Qatreh.

Farahvashi, Bahrām. (2008/1387SH). Irānvich. 7^th ed. Tehran: Tehran University.

Ferdowsi, Abolghāsem. (2007/1386SH). Shāhnāmeh. With the effort of Jalāl Khaleqi Motlaq. 1^st ed. Tehran: Thr Encyclopedia of Islam.

Gāt-hā. (2005/1384SH). Ed. by Ebrāhim Pour-davoud. 2^nd ed. Tehran: Asātir.

Geldner. K. F.(1886). Avesta; The Sacred Books of the Parsis. Stuttgart.

Ghrishman, Roman. (2007/1386SH). Iran az āghāz tā Islam (Iran Des Origines Al Islam). Tr. by Mohammad mo’in. Tehran: Negāh.

Gnoil, Gherardo. (2007/1387SH). Armān-e Irān (The idea of Iran). Tr. by Seyyed Mansour Seyyed Sajjādi. Tehran: Pishin-pazhouh.

---------------------. (2011/1390SH). Az zardosht ta māni (De zoroastre a mani). Tr. by Ārezo Rasoli. Tehran: mahi.

Hādōxt Nask (Book of scriptures). (2007/1386SH). Tr. by Mahshid Mir-fakhrāei. 2^nd ed. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

Herzfeld, Ernst Emil. (2003/1381SH). Iran dar shargh-e bāstān (Iran in the ancient east). Tr. by Homāyoun San’ati-zādeh. Tehran-Kerman: Institute for Humanitities and Cultural Studies-Bahonar University.

Hinnells, John. (2007/1386SH). Shenākht-e Asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. by Zhāleh Āmouzgār and Ahmad Tafazzoli. 12^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Hosouri, ’Ali. (2008/1387SH). Siyāvoshān. 3^rd ed. Tehran: Cheshmeh.

Iranian Bundahišn. (1978). Rivāyat-ī Ēmēt-ī Ašavahištān. Part1. Edited by K. M. Jāmāsp Aša and Y. Mahyar Nawabi. M. Tavousi. Shiraz: Pahlavi University.

Jung, Carl Gustav. (1989/1368SH). Chāhār sourat-e mesāli (Four archetypes , mother, rebirth spirit, Trickster). Tr. by Parvin Farāmarzi. Tehran: Āstan-e Ghods-e Razavi.

Kent. R. G. (1953). Old Persian; Grammar, Texts, Lexicon, New Hawen.

Kerényi, Charles. (2005/1384SH). Jahān-e ostoureh-shenāsi III (The world of mythology). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: markaz. Pp. 1-40.

Krapp, A. H. (2006/1386SH). Jahān-e ostoureh-shenāsi I (the world of mythology). Tr. by Jalāl Sattari. Tehran: markez. Pp. 1-36.

Levi-Strauss, Claude. (2006/1385SH). Ostoureh va ma’nā (myth and meaning). Tr. by Shahrām Khosravi. Tehran: Nashr-e Markaz.

---------------------------. (2006/1386SH). Jahān-e ostoureh shenāsi. (The world of mythology). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: markaz. Pp203-212.

Lieu. Samuel N.C. (1995). Manichaeism in the Later Roman Empir and Medieval China. Leiden.

Long, Charles. H. (2007/1387SH). Ma’nāy-e āsār-e Mirchā Elyādeh barāye ensān-e modern. (The world of mythology VI). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: markaz. Pp. 90-104.

Mackenzie. D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. London.

Mashkour, Mohammad Javād. (1999/1378SH). Nāmeh-ye Bāstān. Tehran: Instituted for Humanities and Cultural Studies.

Mazdāpour, katāyoun. (1986/1309SH). “Shāloudeh-ye asātiri-ye shāhnāmeh”. Farhang. Katāb-e Haftom. Tehran: Moassese-ye Mōtāle’āt o Tahghighāt-e Farhangi.

-----------------------------. (2004/1383SH). Dāgh-e Gol-e sorkh. Tehran: Asātir.

------------------------------. (2011/1390SH). Zardoshtiyān. 3^rd ed. Tehran: Daftar-e Pazhohes-hā-ye Farhangi.

Minou-ye Kherad. (2000/1379SH). Tr. by Ahmad Tafazzoli. 3^rd ed. Tehran: Tous.

Mokhtāriyān, Bahār. (2004/1383SH). “Ekwāndēw”. Nāmeh-ye Irān-e Bāstān. Year 4. No. 2. Pp. 29-45.

------------------------. (2010/1389SH). “Sākhtār-e taqziyeh dar ostoureh-ye mashy va mashyāneh”. Zabān-shenākht. No. 2. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. Pp. 107-120.

Ne’mat Tāvousi, maryam. (2013/1392SH). “Siyavosh o Izad-e nabātāt”. Shahnāmeh o Pazhouhesh-hā-ye tāzeh. Tehran: Pāyān. Pp. 51-65.

Nelson. H. and Robert J. (1982). Introduction to Physical Anthropology. West Pub.co.

Nyberg, Henrik Samuel. (2004/ 1383SH). Din-hā-ye Iran-e Bāstān (Die Religionen Des Alten Iran). Tr. by Seif-oddin Najm-ābādi. Kermān: Bāhonar University.

Pahlavi Dinkard. (1911). part 2. Under the Supervision of Dhanjishah Meherjibhal Madan. Bombay.

Reichelt. H. (1968). Avsta Reader; Texts, Notes, Glossaryand Index.Strassburg.

Revāyat-e Pahlavi. (2011/1390SH). Ed. by Mahshid Mir-fakhrāei. Tehran: Moasseseh-ye Motale’āt va Tahghighāt-e Farhangi.

Sa’ālebi, Abou-mansour. (2006/1385SH). Shāhnāmeh. Tr. by Mahmoud Hedāyat. Tehran: Asātir.

Sarkārāti, Bahman. (1988/ 1371SH). “Ostoureh-hā-ye asr-e mā rā āyandegān khāhand goft”. Nāmeh-ye Farhang. Pp. 85-89.

--------------------------. (2006/1385SH). Sayeh-hā-ye shekār shodeh. 1^st ed. Tehran: Tahouri.

---------------------------. (2011/1390SH). Bonyān-e asātiri-ye hamāseh-ye melli-ye Iran”. Kākh-e Buland-e Hezār Sāleh. Tehran: Farhangestān-e Zabān o Adab-e Fārsi. Pp. 312-356.

Sattāri,  Jalāl. (2007/ 1386SH). Simā-ye zan dar farhang-e Irān. 4^th ed. Tehran: Markaz.

Shahrestani, Mohammad ibn ’Abdol-karim. (2003/1425AH). Al-melal wannahal. Beirut: Dār-ol-helāl.

Shaked, Shaul. (2008/1387SH). Tahvvol-e sanaviyāt. (Dualism in Transformation). Tr. by Seyyed Ahmad-rezā Ghā’em-māghāmi. Tehran: Māhi.

Sharyeh, Zhānpol. (1987/1370SH). Freud: Nākhodāgāh o ravānkāvi. Tr. by Seyed ’Ali Mohaddes. Tehran: Negāh.

Shikand-Gumanik Vijar; The pāzand-Sanskrit Text.1887. Ed by Hōshang Dastūr jāmāspji jāmāsp-Āsānā and E.W. West. Bombay.

Sundermann.W. (1973). Mittelpersische und parthische Kosmogonische und parabeltexte derManichaer. Berlin.

Talāei, Hasan. (1995/1374SH). Bāstān-shenāsi o honar-e Iran dar hezāreh-ye avval-e ghabl az milād. Tehran: SAMT.

Tārāpour, J. K. (2005/1384SH). “Dādrasi bavar dar Iran”. Iran-shenakht. Tr. by Jalil Doustkhāh. 1^st ed. Tehran: Āgāh. Pp. 99-113.

Tardieu. M. (2008). Manichaeism, urban and Chicago:University of Illinois.

Tishtar Yasht. (2010/1389SH). Tr. by Zohreh Zarshenās and Farzāneh Goshtāsb. Tehran: Pazhouheshgah-e oloum-e ensāni o motāle’āt-e farhangi.

Vārner, R. (2010/1389SH). Dāneshnāmeh-ye asātir-e jahān (Encyclopedia of world mythology). Tr. by Abolghāsem Esmā’eil-pour. 4^th ed. Tehran: Ostoureh.

Ya’ghoubi, Ahmad  ibn Ya’ghoub. (2008/ 1387SH). Tārikh-e Ya’qoubi. Tr. by M. Ebrāhim Āyati. 10^th ed. Tehran: ’Elmi.

Zaehner, R. C. (2005/1384SH). Zurwān yā mo’ammā-ye zartoshtigari (zurvan: A zoroastrian dilemma). Tr.  by Teimour Ghāderi. Tehran: Amirkabir.

Zahner, R. C. (2008/1387SH). Tolou’ o ghoroub-e zartoshtigari. Tr. by Teimour Ghāderi. Tehran. Amirkabir.

Zātsparam. (1964). Vichitakīhā-ī Zātsparam.with Text and Introduction by Bahramgor Tehmurasp Anklesaria. Bombay.