نمادهای اسطوره‌ای در سایه نور عرفانی در هفت‌پیکر نظامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 165-207   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عباس خائفی¹؛ بهاره هوشیار کلویر^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه گیلان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان

چکیده

هفت‌پیکر متنی سرشار از آموزه‌ها، اسطوره‌ها، آیین‌ها و حکمت‌های کهن است؛ حکمت‌هایی که در پوشش رمز و نماد، معنایی روحانی برای عروج انسان و ناشناختگی مرگ در خود دارند. در این جستار، نمادهای این اثر به لحاظ اسطوره‌ای یا عرفانی بودن بررسی می‌شوند. این نمادها نشانه‌هایی از دوران تکامل اسطوره و حضور آن در حماسه‌های عرفانی هستند؛ همچنین شخصیت بهرام از این منظر تحلیل می‌شود. این شخصیت پیش از هفت داستان میانی، از چند راهنمای بیرونی و درونی یاری می‌گیرد تا پذیرای آزمون خودشناسی (غار نخست) شود و پس از گذر از پوشش نور نادیدنی (گنبدهای میانی) با عروج به گنبد هشتم (غار پایانی) با طیف نوری "نورٌ علی نور" به جاودانگی روحی برسد.

کلیدواژه‌ها

هفت‌پیکر؛ اسطوره؛ عرفان؛ نماد؛ نورالانوار

مراجع

 

قرآن مجید.

آذرمکان، حشمت‏الله. 1382. «تحلیلی نو از متنی کهن». فرهنگ و هنر ادبیات داستانی. ش72.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. 1364. شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی. تهران: حکمت.

اتونی، بهروز. 1389. «رمزگشایی اسطوره‌شناختی از ناسوزندگی سیاوش بر بنیاد اسطوره‌شناسی»، ادب‌پژوهی. ش12.

افراسیاب‌پور، علی‌اکبر. 1388. «ریشه‌های عرفانی در اساطیر»، فصلنامه تخصصی عرفان. س6. ش24.

الهام‌بخش، سیّد‌محمود و نازگل مژگانیه. 1387. «تأملی در اندیشه‌های زاهدانه و دینی نظامی گنجوی»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد. ش9- 8.

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستّاری. تهران: سروش.

ــــــــــــ.1387. شمنیسم: فنون کهن خلسه. ترجمة محمدکاظم مهاجری. قم: ادیان.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.

بری، مایکل.1385. تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی. ترجمة جلال علوی‌نیا. تهران: نی.

بهاء‏ولد، محمدبن حسین خطیبی بلخی. 1352. معارف. به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر. ج1. تهران: طهوری.

بهار، مهرداد. 1387. از اسطوره تا تاریخ. چ6. تهران: چشمه.

پشت‌دار، علی‌محمد و محمدرضا عباس‌پور خرمالو. 1388. «کرامت از دیدگاه عرفان اسلامی و نظریه روان‌شناختی یونگ»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش16.

پورنامداریان، تقی.1380. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

ـــــــــــــ‌. 1388. «عالم مثل افلاطون، ناخودآگاهی جمعی یونگ و عالم دل مولوی»، همایش بین‌المللی اندیشه جهانی مولاجلال‌الدین بلخی.

چلکوفسکی، پیتر.1370. «آیا اپرای توراندوت پوچینی براساس کوشک سرخ‌پیکر نظامی است؟»، ایران‌شناسی. ش12.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد.1375. دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: عرفان.

حسن‌لی، کاووس و لیلا احمدیان. 1386. «کارکرد رنگ در شاهنامه فردوسی»، مجله ادب‌پژوهی. ش2.

حسینی، مریم.1388. «رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌های مولوی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش15.

دلاشو، م. لوفر. 1366. زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمة جلال ستّاری. تهران: توس.

دوبوکور، مونیک. 1373. رمزهای زنده جان. جلال ستّاری، تهران: مرکز.

دیباجی، سیّد‌محمدعلی. 1390. «جایگاه نور در حکمت اشراق»، فصلنامه اندیشه دینی دانشکدة شیراز. ش39.

رستگار فسایی، منصور. 1388. پیکرگردانی در اساطیر. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضی، هاشم. 1371. گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان. تهران: بهجت.

ـــــــــــ. 1384. حکمت خسروانی. چ3. تهران: بهجت.

ستّاری، جلال. 1385. حالات عشق مجنون. چ2. تهران: توس.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی‌بن حبش.1380 .مجموعةآثارفارسیشیخ‌اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمة سیّدحسین نصر با مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن. ج3 . چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1382. فرهنگ نمادها. ج3و4. ترجمة سودابه فاضلی. تهران: جیحون.

شیمل، آن‌ماری. 1382. شکوه شمس. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

صرفی، محمدرضا. 1380. «آزمون آتش»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش9 و8.

عباسی، سکینه. 1384. «بررسی قصه‌های ماهان از هفت‌پیکر نظامی»، نامه پارسی. س10. ش4.

ـــــــــــــ. 1389. «نقد و بررسی قصه‌های گنبد سپید»، فصلنامه کاوش‌نامه. س11. ش2.

علی‌اکبری، نسرین و سیّد‌امیرمهرداد حجازی. 1390. «رنگ و تحلیل زمینه‌های تأویل رمزی آن در هفت‌پیکر»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش2.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1373. شرح مثنوی شریف. تهران: علمی و فرهنگی.

کاکایی، قاسم. 1382. وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایتسر اکهارت. چ2. تهران: هرمس.

کروتکف، جورج. 1384. «رنگ و عدد در هفت‌پیکر»، ترجمة هاشم بناء‌پور. خیال. ش16.

کزّازی، میرجلال‌الدین. 1372. رؤیا، حماسه و اسطوره. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــــ. 1379. نامهباستان. ج1. تهران: سمت.

متحدین، ژاله. 1371. «اژدها در شعر فارسی»، مجله ایران‌شناسی. ش16.

محرمی، رامین. 1388. «غیب‌اندیشی مولوی در مثنوی معنوی»، مجله ادب‌پژوهی. ش9.

موسوی، سیّدرسول. 1388. «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطوره مهر»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش14.

‌موسوی ‌گیلانی، سیدرضی و مریم مولوی. 1390. «اعتقاد به منجی براساس ضمیر ناخودآگاه یونگ با بررسی اسطوره کهن سیمرغ و تبیین اسطوره مدرن بشقاب‌پرنده»، شرق موعود. ش17.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1391. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولد الین نیکلسون. چ18. تهران: امیرکبیر.

نصر اصفهانی، محمدرضا و حافظ حاتمی. 1388. «رمز و رمزگرایی با تکیه بر ادبیات منظوم عرفانی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16.

نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1388.هفت‌پیکر. به کوشش وحید دستگردی. چ6. تهران: قطره.

ــــــــــــ. 1385. مخزن‌الاسرار. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

نورایی، الیاس.1392. «پیوند اسطوره و عرفان؛ برداشت‌های عرفانی سهروردی از شاهنامه فردوسی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش32.

همدانی، امید. 1388. «حماسه، اسطوره و تجربه عرفانی خوانش سهروردی از شاهنامه»، فصلنامه نقد ادبی. دوره 2. ش7.

یاحقی، محمدجعفر و سمیرا بامشکی. 1388. «تحلیل نماد غار در هفت‏پیکر». پژوهش‏های زبان و ادب فارسی. ش4.

یاحقی، محمدجعفر و فرزاد قائمی. 1386. «نقد اساطیری شخصیت جمشید از منظر اوستا و شاهنامه»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهیدباهنر کرمان. ش21.

References

The Holy Quran

’Ali Akbari, Nasrin and Seyyed Amir Mehrdād Hejāzi. (2011/1390SH). “rang va tahlil-e zamineh-hā-ye ta’vil-e ramzi-ye ān dar haft peykar”. Pazhouhehs-hā-ye zabān va adabiyāt-e fārsi-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni-ye Esfahān. Pp. 9-30.

Afrāsiyāb-pour, ’Ali Akbar. (2009/1388SH). “risheh-hā-ye ’Erf āni dar asātir”. Fasl-nāmeh takhassosi-ye ’Erf ān. Year 6. No. 24. Pp. 14-32.

Atouni, Behrouz. (2010/1389SH). “ramz-goshāei-ye ostoureh-shenākhti az nā-souzandegi-ye Siyāvash bar bonyād-e ostoureh-shenāsi”. Adab Pazhouhi. pp. 53-68.

Āzarmakān, Heshmat-ollah. (2003/1382SH). “Tahlili now az matni kohan”, adabiyāt-e dāstāni Journal, No. 72.

Bahār, Mehrdād. (2008/1387SH). Az ostoureh tā tārikh. 6^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Barry, Michael (2006/1385SH). Tafsir-e Michael barry bar  Haft-peykar-e Nezāmi (Le pavillon des sept princesses).Tr. by Jalāl ’Alaviniyā. Tehran: Ney.

Bastide, Roger. (1999/1370SH). Dānesh Asātir (La Mythologie). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: tous.

Chevalier Jean & Alain Guerbrant. (2003/1382SH). Farhang-e Nemād-hā (Dictionary of symbols). Tr. by Soudābe Fazā’eli. Tehran: Jeyhoun.

De Beaucorps, Monique. (1997/1376SH). Ramz-hā-ye zendeh-ye jān (Les symboles vivants). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: Markaz.

Delachaux, M. Loeffer. (1987/1366SH). Zabān-e ramzi-ye ghesse-hā-ye parivār (Le Symbolisme des Legendes). Tr. by Jalāl Sattāri. 1^st ed. Tehran: Tous.

Dibāji, Seyyed Mohammad ’Ali. (2011/1390SH). “jāyegāh-e nour dar hekmat-e eshrāgh”. Faslnāmeh-ye andisheh-ye dini-ye dāneshkadeh-ye Shirāz. Pp. 1-20.

Ebrāhimi Dināni, Gholām-hossein. (2001/1379SH). Sho'ā'-e andisheh va shohoud dar falsafeh-ye Sohravardi. Tehran: Hekmat.

Elhām-bakhsh, Seyyed Mahmoud And Nāz-gol Mozhgāniyeh. (2008/1387SH). “ta’ammoli dar andisheh-hā-ye zāhedāneh va dini-ye Nezāmi Ganjavi”. Fasl-nāmeh-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni. No. 8-9. Pp. 11-31.

Eliad, Mircea. (1997/1376SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traited'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: Soroush.

------------------. (2008/1387SH). Shamanism, Fonoun-e kohan-e khalseh (shamanism:archaic technigues of ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājeri. Qom: Adyān.

Forouzānfar, Badi’-ozzamān. (2005/1384SH). Sharh-e masnavi-ye sharif. Tehran: Enteshārt-e ’Elmi va Farhangi.

Haddādi, Elhām and Mohsen Zolfaghāri. (2010/1389SH). Tasvir-e este’āri-ye kohan-olgou-ye khorshid dar nākhodāgāh-e ghowmi-e Khāghāni o Nezāmi”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 6. No. 20. Pp. 66-83.

Hāfez, Shams-oddin Mohammad. (1996/1375SH). Divān-e Hāfez-e Shirāzi. Ed. by Mohammad Qazvini. ’Erf ān.  

Hamedāni, Omid. (2009/1388SH). “hemāseh, ostoureh va tajrobeh-ye ’erf āni-ye khānesh-e Sohravardi az shāhnāmeh”. Faslnāmeh-ye naghd-e adabi.

Hasanli, Kāvous and Leilā Ahmadiyān. (2007/1386SH). “kārkard-e rang dar Shāhnāmeh-ye Ferdowsi”. Adab-pazhouhi. No. 2. Pp. 143-156.

Hosseini, Maryam. (2009/1388SH). “ramz-pardāzi-ye qār dar farhang-e melal va yār-e qār dar qazal-hā-ye Mowlavi”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 15. Pp. 35-53.

Kākāei, Ghāsem. (2003/1382SH). Vahdat-e vojoud be revāyat-e Ebn-e’Arabi & Ekhārt. 2^nd ed. Tehran: Hermes.

Kazzāzi, Mir-jalal-oddin. (1993/1372SH). Ro’yā, Hamaseh, Ostoureh. Tehran: Nashr-e Markaz.

--------------------------------. (2000/1379SH). Nāmeh-ye bāstān. 1^st ed. Vol. 1. Tehran: SAMT.

Khatibi, Mohammad ibn Hasan. (1973/1352SH). Ma'āref Bahā’e Valad. With the effort of Badi'-ozzamān Frouzānfar. Vol. 1. Tehran: Tahouri.

Krotkoff, George. (2005/1384SH). “Rang o ’adad dar Haft-peykar” Tr. by Hāshem Banā-pour. Quarterly Journal of  Khiyāl. Winter.  No. 16. Pp. 38-71.

Moharrami, Rāmin. (2009/1388SH). “ qeib-andishi-ye Mowlavi dar masnavi-ye ma’navi”. Adab-pazhouhi. Autumn. Pp. 107-127.

Mottahedin, Zhāleh. (1992/1371SH). “ezhdahā dar she’r-e Fārsi”. Majaleh-ye Irān-shenāsi. No. 16. Pp. 713-733.

Mousavi, Seyyed Rasoul. (2009/1388SH). “tasāvir-e balāqi-ye khorshid dar Shāhnāmeh va bāztāb-e ostoureh mehr”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 5. No. 14.

Mousavi-e Guilani, S. Razi and Maryam Mowlavi. (2011/1392SH). “E’teqād be monji bar asās-e zamir-e nākhodāgāh-e Young bā barrasi-e ostoure-ye kohan-e Simorgh o tabyin-e ostoure-ye modern-e boshghab-parandeh”, Shraq-e mow’oud Mag. No. 17.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1993/1372SH). Masnavi-ye Ma'navi. Narm-afzār-e tahghighāt-e kāmpioteri-ye ’oloum-e eslāmi-ye nour.

Nasr Esfahāni, Mohammad Rezā and Hāfez Hātami. (2009/1388SH). “Ramz o ramzgerāei bā tekyeh bar adabiyāt-e manzoum-e ’erfāni”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 5. No. 16. Pp. 166-196.

Nezāmi Ganjavi, Elyās ibn Yousef. (2006/1385SH). Makhzan-ol-asrār. With the effort of Sa’eid Hamidiyān. 9^th ed.Tehran: Ghatreh.

--------------------------------------------. (2009/1388SH). Haft peykar. With the effort of Hasan vahid dastgerdi.8^th ed. Tehran: Qatreh.

Nourāei, Elyās. (2013/1392SH). “peyvand-e ostoureh va ’erfān; bardāsht-hā-ye ’erf āni-ye Sohravardi az shāhnāmeh Ferdowsi”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 4. No. 32. Pp. 234-259.

Poshtdār, Mohammad ’Ali & Mohammad Reza’Abbas-pour Khormā-lou. (2009/1388H). “Keramat az didgāh-e ’erfān-e eslāmi va nazariyeh-ye ravān-shenakhti-ye Young”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 16. Pp. 60-84.

Pour-nāmdāriyān, Taghi. (2001/1380SH). Dar Sāyeh Āftāb. Tehran: Sokhan.

Pour-nāmdāriyān, Taghi. (2009/1388SH). “’ālam masal-e aflātoun, nākhod-āgāhi-ye jam’i-ye Young va ’ālam-e del-e Mowlavi”. Hamāyesh-e beinolmelali-ye andisheh-ye jabāni-ye Mowlānā Halāl-oddin Balkhi. Pp. 52-68.

Rastgār Fasāei, Mansour. (2009/1388SH). Peykargardāni dar asātir. 2^nd ed. Tehran: Pazhouheshgāh-e ’Olum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Razi Mousavi Gilāni and Maryam Mowlavi. (2011/1390SH). “e’teghād be monji bar asās-e zamir-e nā-khodāgāh-e Young bā Barresi-ye ostoureh-ye kohan-e simorq va tabyin-e ostoureh-ye modern-e boshghāb parandeh”. Shargh-e Mo’oud. No. 17. Pp. 143-171.

Razi, Hāshem. (1992/1371SH). Gāh-shomāri va jashn-hā-ye Iran-e bāstān. Tehran: Bahjat.

--------------------. (2001/1380SH). Hekmat-e khosrowāni. 3^rd ed. Tehran: Bahjat.

Sarfi, Mohammad Rezā. (2001/1380SH). “āzmoun-e ātash”. Nashriyeh-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni-ye shahid Bāhonar-e Kermān. No. 8 & 9. Pp. 31-57.

Sattāri, Jalāl. (2006/1385SH). Hālāt-e eshgh-e Majnoun. 2^nd ed. Tehran: Tous.

Schimmel, Anne-Marie. (2003/1382SH). Shokouh-e Shams (The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaluddin Rumi). Tr. by Hassan Lāhouti. Tehran: Enteshārt-e ’Elmi va Farhangi.

Sohravardi, Shahāb oddin yahyā. (2001/1380GH). Majmou’eh-ye mosnnafāt-e Sheikh-e Eshrāgh. Ed. by Henri Corbin & Seyyed Hossein-e Nasr. 3^rd ed. vol. 3. Pazhouheshgāh-e ’Oloum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Tchaikovsky, Pyotr Ilyich. (1991/1370SH). “āyā operā-ye tourāndout-e Pouchini  bar asās-e koushl-e sorkh-peykar-e Nezāmi ast?” (If Turandot opera of Puccini is based on Nezami’s Kushk-i Sorkh Peykar. Irān-shenāsi. Winter. No. 12. Pp. 714-722.

Toqyāni, Eshāgh and Tayyebeh Ja’fari. (2008/1387SH). “sodā-ye soud; rouykardi ravān-shenākhti be gonbad-e panjom-e haft peykar-e Nezāmi”. Literature and Humanities Faculty. Pp. 213-230.

Yāhaghi, Mohammad Ja’far and Farzād Qā’emi. (2007/1386SH). “Naghd-e asātiri-ye shakhsiyat-e Jamshid az manzar-e Avestā va Shāhnāmeh”.  Literature and Humanities Fuculty of  Kerman University. Pp. 273-305.

Yāhaghi, Mohammad Ja’far and Samirā Bāmeshki. (2009/1388SH). “Tahlil-e namād-e dar Haft-peykar”, Pazhouhesh-hā-ye zabān o adab-e Farsi. No. 4.