سیاوش و اسطوره بازگشت جاودانه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 239-261   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

وحید رویانی^{* 1}؛ منصور حاتمی‌نژاد²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

چکیده

داستان سیاوش در شاهنامه به خاطر قرار گرفتن در متن حماسه، داشتن ریشه اسطوره‌ای و برخورداری از عناصر دراماتیک و تراژیک می‌تواند با بهره‌گیری از رویکردهای نو واکاوی و تحلیل شود. یکی از این رویکردها نظریه «بازگشت جاودانه» میرچا الیاده است. الیاده برای خدایان میرنده ویژگی‌هایی مطرح می‌کند؛ از جمله اینکه اصل و منشأ آنها مشخص نیست، در جوانی بدون ارتکاب گناه کشته می‌شوند، مرگ آنها منشأ تحولات و تغییرات بسیار می‌گردد، و پس از مرگشان نیز به خاطر نیاز انسان‌ها آیین‌های رازآموزی پیرامون مرگ آنها شکل می‌گیرد. با توجّه به ویژگی‌هایی که در متون اسطوره‌ای، حماسی و تاریخی برای سیاوش و آیین‌های پس از مرگ او ذکر شده است، می‌توان نتیجه گرفت که سیاوش یکی از همین ایزدان است که نمادی از صیرورت روان بشر شده است؛ زیرا روح او، خسته از زمان، با بازگشت به ‌زمان ازلی از نو متولد می‌شود و این بازگشت جاودانه برای معتقدان به آیین سیاوش، با هر بار شرکت در مراسم سوگ او رخ می‌دهد و شرکت‌کنندگان در این آیین رازآموزی نیز هرکدام سیاوش دیگری می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ سیاوش؛ میرچا الیاده؛ بازگشت جاودانه؛ خدایان میرنده

مراجع

آیدنلو، سجاد. 1386. «بن‌مایه روییدن گیاه از خون انسان»، نارسیده‌ترنج. اصفهان: مانا.

ــــــــــ. 1388. «فرضیه‌ای درباره مادر سیاوش»، از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن.

احمدی، بابک. 1382. هایدگر و پرستش بنیادین. تهران: مرکز.

اسپیگلبرت، هربرت. 1391. جنبش پدیدارشناسی: درآمدی تاریخی. ترجمة مسعود علیا. تهران: مینوی.

اقبالی، ابراهیم و دیگران. 1386. «تحلیل داستان سیاوش بر پایه نظریات یونگ»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش 8.

الیاده، میرچا. 1383. اسطوره بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ3. تهران: طهوری.

ــــــــــ. 1375. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: ققنوس.

ــــــــــ. 1379. رساله‌ در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.

انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم. 1363. مردم و قهرمانان شاهنامه. چ2. تهران: علمی.

بهار، مهرداد. 1386. از اسطوره تا تاریخ. چ4. تهران: چشمه.

ـــــــــــ. 1381. پژوهشی در اساطیر ایران. چ4. تهران: آگه.

جمادی، سیاوش. 1385. زمینه و زمانه پدیدارشناسی. تهران: ققنوس.

حصوری، علی. 1384. سیاووشان. چ2. تهران: چشمه.

خاتمی، محمود. 1388. پدیدارشناسی دین. چ2. تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.

خالقی مطلق، جلال. 1372. «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، گل رنج‌های کهن. به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــ. 1386. «نظری درباره هویت مادر سیاوش»، سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. چ2. تهران: افکار.

دارتیک، آندره. 1387. پدیدارشناسی چیست؟. ترجمة محمود نوالی. تهران: سمت.

دوستخواه، جلیل. 1380. «مادر سیاوش؛ جستاری در ریشه‌یابی یک اسطوره»، حماسه ایران؛ یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. تهران: آگه.

رشیدیان، عبدالکریم. 1384. هوسرل در متن آثارش. تهران: نی.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1389. «بررسی تحلیلی تطبیقی سیاوش، اوزیریس و آتیس»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی. ش13.

ساکالوفسکی، رابرت. 1384. درآمدی بر پدیدارشناسی. ترجمة محمدرضا قربانی. تهران: گام نو.

سرکاراتی، بهمن. 1357. «بنیان اساطیری حماسه ملی ایران»، شاهنامه‌شناسی. ج1. تهران: بنیاد شاهنامه فردوسی.

ــــــــــــــ. 1385. «پری (تحقیقی در حاشیه اسطوره‌شناسی تطبیقی)»، سایه‌های شکارشده. چ2. تهران: طهوری.

شکیبی ممتاز، نسرین. 1389. «جایگاه سیاوش در اساطیر»، مجله متن‌شناسی ادب فارسی. س2. ش1.

ص‍م‍دی‌، م‍ه‍ران‍گیز. ۱۳۶۷. م‍اه‌ در ایران:‌ از ق‍دیمی‌ت‍رین‌ ایام‌ ت‍ا ظه‍ور اس‍لام‌. ت‍ه‍ران‌:‌ ‌ع‍ل‍می‌ و ف‍ره‍ن‍گی‌‏‫.

ضمیران، محمد. 1380. اندیشه‌های فلسفی در پایان هزاره دوم. تهران: هرمس.

فرای، ریچارد نلسون. 1386. میراث باستانی ایران. ترجمة مسعود رجب‌نیا. چ8. تهران: علمی و فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1376. شاهنامه. به کوشش ژول مول. چ5. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

ـــــــــــــــــ. 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فریزر، جیمز جرج. 1384. شاخه زرّین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ2. تهران: آگاه.

قائمی، فرزاد. 1392. «بررسی کهن‌الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیشدادی شاهنامه فردوسی بر مبنای اسطوره‌شناسی تحلیلی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش10.

کاسیرر، ارنست. 1375. زبان و اسطوره. ترجمة محسن ثلاثی. تهران: مروارید.

گریمال، پیر. 1378. فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة احمد بهمنش. چ4. تهران: امیرکبیر.

مسکوب، شاهرخ. 1386. سوگ سیاوش. چ7. تهران: خوارزمی.

نرشخی، ابوبکر محمد‌بن جعفر. 1363. تاریخ بخارا. ترجمة ابونصر احمد‌بن محمد‌بن نصر القبادی. به کوشش مدرس رضوی. چ2. تهران: توس.

هفت‌لشکر (طومار جامع نقّالان). 1377. به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

 

References

Ahmadi, Bābak. (2003/1382SH). Heidegger va parastesh-e bonyādin. Tehran: Markaz.

Āidenlou, Sajjād. (2007/1386SH). “bon-māyeh rouiidan-e giyāh az khoun-e ensān”. Nāresideh Toranj. Esfahān: Nashr-e Mānā. Pp. 90-108.

-----------------------. (2009/1388SH). “farziyehei dabāreh mādar-e Siyāvash”. Az Ostoureh tā Hemāseh. Tehran: Sokhan. Pp. 63-87.

Anjavi Shirazi, Seyyed Abolghāsem. (1984/1363SH). Mardom va ghahremānan-e Shāhnāmeh. 2^nd ed. Tehran:’Elmi.

Bahār, Mehrdād. (2002/1381SH). Pazhouhesh-i dar asātir-e Iran. 4^{th e}d. Tehran: Āgah.

--------------------. (2007/1386SH). Az ostoureh tā tārikh. 4^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Cassirer, Ernst. (1996/1375SH). Zabān va ostoureh (Myth and Language). Tr. by Mohsen Salāsi. Tehran: Morvārid.

Dartigues, Andre. (2008/1387SH). Padidār-shenāsi chist? (Quest-ceque la phenomenologies?). Tr. by Mahmoud Navāli. Tehran: SAMT.

Doustkhāh, Jalil. (2001/1380SH). “mādar-e Siyāvash, jastāri dar risheh-yābi-ye yek ostoureh”. Hamāseh Iran Yādmāni az Farāsou-ye Hezāreh-hā. Tehran: Āgah. Pp. 171-225.

Eghbāli, Ebrāhim. And et. al.  (2007/1386SH). “tahlil-e dāstān-e Siyāvash bar pāyeh nazariyāt-e Jung”. Pazhouhesh-e Zabān o Adabiyāt-e Fārsi. No. 8. Pp. 69-87.

Eliade, Mircea. (2004/1383SH). Cheshm-andāz-hā-ye Ostoureh (Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: Ghoghnous.

--------------------. (2004/1383SH). Ostoureh bāzgasht-e jāvedāneh (The myth of the eternal return, or, cosmos and history). Tr. by Bahman Sarkārāti. Tabriz: Nimā.

--------------------. (2004/1383SH). Resāleh-ei dar tārikh-e adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: Soroush.

Ferdowsi, Abolghāsem. (1997/1376SH). Shāhnāmeh. With the effort of  Zoul Mool. 5th ed. Tehran: Sherkat-e Sahāmi-ye Ketāb-hā-ye Jibi.

-------------------------------. (2007/1386SH). Shāhnāmeh. With the effort of  Jalāl Khāleqi Motlaq. Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Frazer, James George. (2005/1384SH). Shākheh-ye zarrin. Tr. by Kāzem Firouzmand. 2^nd ed. Tehran: Āgāh.

Frye, Richard Nelson. (2007/1386SH). Mirās-e bāstā ni Iran (The Heritage of Persia). Tr. by Mas’oud Rajab-niyā. 8th ed. Tehran: ’Elmi o Farhangi.

Ghā’emi, Farzād. (2013/1392SH). “Barresi-ye kohan-olgou-ye ensān-e nakhostin va nemoud-hā-ye ān dar bakhsh-e pishdādi-ye Shāhnāmeh Ferdowsi bar mabnā-ye ostoureh-shenāsi-ye tahlili”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 4. No. 10. Pp. 1-26.

Grimal, Pierre. (1999/1378SH). Farhang-e asātir-e Younan o Rom (Dictionnaire de la mythologic Grecque et Romaine). Tr. by Ahmad Behmanesh. Tehran: Amirkabir.

Haft Lashkar (toumār-e jāme’-e naghghālān). ( 1998/1377SH). With the effort of Mehrān Afshāri and Mehdi Madāyeni. Tehran: Pazhouheshgāh-e Oloum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Hosouri, ’Ali. (2005/1384SH). Siyāvoshān. 2^nd ed. Tehran: Cheshmeh.

Jamādi, Siyāvash. (2006/1385SH). Zamineh va zamāneh padidār-shenāsi. Tehran: Ghoghnous.

Khāleghi Motlagh, Jalāl. (1993/1372SH). “shāhnāmeh va mozou’e nakhostin-e ensān”. Gol-e Ranj-hā-ye Kohan. With the effort of ’Ali Dehbāshi. Tehran: Markaz. Pp. 99-105.

-------------------------------. (2002/1381SH). “nazari darbāreh-ye hoviyyat-e mādar-e Siyāvash”. Sokhan-hā-ye Dirineh. With the effort of ’Ali Dehbāshi. 2^nd ed. Tehran: Nashr-e Afkār. Pp. 323-329.

Khātami, Mahmoud. (2009/1388SH). Padidār-shenāsi-ye din. 2^nd ed. Tehran: Pazhouheshgāh-e Farhang o Andisheh Eslāmi.

Meskoub, Shāhrokh. (2007/1386SH). Soug-e Siyāvash. 7^th ed. Tehran: Khārazmi.

Narashkhi, Aboubakr Mohammad ben Ja’far. (1984/1363SH). Tārikh-e Bokhārā. Tr. by Abou-nasr Ahmad ben Mohammad ben Nasr-olghobādi. With the effort of Modarres Razavi. 2^nd ed. Tehran: Tous.

Rashidiyān, ‘Abdolkarim. (2005/1384SH). Husserl dar matn-e āsārash. Tehran: Ney.

Rezāei Dasht Orzhaneh, Mahmoud. (2011/1390SH). “Barrasi-ye tahlili tatbighi-ye Siyāvash, Oziris & Ātis”. The Quarterly Journal of Comparative Literature Studies. Islamic Azad University of South Tehran. No. 13. Pp. 45-65.

Samadi, Mehr-angiz. (1988/1367SH). Māh dar Irān az ghadimitarin ayyām tā zohour-e Eslām. Tehran: ’Elmi o Farhangi.

Sarkārāti, Bahman. (1978/1357SH). “bonyān-e asātiri-ye hamāseh melli Iran”. Shāhnāmeh- shenāsi. Vol. 1. Tehran: Bonyād-e Shāhnāmeh Ferdowsi. Pp 116-137.

------------------------. (2006/1385SH). “pari (tahghighi dar hāshiyeh ostoureh-shenāsi-ye tatbighi)”. Sāyeh-hā-ye Shekār Shodeh. 2^nd ed. Tehran: Tahouri. Pp. 1-26.

Shakibi Momtāz, Nasrin. (2010/1389SH). “jāyegāh-e Siyāvash dar ostoureh”. Majalleh Matn-shenāsi Adab-e Fārsi. Year 2. No. 1. Pp. 101-119.

Sokolowski، Robert. (2005/1384SH). Darāmadi bar padidār-shenāsi (Introduction to phenomenology). Tr. by Mohammad Rezā Ghorbāni. Tehran: Gām-e Now.

Spiegelberg, Herbert. (2012/1391SH). Jonbesh-e padidār-shenāsi: darāmadi tārikhi (The Phenomenological Movement: A Historical Introduction). Tr. by Mas’oud ’Olyā. Tehran: Nashr-e Minavi.