بررسی نمودهای منفی آنیما در ادبیات و اسطوره‌ها

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 11، شماره 40، مهر 1394، صفحه 263-289   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عسگر صلاحی^{* 1}؛ جعفر عشقی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

طبق نظریه کارل گوستاو یونگ، هر مردی در ناخودآگاه جمعی خود، تصویری ابدی از زن دارد که ته‌نشستِ همه تجارب از زن در میراث روانی یک مرد در طول اعصار به شمار می‌آید. یونگ این تصویر را آنیما می‌نامد. تنها صورت درک کهن‌الگو گونة نمادین آن است. کهن‌الگوی آنیما نیز به گونه‌ای نمادین، در خودآگاه انسان متجلّی می‌شود؛ این نماد جهان‌شمول، همانند سایر کهن‌الگوها، در هر آنچه با کاهش سطح خودآگاه ذهن همراه است، از جمله رؤیاها، خیال‌پردازی‌ها، اسطوره‌ها، ادبیات و... وارد خودآگاه می‌شود و نمود می‌یابد. آثار ادبی سرشار از تصویرهای کهن‌الگویی و از جمله تصویر آنیما هستند. «قاتل عشّاق»، «تخیّلات شهوانی» و «زودرنجی مردان»، که سه نمود از نمودهای منفی کهن‌الگوی آنیما در نظریة یونگ به شمار می‌روند، در ادبیّات، اسطوره‌ها و فرهنگ ایران به صورت‌های گوناگون تجلی یافته‌اند و ما در این مقاله، این نمودها را با نمونه‌هایی، تحلیل و ارزیابی می‌کنیم. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته و برای گردآوری اطّلاعات از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

یونگ؛ آنیمای منفی؛ قاتل عشّاق؛ تخیّلات شهوانی؛ زودرنجی مردان

مراجع

 

اتونی، بهروز. 1390. «نقد اسطوره‌شناختی ژرفا بر مبنای کهن‌نمونة مادینه‌روان». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25.

انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم. 1352. قصّه‌های ایرانی. ج1. تهران: امیرکبیر.

اوداینیک، ولودیمیر والتر. 1379. یونگ و سیاست: اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی کارل گوستاو یونگ. ترجمة علیرضا طیّب. تهران: نی.

بانوگشسب‌نامه. 1382. مقدّمه و تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بهار، محمدتقی. 1380. دیوان اشعار. به اهتمام چهرزاد بهار. ویرایش2. ج2. تهران: توس.

بیهقی، ابوالفضل محمد‌بن حسین. 1378. تاریخ بیهقی. به کوشش خلیل خطیب‌رهبر. ج1. تهران: زریاب و مهتاب.

جامی، نورالدین عبدالرحمان‌بن احمد. 1378. دیوان. مقدّمه و تصحیحِ اعلاخان افصح‌زاد. ج1. تهران: مرکز مطالعات ایرانی با همکاری انستیتو شرق‌شناسی و میراث خطّی، زیر نظر دفتر نشر میراث مکتوب.

جمشیدیان، همایون. 1385. «بانوی بادگون: بررسی و تحلیل آنیما در شعر سهراب سپهری». پژوهش‌های ادبی. ش12 و 13.

جویس، جیمز. 1388. چهرة مرد هنرمند در جوانی. ترجمة منوچهر بدیعی. چ3. تهران: نیلوفر.

حافظ شیرازی ، شمس‌الدین محمد. 1378. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوّار.

حرّی، ابوالفضل. 1388. «کارکرد کهن‌الگوها در شعر کلاسیک و معاصر فارسی در پرتو رویکرد ساختاری به اشعار شاملو»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش15.

حسینی، مریم. 1386- 1387. «پری در شعر مولانا (دیدار با آنیما)»، نشریه علوم انسانی دانشگاه الزهرا. س17 و 18. ش 68 و 69.

ستّاری، جلال. 1366. «مدخلی بر روانکاوی ادبی و هنری»، رمز و مثل در روانکاوی. ترجمة و تألیف جلال ستاری. تهران: توس.

سلمان‌نژاد مهرآبادی، صغری و عبدالرضا سیف و نسرین موسیوند. 1391. «بررسی و تحلیل چیستی و چگونگی ظهور کهن‌الگوی آنیما و آنیموس در شعر طاهره صفارزاده»، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان). دوره 4. ش1.

سنائی غزنوی، ابوالمجدمجدود‌بن آدم. 1362. دیوان. با مقدّمه و حواشی و فهرست و به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. چ3. تهران: کتابخانة سنائی.

سولیمیرسکی، تادئوتس. 1374. سارمات‌ها. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: میترا.

صرفی، محمدرضا و جعفر عشقی. 1387. «نمودهای مثبت آنیما در ادبیات فارسی»، نقد ادبی. س1. ش3.

ضیایی، مهرداد و علی قاسم‌نژاد. 1375. «الفیه و شلفیه»، دانشنامة ادبی فارسی. ج1.(آسیای مرکزی). به سرپرستی حسن انوشه. تهران: مؤسسة فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه.

فتوحی، محمود. 1389. بلاغت تصویر. چ2. تهران: سخن.

فدایی، فربد. 1381. کارل گوستاو یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. تهران: دانژه.

فروغی بسطامی، عباس‌بن‌ موسی. 1336. دیوان. با مقدّمه و شرح حال کامل به قلم پرفسور ادوارد براون، رضاقلی‌خان هدایت، و شاهزاده اسدالله میرزای قاجار. به کوشش حسین نخعی. تهران: امیرکبیر.

فضایلی، سودابه. 1384. فرهنگ غرایب: آیین‌ها، اساطیر، رسوم، حرکات آیینی، اشیاء متبرّک، کتب‌های قدسی، اصطلاحات عرفانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکدة مردم‌شناسی و نشر افکار.

فلّاح، علی و مرضیه یوسفی. 1392. «تأثیر آنیما و تجلّی آن در هفت‌پیکر نظامی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

فوردهام، فریدا. 2536. مقدّمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمة مسعود میربهاء. چ3. تهران: اشرفی.

قشقایی، سعید و مهدیه اسدی. 1389. «سپهری و تجلّی آنیما در گیاهان». بهارستان سخن.

کزّازی، میرجلال‌الدین. 1376. رخسار صبح. چ4. تهران: کتاب ماد.

محمدی، علی و مریم اسماعیلی‌پور. 1390. «بررسی و تحلیل کهن‌الگوی آنیما در غزل‌های مولانا»، نشریه ادبیات عرفانی. س3. ش5.

مدرسی، فاطمه و پیمان ریحانی‌نیا. 1390. «بررسی کهن‌الگوی آنیما در اشعار مهدی اخوان ثالث»، متن‌شناسی ادب فارسی. س3. ش1 (پیاپی 9).

موسوی، سیّدکاظم و اشرف خسروی. 1387. «آنیما و راز اسارت خواهران همراه در شاهنامه»، پژوهش زنان. دوره 6. ش3.

مولوی بلخی، جلال‌الدین‌محمد‌. 1376. کلّیات شمس تبریزی. به انضمام شرح حال به قلم بدیع‌الزمان فروزانفر. چ14. تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، جمال، و میمنت میرصادقی (ذوالقدر). 1377. واژه‌نامة هنر داستان‌نویسی: فرهنگ تفصیلی اصطلاح‌های ادبیّات داستانی. تهران: کتاب مهناز.

میرصادقی، میمنت (ذوالقدر). 1376. واژه‌نامة هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن. چ2. تهران: کتاب مهناز.

نظامی گنجه‌ای، الیاس‌بن یوسف. 1377. هفت‌پیکر. تصحیح و شرح با واژه‌نامه از بهروز ثروتیان. تهران: توس.

نظیری نیشابوری، محمدحسین. 1389. دیوان. تصحیح و تعلیقات محمدرضا طاهری (حسرت). تهران: نگاه.

وحشی بافقی، کمال‌الدین. 1363. دیوان. مقدّمه و شرح حال از سعید نفیسی. حواشی م. درویش. چ2. تهران: جاویدان.

هزار و یک شب. 1383. ترجمة عبداللطیف تسوجی تبریزی. 2ج. تهران: هرمس.

هلالی جغتایی، بدرالدین. 1337. دیوان. تصحیح و مقابله و مقدّمه و فهرست از سعید نفیسی. تهران: کتابخانة سنائی.

یونگ، کارل گوستاو. 1373. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــ. 1377. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیّه. تهران: جامی.

ــــــــــــــ. 1383. آیون: پژوهشی در پدیده‌شناسی «خویشتن». ترجمة پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. مشهد: به‌نشر.

 

 

 

English Source

Andersen, Lise Præstgaard. (1999). " The Feminine Element - and a Little About the Masculine Element in H.C. Andersen's Fairy Tales". Hans Christian Andersen, A Poet in Time: papers from the second International Hans Christian Andersen Conference. 29 July to 2 August 1996, Denmark. Edited by: Aage Joergensen, Viggo Hjornager Pedersen & Johan De Mylius. Odense (Denmark): The Hans Christian Andersen Center, Odense University, Odense University Press. PP: 502 - 512.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Andersen, Lise Præstgaard. (1999). “The Feminine Element - and a Little About the Masculine Element in H.C. Andersen's Fairy Tales”. Hans Christian Andersen, A Poet in Time: papers from the second International Hans Christian Andersen Conference (29 July to 2 August 1996, Denmark). Ed. by Aage Joergensen, Viggo Hjornager Pedersen & Johan De Mylius. Odense (Denmark): The Hans Christian Andersen Center. Odense University, Odense University Press. PP. 502 - 512.

Anjavi Shirazi, Seyyed Abolghāsem. (1973/1352SH). Gheseh-hā-ye Irani. Vol. 1. 1^st ed. Tehran: Amirkabir.

Atouni, Behrouz. (2011/1390SH). “Naqgh-e ostoureh-shenākhti-ye zharfā bar bonyād-e kohan-nemouneh-ye mādineh-ravān (Animus)”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 7. No. 25. Pp. 11-56.

Bahār, Mohammad Taghi. (2001/1380SH). Divān-e ash’ār-e ostād Mohammad Taqi Bahār (Melek-osho’arā). With the effort of Chehrzād Bahār. 2^nd ed. 2 Vols. Tehran: Tous.

Banou Gashsp-nāmeh. (2003/1382SH). Ed. by Rouh-ngiz Karāchi. 1^st ed. Tehran: Pazhouheshgāh-e Oloum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Beihaghi, Abolfazl Mohsmmsd ibn Hossein. (1999/1378SH). Tārikh-e Beihaghi. With the effort of Khalil Khatib Rahbar. 3 vols. Tehran: Zaryāb va Mahtāb.

Fadāei, Farbod. (2002/1381SH). Carl Gustav Jung va ravānshenāsi-ye tahlili-ye ou. Tehran: Dānzheh.

Fazāyeli, Soudābeh. (2005/1384SH). Farhang-e gharāyeb: āein-hā, asātir, rosoum, harakāt-e āeini, ashyā’e motabarrek, ketāb-hā-ye ghodsi, estelāhāt-e ’erfāni. 1^st ed. Tehran: Sāzmān-e Mirās Farhangi va Gardeshgari. Pazhouheshkadeh-ye Mardom-shenāsi va Nashr-e Afkār.

Fordham, Frida. (1977/1356SH). Moghadameh-i bar ravānsheāsi-ye Jung (An Introduction to Jung’s Psychology). Tr. by Mas’oud Mirbahā. 3^rd ed. Tehran: Ashrafi.

Foroughi Bastāmi, [‘Abbās ibn Mousā]. (1336/1957SH). Divān-e kāmel-e Foroughi Bastāmi. Introduction by Professor Edward Brown, Rezā Gholi Khān Hedāyat va Shāhzādeh Asadollāh Mirzā-ye Ghājār. With the effort of Hossein Nakha’i. Tehran: Amirkabir.

Fotouhi, Mahmoud. (2000/1389SH). Belāghat-e tasvir. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

Hāfez, Shams-oddin Mohammad. (1990/1369SH). Divān-e Khājeh Shams-oddin Mohammad Shirāzi. With the effort of  Mohammad Ghazvini & Dr. Ghāsem Ghani. Tehran: Zavvār.

Helāli Joghatāei, Badr-oddin. (1958/1337SH). Divan-e- Helāli Joghatāei. Edition, contrast and introduction by Saeid Nafisi. Tehrān: Ketābkhāneh-ye Sanāi.

Hezār o yek shab. (2004/1383SH). Tr. by ’Abdol-latif-e Tasouji Tabrizi. 2 vols. 1^st ed. Tehran: Hermes.

Horri, Abolfazl. (2009/1388SH). “Kārkard-e kohan-olgou-hā dar she’r-e kelāsik o moāser-e Fārsi”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Yer 5. No. 15. Summer.

James, Joyce. (2000/1369SH). Chehreh-ye mard-e honarmand dar javāni (A Portrait of the artist as a young man). Tr. by Manoucherhr Badi’i. 3^rd ed. Tehran: Niloufar.

Jāmi, Nour-oddin ’Abd-orrahmān. (1999/1378SH). Divān-e Jāmi. Introduction and edition by A’lā-khān Afsah-zād. 2 vols. 1^st ed. Tehran: Markaz-e Motāle’āt-e Irani bā hamkāri-ye Anestito Shargh Shenāsi va Mirās-e Khatti. Under Daftar-e Nahsr-e Mirās-e Maktoub.

Jung, Carl Gustav. (1998/1377H). Ensān va sambol-hāyash (man and his symbols). Tr. by Mahmoud Soltāniyeh. 1^st ed. Tehran: Jāmi.

-----------------------. (1994/1373SH). Ravān-shenāsi va kimiyāgari (alchemy and Psychology).Tr. by Parvin Farāmarzi. 1^st ed. Mashhad: Mo’āvenat-e Farhangi-ye Āstān-e Qods-e Razavi.

---------------------- . (2004/1383SH). Aion: Pazhouheshi dar padideh-shenasi-ye khishtan (Aion: researches into the phenomenology of the self). Tr. by Parvin Farāmarzi and Fereydoun  Farāmarzi. 1^st ed. Mashhad: Beh-nashr.

Kazzāzi, Mirjalāl-oddin. (1997/1376SH). Rokhsār-e sobh. 4^th ed. Tehran: Ketāb-e Mād.

Mirsādeghi, Jamāl and Meimanat Mirsādeghi. (Zolghadr). (1998/1377SH). Vazhenāmeh-ye honar-e dāstān-nevisi: Farhang-e tafsili-ye estelāh-hā-ye adabiyāt-e dāstāni. Tehran: Ketāb-e Mahnāz.

----------------------------------------------------------------. (Zolghadr). (1998/1377SH). Vazhenāmeh-ye honar-e shā’eri: Farhang-e tafsili-ye estelāhāt-e fann-e she’r va sabk-hā o maktab-hā-ye ān.2^nd ed. Tehran: Ketāb-e Mahnāz.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1997/1376SH). Kolliyāt-e Shams-e Tabrizi. Ed. by Badiꞌ-ozzamān Frouzānfar. 14^th ed. Tehran: Amirkabir.

Naziri Neyshābouri. (2010/1389SH). Divan-e Naziri Neyshābouri. Edition and explanetion by Mohammad Reza Tāheri (Hasrat). 1 ed. Tehrān: Negāh.

Nezāmi Ganjavi, Elyās ibn Yousef. (1988/1377SH). Haft Peykar. Edition, introduction and explanation by Dr. Behrouz Sarvatiyān. 1^st ed. Tehran: Tous.

Odajnyk, V. Walter. (2000/1379SH). Jung va siyāsat: andisheh-hā-ye siyāsi va ejtema’i-ye Carl Gustav Jung (Jung and Politics: The Political and Social Ideas of C.G. Jung).Tr. by Alireza Tayyeb. 1^st ed. Tehran: Ney.

Sanāei-e Ghaznavi, Abol-majd Majdoud ibn Ādam. (1983/1362SH). Divān-e hakim -majd Majdoud ibn Ādam Sanāei-e Ghaznavi. With the effort of  Taghi Modarres Razavi. Tehran: Ketābkhāneh-ye Sanāei.

Sattāri, Jalāl. (1987/1366). “madkhali bar ravānkāvi-ye adabi va honari”. Ramz va masal dar ravānkāvi. Tr. by Jalāl Sattāri. 1^st ed. Tehran: Tous. Pp. 44-107.

Sulimirski, Tadeusz. (1995/1374SH). Sarmatians. Tr. by Roqayyeh Behzādi. 1st ed. Tehrān: Mitrā.

Vahshi-ye- Bāfghi, Kamāl-oddin. (1984/1363SH). Divān-e- Vahshi-ye- Bāfghi. Introduction & biography by Saeid Nafisi. Explanation by M. Darvish. 2^nd ed. Tehrān: Jāvidān.

Ziyāei, Mehrdād and ’Ali Ghāsem-nezhād. (1996/1375SH). “alfiyeh o shalfiyeh”. Dānesh-nāmeh-ye adab-e fāsi. Vol. 1. Under supervising Hasan Anousheh. 1^st ed. Mo’asseseh-ye Farhangi va Enteshārāti-ye Dānesh-nāmeh. Pp. 136-138.