تحلیل کتاب‏شناختی نسخه‏های خطی فارسی دوره‌ی صفویه با تأکید بر ویژگی‏های کتابتی و نوع خطوط

دانش شناسی

مقاله 2، دوره 7، شماره 27، بهمن 1393، صفحه 17-30   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

ناهید بنی اقبال¹؛ مهر دخت وزیرپور کشمیری¹؛ ناهید علیزاده فر^{* 2}

¹دکترای کتابداری و اطلاع‏رسانی -‏ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

²کارشناس ارشد کتابداری و اطّلاع‏رسانی -‏ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

چکیده

هدف: پژوهش حاضر، عناصر فهرست نسخه‏های خطی فارسی دوره‌ی صفوی را مورد بررسی قرار داده است تا بر آن اساس به شناخت سبک و شیوه‌ی رایج، شاخصه‌های کتاب‏آرایی و ویژگی‏های کتابت آن دوره دست یابد.

روش‏پژوهش: این پژوهش با روش تحلیل کتاب‏شناختی به شیوه‌ی استنادی (کتابخانه‏ای) و تأکید بر نوع خط نسخه‏های خطی این دوره انجام گرفته است. سیاهه‌ی وارسی 5 ناحیه‌ی توصیف قواعد فهرست‏نویسی انگلوامریکن (عنوان و شرح پدیدآوران؛ مشخصات ظاهری؛ انواع خطوط؛ آرایش نسخه‏ها؛ یادداشت‏ها و برافزوده‏ها) است. جامعه‌ی پژوهش شامل 3561  نسخه‌ی شناخته شده است که از این تعداد نمونه‏ای شامل 351 نسخه‌ی تاریخ‏دار، با بررسی فهرست پنج کتابخانه‌ی کاخ موزه‌ی گلستان، مجلس شورای اسلامی، مرکزی دانشگاه تهران، موزه‌ی ملک و ملی که بیشترین آثار این دوره را در فهرست خود داشتند، به عنوان جامعه‌ی آماری نمونه بر اساس جدول کرسی، مورگان انتخاب شد.
یافته‏ها: یافته‏های حاصل از این پژوهش، بیانگر ارتباط انتخاب خطوط با گرایش موضوعی است که نخست به مضامین ادبی، سپس دینی و مذهبی، تاریخی، علوم طبیعی و ریاضی، اخلاقی و عرفانی این دوره توجه داشته‏اند. از دیگر ویژگی‏های این عصر توجه خاص در به کارگیری انواع تزیینات در صفحه‌ی عنوان، آغاز نسخه‌ها، استفاده از جدول‏های رنگین، تذهیب و سرلوح‏های ساده و مُزدوج، وجود انجامه و حواشی نسخه‌ها است.

نتیجه­گیری: بر اساس یافته‏ها، فرضیه‏های پژوهش مبنی بر وجود ارتباط معنی‏دار بین نوع خط نسخه‏ها با موضوع آنها و سهم بیش از پنجاه درصدی (46/57%) توجه بهخوشنویسی در مقایسه با کتابت عادی در فرایند نسخه‏پردازی با آزمون‏های خی دو و Z₀ تأیید شد. در انتها پیشنهادهایی برای استفاده در فهرست‏نویسی نسخه‏های خطی فارسی با توجه به ویژگی‏های خط و کتاب‏آرایی شرقی ارائه شد.

کلیدواژه‌ها

فهرست‏نویسی نسخه‌های خطی فارسی؛ انواع خطوط فارسی؛ دوره‌ی صفویه؛ نسخ خطی دوره‌ی صفویه

مراجع

آتابای، بدری (1352). فهرست کُتب دینی خطی کتابخانة سلطنتی. تهران.

________ (1355). فهرست دیوان‏های خطی کتابخانة سلطنتی. تهران. ج 1-2.

________ (1356). فهرست تاریخ، سفرنامه... خطی کتابخانة سلطنتی. تهران.

________ (1357). فهرستکتب ادبی عرفانی خطی کتابخانةکاخ گلستان. تهران.

افشار، ایرج (1371). سرگذشت و سرنوشت نسخه‏های خطی. ایران‏شناسی. ش 13: 31-47.

_______(1376). عرض در نسخه‌های خطی. معارف. س چهاردهم، 2: 3-31.

_______(1381). مقام انجامه در نسخه. نامه‌ی بهارستان، س سوم، ش 5: 39-100.

_______(1388). نگاهی به ضابطه‏های نسخه‏شناسی. نامه‌ی بهارستان، س دهم، ش 15: 121-130.

_______(1390). کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

افکاری، فریبا (1381). بررسی یادداشت‏های نسخه‏های خطی مجموعه‌ی سیدمحمد مشکوة کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. کتابداری، 39، 156-121.

انجمن کتابداران امریکا... [و دیگران] (1371). قواعد فهرست‌نویسی انگلو امریکن (ویرایش 2). رحمت‌الله فتّاحی، مترجم و اسدالله آزاد، ویراستار. مشهد: آستان قدس رضوی.

بیانی، م. (ف 1328). فهرست نمایشگاه خطوط خوش کتابخانه‌ی ملی. تهران: علمی.

_______ (ر 1328). راهنمای خطوط خوش کتابخانه‌ی سلطنتی. تهران.

_______ (1339). نمونه‌ی خطوط خوش کتابخانه‌ی سلطنتی. تهران.

_______ (1345-1358). احوال و‌ آثار خوشنویسان. تهران: دانشگاه تهران. 4 ج.

_______ (1353). کتاب‌شناسی کتاب‌های خطی، به کوشش حسین محبوبی اردکانی. تهران: انجمن آثار ملی.

پاکباز، ر. (۱۳۷۸). دایرة‏المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.

جعفریان، ر. (1378). صفویه از ظهور تا زوال. تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی دانش و اندیشه‌ی معاصر.‏

دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‏رسانی (1385-1381). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.

[قابل دسترسی در]: www.nlai.ir                    

درایتی، م. (1389). فهرستواره‌ی دست‌نوشت‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه‌، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. 12 ج.

صفری شالی، ر. (1388). راهنمای تدوین طرح تحقیق (پروپوزال‏نویسی). تهران: جامعه و فرهنگ.

عظیمی، ح. (ف 1380) فهرست‌نویسی نسخ خطی. دایرةالمعارف کتابداری و اطّلاع‌رسانی. [قابل دسترسی در]:                 www.nlai.ir

_____ ____(ن 1380).  نسخ خطی. دایرةالمعارف کتابداری و اطّلاع‌رسانی. [قابل دسترسی در]:  www.nlai.ir

فهرست کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی ایران(1390-1305). تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی. 40 ج.

کرم رضایی، پ. (1389). فهرست کاتبان نسخه‏های خطی کتابخانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

     گزارش همایش بین‏المللی مکتب شیراز، فرهنگستان هنر (24/9/1387). [قابل دسترسی در]:  www.honar.ac.ir

گزارش همایش بین‏المللی مکتب اصفهان، فرهنگستان هنر (19/9/1385). [قابل دسترسی در]:    www.honar.ac.ir

 مایل‏هروی، ن. (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.

___________(1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

وفادار مرادی، م. (1379). مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرست‏نگاری در کُتب خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

هاشمی میناباد، ح. (1379). واژه‌نامه‌ی نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی (تذهیب، خط، صحّافی، کاغذ، رنگ و مرکب). تهران: نشر فهرستگان.

یوسفی، غ. (۱۳۷۱). خط و خطاطی. در یادداشت‏هایی در زمینة فرهنگ و تاریخ. تهران: سخن. ۷-۹۶.

  Blair, Sheilla S. (2006). Islamic Calligraphy. Edinburgh university Press

Deroche, F. (2005) . Islamic Codicology An introduction to the study of Manuscripts in Arabic Script. London: al-furqan.

Gacek, A. (1987). Manuscripts Ownership statements and seals in Arabic manuscripts. The Middle East. 2.

بانک اطّلاعات کُتب و نُسَخ خطّی                                                                                                           www.aghabozorg.ir

مجموعۀ فرهنگی تاریخی کاخ گلستان www.golestanpalace.ir

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی www.ical.ir

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران www:library.ut.ac.ir

مؤسّسۀ کتابخانه و موزۀ ملّی ملک www.malekmuseum.org

سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران

www.nlai.ir