بررسی غلظت عناصر سرب، کادمیوم، کروم و نیکل در انواع کلم عرضه شده در بازار مصرف شهر همدان

بهداشت مواد غذایی

مقاله 5، دوره 4، 4 (16) زمستان، اسفند 1393، صفحه 45-53   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سهیل سبحان اردکانی¹؛ سیدمیلاد جعفری^{* 2}

¹استادیار گروه محیط زیست، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

²باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

چکیده

   امروزه تجمع فلزات سنگین در سبزی‌ها به دلیل آبیاری با فاضلاب و تیمار با لجن فاضلاب به یک نگرانی فزآینده در زمینه امنیت غذایی و سلامتی مصرف‌کنندگان تبدیل شده است. لذا در این پژوهش به بررسی غلظت تجمع یافته عناصر سرب، کادمیوم، کروم و نیکل در گونه‌های کلم پیچ، کلم قرمز و کلم بروکلی عرضه شده در بازار مصرف شهر همدان در سال 1392 اقدام گردید. بدین منظور پس از تهیه 30 نمونه از هر نوع کلم و هضم اسیدی نمونه‌ها مطابق روش استاندارد، نسبت به قرائت غلظت تجمع یافته عناصر با استفاده از دستگاه نشر اتمی اقدام شد. همچنین برای پردازش آماری نتایج از آزمون آنالیز واریانس استفاده شد. نتایج نشان دادمیانگین غلظت تجمع یافته عناصر سرب، کادمیوم، کروم و نیکل در نمونه‌های کلم پیچ به ترتیب برابر با 43/3±53/15، 35/5±33/59، 61/1±22/2و 83/2±97/14 میلی‌گرم بر کیلوگرم؛ میانگین غلظت این عناصر در کلم قرمز به ترتیب برابر با 89/5±03/23، 21/4±53/37، 24/3±33/13 و 04/3±03/15 میلی‌گرم بر کیلوگرم و میانگین غلظت عناصر در کلم بروکلی به ترتیب برابر با 63/3±00/8، 86/5±90/45، 39/3±20/8 و 08/3±93/16 میلی‌گرم بر کیلوگرم می‌باشد. مقایسه میانگین غلظت عناصر با رهنمود WHO/FAO نیز بیانگر آن است که میانگین غلظت عناصر سرب و کادمیوم در تمام نمونه‌های کلم و میانگین غلظت عنصر کروم در نمونه‌های کلم قرمز و بروکلی بیش از حد استاندارد می‌باشد. لذا این گونه‌ها فاقد شرایط مصرف توسط شهروندان بوده و باید نسبت به مدیریت شرایط کشت آنها تدابیر لازم اتخاذ گردد. 

کلیدواژه‌ها

کلم؛ فلز سنگین؛ امنیت غذایی؛ همدان

اصل مقاله

مقدمه

   در آسیا به خصوص در کشورهای در حال توسعه، مردم از سبزی‌ها بیش از گوشت استفاده می‌کنند، بنابراین سبزی‌ها منبع اصلی مواد مغذی محسوب می‌شوند (Huang et al., 2014). از سویی سبزی‌ها به لحاظ این که حاوی پروتئین، ویتامین، کربوهیدرات، آهن، کلسیم و دیگر اجزای مواد غذایی هستند، بخش مهمی از رژیم غذایی انسان را تشکیل می‌دهند (Ivey et al., 2012). سبزی‌ها می‌توانند مواد مغذی ضروری و عناصر کمیاب خاص را در دوره کوتاه زمانی جذب کنند، بنابراین حفظ سلامت آنها بسیار مهم است (Zhou et al., 2005). امروزه مشتریان متقاضی سبزی‌ها با کیفیت در حال افزایش است. برخی خریداران سالم بودن، تیره بودن و برگ‌های بزرگ را به عنوان عامل مهم سبزی خوراکی خوب ترجیح می‌دهند. هرچند خصوصیات ظاهری سبزی‌ها نمی‌تواند ضمانتی بر ایمنی در برابر آلاینده‌ها باشد (Mapanda et al., 2007).

   برای اکثر مردم، عامل اصلی جذب عناصر سمی از طریق زنجیر غذایی است (Roychowdhury et al., 2003). امروزه نگرانی‌ها در خصوص تجمع فلزات سنگین در سبزی‌ها رو به افزایش است و تجمع فلزات سنگین در سبزی‌ها و مخاطرات آن برای مردم به یک نگرانی عمومی تبدیل شده است (Li et al., 2006; Huang etal., 2014). آلودگی سبزی‌ها به فلزات سنگین می‌تواند از طرق مختلفی از قبیل آبیاری با آب آلوده و لجن فاضلاب باشد (Huang et al, 2014). فلزات سنگین به راحتی در اندام‌های حیاتی بدن انباشته شده و حیات انسان را تهدید می‌کنند. لذا مصرف بیش از حد منابع غذایی آلوده به فلزات سنگین می‌تواند منجر به ابتلا و بروز بیماری‌های مختلف از جمله سرطان و آسیب به سیستم عصبی شود (Song et al., 2009; Karalliedde and Brooke., 2012; Pan et al., 2013). هنگامی که فلزات سنگینی مانند سرب و کادمیوم در آب، خاک و هوا پخش می‌شوند توسط گیاهان جذب می‌شوند (Hao et al., 2009; Hernández-Martínez and Navarro-Blasco, 2012). جذب بیش از حد کادمیوم منجر به بروز اختلالات کلیوی شده در حالی که سرب مازاد می‌تواند بر مغز کودکان اثر گذارد (Toplan et al., 2004). همچنین در گیاهان، چگونگی توزیع و محل انباشتگی این عناصر در بین اندام‌های گیاهی حائز اهمیت می‌باشد، زیرا توزیع آنها در اندام‌های مختلف یکنواخت نبوده و بیشتر تجمع مربوط به بخش‌هایی است که مستقیماً مصرف می‌شوند (Bieleski and Lauchli, 1983; Jalali et al, 2010). بنابراین در ارزیابی مخاطره محتوای فلزات سنگین در ریشه و ساقه از اهمیت کمتری نسبت به برگ‌های خوراکی برخوردار است (Mapanda et al, 2007). چانی در سال 1982 گزارش کرد که عناصر سرب و جیوه از کمترین توان برای رسیدن به اندام‌های هوایی در سبزیجات و یونجه برخوردار می‌باشند. کاباتا- پندیاس در سال  1992 گزارش کرد عناصر کادمیوم و سرب به ترتیب از بیشترین و کمترین توان جابجایی پس از جذب برخوردارند. میزان تجمع سرب در اندام‌های گیاهی متفاوت است و غالباً غلظت آن در برگ بیش از سایر قسمت‌های گیاه است (Farzanegan, 2006). از این رو مصرف سبزی‌ها حاوی فلزات سنگین از توان بالایی برای به مخاطره انداختن سلامتی مصرف‌کنندگان برخوردار هستند (Pan et al, 2013). لذا در این مطالعه به بررسی تجمع فلزات سنگین سرب، کادمیوم، کروم و نیکل در گونه‌های کلم پیچ (Cabbage)، کلم قرمز (Red Cabbage) و کلم بروکلی (Broccoli) عرضه شده در بازار مصرف شهر همدان پرداخته شد.

 

مواد و روش‌ها

 

   در تابستان و پاییز سال 1392 به طور تصادفی از 3 نوع کلم عرضه شده در بازار مصرف شهر همدان، 30 عدد از هر کدام خریداری شد. نمونه‌ها در کیسه‌های پلی اتیلنی قرار داده شده و به آزمایشگاه منتقل شدند. در آزمایشگاه پس از شستشوی نمونه‌ها با آب شرب برای رفع گل و لای، آنها را با آب مقطر شسته و از بخش خوراکی هر نمونه، یک گرم به دقت توزین و به بوته چینی منتقل شد. به نمونه‌ها 6 میلی‌لیتر اسید نیتریک غلیظ ساخت شرکت مرک آلمان و 2 میلی‌لیتر اسید هیدروکلریک افزوده و پس از 20 دقیقه، نمونه‌ها را تا مرحله خشک شدن حرارت داده و سپس درون کوره Carbolite مدل ELF ساخت کشور انگلستان با دمای 600 درجه سلسیوس به مدت یک ساعت قرار داده شدند. پس از سرد شدن نمونه‌ها در دمای محیط، 10 میلی‌لیتر اسید نیتریک 50 درصد حجمی به آنها اضافه شد تا خاکستر باقی‌مانده را در خود حل کند. محلول باقی‌مانده را به بالن 100 میلی‌لیتری منتقل کرده و با استفاده از آب مقطر حجم آن به 100 میلی‌لیتر رسانده شد. در نهایت غلظت تجمع یافته عناصر مد نظر در نمونه‌ها توسط دستگاه نشر اتمی Varian مدل ES–710 ساخت کشور استرالیا بر حسب میلی‌گرم بر کیلوگرم در 3 تکرار قرائت شد (Zhou et al., 2005; Rajabisorkhan and Ghaemi, 2012; Pan et al., 2013).

   در این پژوهشبرای پردازش آماری داده‌ها از ویرایش 19 نرم افزارSPSS  استفاده شد. به طوری که به منظور تعیین نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف، برای مقایسه میانگین غلظت عناصر بین نمونه‌ها از آزمون آنالیز واریانس یکطرفه (چند دامنه‌ای دانکن) و برای مقایسه میانگین غلظت تجمع یافته عناصر در نمونه‌ها با رهنمود کمیسیون کدکس WHO/FAO (Codex, 2007) از آزمون تی‌تک نمونه‌ای استفاده شد.

 

یافته‌ها

 

   بر اساس نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوفداده‌های مربوط به تمام عناصر در انواع کلم از توزیع نرمال برخوردار است. نتایج آزمون تی‌تک نمونه‌ای به منظور مقایسه میانگین غلظت تجمع یافته عناصر سنگین در انواع کلم با استاندارد کمیسیون کدکس FAO/WHO در جدول 1 ارایه شده است.

 

 

 

 

 

 

جدول 1- نتایج مقایسه آماری میانگین غلظت تجمع یافته عناصر در گونه‌های کلم با حد استاندارد  

عنصر	نوع کلم	میانگین	درجه آزادی	آماره t	کران بالا	کران پایین	حد استاندارد	p-value
سرب       کادمیوم       کروم     نیکل	پیچ	53/15	29	31/24	51/16	95/13	30/0	000/0
	قرمز	03/23		15/21	93/24	54/20
	بروکلی	00/8		62/11	06/9	34/6
	پیچ	33/59	29	69/60	33/61	33/57	20/0	000/0
	قرمز	53/37		59/48	90/38	76/35
	بروکلی	90/45		69/42	89/47	51/43
	پیچ	22/2	29	28/0-	52/0	68/0-	30/2	778/0 000/0 000/0
	قرمز	33/13		64/18	24/12	82/9
	بروکلی	20/8		51/9	17/7	63/4
	پیچ	97/14	29	55/100-	97/50-	03/53-	67	000/0
	قرمز	03/15		46/93-	83/50-	10/53-
	بروکلی	93/16		91/88-	91/48-	22/51-

 

 

   نتایج آزمون چند دامنه‌ای دانکن به منظور انجام مقایسه میانگین غلظت تجمع یافته فلزات بین انواع گونه‌های کلم در جدول 2 ارایه شده است.

 

جدول 2- مقایسه میانگین غلظت عناصر سرب، کادمیوم،
کروم و نیکل در نمونه‌های کلم

کلم	میانگین غلظت عنصر
	سرب	کادمیوم	کروم	نیکل
پیچ	b53/15	c53/59	a22/2	a97/14
قرمز	c03/23	a53/37	c33/13	ab03/15
بروکلی	a00/8	b90/45	b20/8	b93/16

a، b و c: عدم وجود حروف مشترک در هر ستون نشان‌دهنده تفاوت
معنی‌دار (01/0 p<) بین میانگین‌ها می‌باشد.

 

بحث و نتیجه‌گیری

   سرب از طریق فعالیت‌های مختلف به هوا، خاک و آب شرب وارد می‌شود. غالباً تجمع سرب در برگ بیش از سایر قسمت‌های گیاه است و افزایش تجمع سرب می‌تواند جلوی رشد ریشه و جذب مواد غذایی توسط گیاه را بگیرد. قابلیت ذخیره سرب در برگ گیاهان متفاوت است به طوری که کلم و‌ در مقایسه با ذرت و گوجه‌فرنگی از قابلیت تجمع بالاتر این عنصر برخوردار است (Vaseghi et al., 2001; Erfani et al., 2002; Farzanegan, 2006). حداکثر غلظت مجاز سرب در گیاه برای مصرف انسان 5 میلی‌گرم بر کیلوگرم می‌باشد (Torabian and Mahjori, 2002). بر اساس نتایج این پژوهش، در تمام نمونه‌های مورد ارزیابی میانگین غلظت تجمع یافته سرب بیش از این مقدار می‌باشد. اگر غلظت سرب در گیاه 300-30 میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد، می‌توان آن گیاه را آلوده به عنصر سرب در نظر گرفت (Alloway, 1990; Kabata-Pendis, 1992)، که با توجه به میانگین غلظت تجمع یافته سرب در نمونه‌های کلم مورد مطالعه، آنها را نمی‌توان آلوده به حساب آورد ولی می‌بایست به اثرات مخرب مصرف بلندمدت این عنصر و به‌ویژه خاصیت تجمعی آن در بدن که می‌تواند بسیار مخاطره‌آمیز باشند، توجه ویژه‌ای نمود.

   برخی گیاهان به آسانی کادمیوم را از طریق ریشه جذب و آن را در غلظت‌های بالاتری نسبت به سایر گیاهان ذخیره   می‌کنند. غلظت‌های نسبتاً زیاد کادمیوم می‌تواند در بخش‌های خوراکی گیاه تجمع یابد، بدون آنکه علامت بیماری و تاثیر مشخصی در گیاه نمایان شود (Alloway, 1990). غلظت تجمع یافته کادمیوم در گیاه برای مصرف توسط انسان نباید از 1/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم تجاوز کند (Givianrad et al., 2011) که با توجه به میانگین غلظت تجمع یافته این عنصر در نمونه‌های کلم مورد مطالعه، در تمامی نمونه‌ها میانگین غلظت کادمیوم بیش از حد مجاز بوده است. مطابق استاندارد کمیسیون کدکس غلظت کادمیوم قابل تحمل هفتگی 007/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن می‌باشد. مشخص شده است که اگر دریافت روزانه کادمیوم از غذا 140 تا 260 میکروگرم در روز و یا معادل 50 میکروگرم کادمیوم در یک مترمکعب هوا باشد، در طی 10 سال کلیه‌ها را از کار می‌اندازد (Bahemuka and Mubofu, 1999). مقدار معمول کادمیوم که از طریق تغذیه به بدن انسان وارد می‌شود 50-10 میکروگرم در روز است (Torabian and Mahjori, 2002). بر اساس نتایج حاصل از مطالعه، در تمام نمونه‌های مورد ارزیابی میانگین غلظت تجمع یافته کادمیوم بیش از 10 قسمت در میلیارد بوده است. همچنین اگر غلظت کادمیوم در گیاه 30-5 میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد، می‌توان آن گیاه را آلوده به عنصر کادمیوم در نظر گرفت (Alloway, 1990; Kabata-Pendis, 1992)، که با توجه به میانگین غلظت تجمع یافته کادمیوم در نمونه‌های کلم مورد مطالعه، می‌توان نمونه‌ها را آلوده به این عنصر در نظر گرفت.

   نتایج مطالعات بیانگر آن است که بیشترین تجمع عنصر کروم در سبزیجات برگی مشاهده می‌شود (Torabian and Mahjori, 2002). با توجه به این که تجمع بیش از 1 میلی‌گرم بر کیلوگرم کروم در گیاه برای مصرف توسط انسان زیان‌آور است (Torabian and Mahjori, 2002)، مطابق نتایج حاصل، در تمامی نمونه‌ها میانگین غلظت تجمع یافته کروم بیش از این حد است. همچنین در حالت معمول روزانه حدود 600-20 میلی‌گرم بر کیلوگرم کروم از طریق غذا وارد بدن انسان می‌شود (De Zuane, 1990). همچنین اگر غلظت کروم در گیاه 30-5 میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد، می‌توان آن گیاه را آلوده به عنصر کروم در نظر گرفت (Alloway, 1990; Kabata-Pendis, 1992)، که با توجه به میانگین غلظت تجمع یافته کروم در نمونه‌های کلم مورد مطالعه، می‌توان بیان نمود به غیر از نمونه‌های کلم پیچ که آلوده نیستند، سایر نمونه‌ها را نمی‌توان به شدت آلوده به این عنصر محسوب نمود.

   میانگین مقادیر نیکل که روزانه از طریق تغذیه به بدن انسان وارد می‌شود 500-400 میکروگرم بر کیلوگرم می‌باشد (De Zuane, 1990). با توجه به این که همه نمونه‌های کلم مورد مطالعه بیش از 14900 میکروگرم بر کیلوگرم نیکل جذب کرده‌اند، لذا مصرف آنها می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد. همچنین اگر غلظت نیکل در گیاه 100-10 میلی‌گرم بر کیلوگرم باشد، می‌توان آن گیاه را آلوده به عنصر نیکل در نظر گرفت (Alloway, 1990; Kabata-Pendis, 1992). با توجه به میانگین غلظت تجمع یافته نیکل در نمونه‌های کلم مورد مطالعه، نمی‌توان آنها را به شدت آلوده در نظر گرفت.

   نتایج حاصل از پژوهش با دستاورد مطالعه سمرقندی و همکاران در سال 2000 که طی آن به بررسی فلزات سنگین موجود در سبزیجات پرورشی با آب‌های آلوده در حومه شهر همدان پرداخته و عنوان نمودند که غلظت عنصر کادمیوم در سبزیجات مورد بررسی بسیار ناچیز و حداکثر غلظت عناصر سرب و کروم به ترتیب 88/3 و 52/0 میلی‌گرم بر کیلوگرم می‌باشد، با دستاورد مطالعه ترابیان و مهجوری در سال 2002 که به بررسی اثر آبیاری با فاضلاب بر روی جذب فلزات سنگین به وسیله سبزی‌های برگی جنوب تهران پرداخته و غلظت عناصر سرب و کروم را به ترتیب 2/7 و 86 میلی‌گرم به ازای هر گرم سبزی گزارش کردند و با دستاورد مطالعه سینگ پاتل و همکاران در سال 2008 که طی آن به بررسی فعالیت‌های صنعتی بر تجمع سرب در سبزی‌های نواحی مختلف هند پرداخته و عنوان نمودند که حداکثر غلظت تجمع یافته سرب در گیاه ریحان 5/18 میلی‌گرم در کیلوگرم بوده است، مطابقت ندارد (et al., 2008 Samarghandi et al., 2000; Torabian and Mahjouri, 2002; Singh Patel). همچنین اندازه گیری غلظت فلزات سنگین در سبزی های خوراکی اطراف زنجان نشان داد که محتوای سرب بین 89/3 تا 49/32 میلی گرم بر کیلوگرم متغیر بوده که با نتایج حاصل از این پژوهش مطابقت ندارد (Eslami et al., 2007).

   مقایسه میانگین غلظت تجمع یافته عنصر سرب با حد استاندارد کمیسیون کدکس نشان داد که میانگین غلظت این عنصر در تمام نمونه‌های کلم بیش از حد استاندارد می‌باشد. این موضوع می‌تواند مبین توانایی این گونه گیاهی برای رشد در نواحی آلوده به فلز سرب، کشت این محصول در حوالی جاده‌های پر تردد و یا آبیاری مزارع با فاضلاب‌های تصفیه نشده از نظر ترکیبات سرب باشد. همچنین مقایسه میانگین غلظت تجمع یافته عناصر کادمیوم و کروم در نمونه های مورد مطالعه با حد استاندارد بیانگر آن بود که به جز در مورد غلظت تجمع یافته عنصر کروم در نمونه‌های کلم پیچ، در سایر موارد میانگین غلظت عناصر بیش از حد استاندارد می‌باشد، با دستاورد مطالعه کاظم‌زاده خویی و همکاران در سال 2012 که طی آن به بررسی و اندازه‌گیری فلزات سنگین نیکل، سرب، مس، منگنز، روی، کادمیوم و وانادیوم در سبزی های خوراکی جنوب پالایشگاه تهران پرداخته و نتیجه گرفتند که مقادیر اندازه گیری شده در تمامی 14 گونه گیاهی بیشتر از حداکثر مقدار مجاز و همچنین استانداردهای ملی کشور های مختلف برای مصرف انسان بوده، با دستاورد مطالعه گیویان راد و همکاران در سال 2011 که طی آن به مطالعه تعیین فلزات سنگین کادمیوم و سرب در سبزی های خوراکی کاهو، نعناع و تره کشت شده در اراضی مختلف جنوب تهران پرداخته و نتیجه گرفتند که میزان غلظت فلزات سرب و کادمیوم در سبزی خوراکی تره به ترتیب 14/0 و 15/0 میلی گرم بر کیلوگرم بوده و از مقدار مجاز برای مصرف انسان بر اساس اتحادیه اروپا بیشتر است، با دستاورد مطالعه ناظمی و خسروی در سال 2011 که طی آن به مطالعه وضعیت فلزات سنگین در خاک، آب و گیاه اراضی سبزیکاری پرداخته و نتیجه گرفتند که مقدار میانگین فلز سرب، کادمیوم و کروم به ازاء بافت گیاه به ترتیب 99/23، 09/2 و 4/5 میلی‌گرم بر کیلوگرم بود، با دستاورد مطالعه رجبی سرخنی و قائمی در سال 2012 که طی آن به مطالعه بررسی اثر کاربرد پساب تصفیه شده و کودهای شیمیایی بر عملکرد کلم بروکلی پرداخته و نتیجه گرفتند که کاربرد پساب در آبیاری سبب افزایش فلزات سنگین کادمیوم، نیکل و سرب در اندام‌های هوایی (برگ و ساقه و ...) گیاه گشته، با دستاورد مطالعه بهبهانی‌نیا و همکاران در سال 2010 که طی آن به مطالعه اثر آبیاری با پساب تصفیه خانه‌ها بر میزان تجمع فلزات سنگین در برخی از سبزیجات منطقه رودهن پرداخته و نتیجه گرفتند که مقدار کروم و کادمیوم در این گیاهان هم برای گیاه و هم برای انسان بیشتر از مقادیر استاندارد بوده است، با دستاورد مطالعه ملکی و زراسوند در سال 2008 که طی آن به مطالعه فلزات سنگین در سبزیجات خوراکی و برآورد جذب روزانه آنها در سنندج پرداخته و نتیجه گرفتند که سبزیجات رشد یافته در این منطقه دارای خطر سلامتی برای مصرف انسان بوده و با دستاورد مطالعه اسلامی و همکاران در سال 2007 مطابقت دارد. از جمله یکی از دلایل مهم گزارش مقادیر بیشتر از حد مجاز عناصر سرب و کادمیوم در این مطالعات را می‌توان به آبیاری سبزی‌ها با آب آلوده نسبت داد. با توجه به نتایج پژوهش که بیانگر آن بود میانگین غلظت عناصر سرب و کادمیوم در تمام نمونه‌های کلم و میانگین غلظت عنصر کروم در نمونه‌های کلم قرمز و بروکلی مصرفی شهر همدان بیش از رهنمود FAO/WHO می‌باشد، لذا این گونه‌ها فاقد شرایط مصرف توسط شهروندان بوده و می‌بایست نسبت به مدیریت شرایط کشت این قبیل محصولات از جمله کاشت در خاک‌های آلوده، استفاده از فاضلاب برای آبیاری، استفاده بیش از حد کودهای شیمیایی، تیمار محصولات با لجن فاضلاب و ... تدابیر جدی توسط متولیان امر اندیشیده شود.

مراجع

• بهبهانی‌نیا، آزیتا؛ آزادی، امین و صادقیان، سهیلا (1389). اثر آبیاری با پساب تصفیه خانه‌ها بر میزان تجمع فلزات سنگین در برخی از سبزیجات منطقه رودهن. فصلنامه پژوهش‌های به‌زراعی، دوره 2، شماره 2، صفحات: 174-165.
• ترابیان، علی و مهجوری، مریم (1381). بررسی اثر آبیاری با فاضلاب روی جذب فلزات سنگین بوسیله سبزی‌های برگی جنوب تهران. مجله علوم خاک و آب، دوره 16، شماره 2، صفحات: 196-189.
• رجبی سرخنی، مصطفی و قائمی، علی اصغر (1391). بررسی اثر کاربرد پساب تصفیه شده و کودهای شیمیایی بر عملکرد کلم بروکلی. مدیریت آب و آبیاری، دوره 2، شماره 2، صفحات: 24-13.
• سمرقندی، محمدرضا؛ کریم‌پور، مسلم و صدری، غلامحسین (1379). بررسی مقدار فلزات سنگین موجود در سبزیجات پرورشی با آب‌های آلوده به این فلزات در حومه شهر همدان در سال 1375. مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی سبزوار (اسرار)، دوره 7، شماره 1، صفحات: 53-45.
• عرفانی، علی؛ حق‌نیا، غلامحسین و علیزاده، امین (1381). تاثیر آبیاری با فاضلاب بر عملکرد و کیفیت کاهو و برخی ویژگی‌های خاک. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی (علوم آب و خاک)، دوره 6، شماره 1، صفحات: 92-71.
• فرزانگان، زهره؛ ثواقبی، غلامرضا؛ میرسید حسینی، حسین و یقطین، شهرزاد (1385). بررسی تاثیر کلزا و سورگوم در کاهش آلودگی کادمیوم، روی و سرب خاک. اولین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، دانشگاه تهران،  صفحه: 6.
• کاظم‌زاده خویی، جواد؛ سادات نوری، اعظم؛ پورنگ، نیما؛ علیزاده، محمد؛ قریشی، حسین و پاداش، امین (1391). بررسی و اندازه‌گیری فلزات سنگین نیکل، سرب، مس، منگنز، روی، کادمیوم و وانادیوم در سبزی‌های خوراکی جنوب پالایشگاه تهران. پژوهش‌های محیط زیست، دوره 3، شماره 6، صفحات: 74-65.
• جلالی، عباس؛ گلوی، محمد؛ قنبری، احمد؛ رمرودی، محمود و یوسف الهی، مصطفی (1389). اثر آبیاری با فاضلاب تصفیه شده شهری بر عملکرد و جذب فلزات سنگین در سورگوم علوفه ای (L. Sorghum bicolor). مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی (علوم آب و خاک)، دوره 14، شماره 52، صفحات: 25-15.
• گیویان راد، محمدهادی؛ صادقی، طاهره؛ لاریجانی، کامبیز و حسینی، سید ابراهیم (1390). تعیین فلزات سنگین کادمیوم و سرب در سبزی‌های خوراکی کاهو، نعناع و تره کشت شده در اراضی مختلف جنوب تهران. علوم غذایی و تغذیه، دوره 8، شماره 2، صفحات: 43-38.
• ناظمی، سعید و خسروی، احمد (1389). بررسی وضعیت فلزات سنگین در خاک، آب و گیاه ارضی سبزیکاری. فصلنامه دانش و تندرستی، دوره 5، شماره 4، صفحات: 31-27.
• واثقی، سکینه؛ شریعتمداری، حسین؛ افیونی، مجید و مبلی، مصطفی (1380). اثر لجن فاضلاب بر غلظت فلزات سنگین در گیاهان کاهو و اسفناج در خاک‌های با pH متفاوت. مجله علوم و فنون باغبانی ایران، دوره 2، شماره‌های 3 و 4، صفحات: 142-125.
  • Alloway, B.J. (1990). Heavy Metal in Soils. John Wiley and Sons Inc, New York, pp. 20-27.
  • Bahemuka, T.E. and Mubofu, E.B. (1999). Heavy metals in edible green vegetables grown along the sites of the Sinza and Msimbazi rivers in Dar es Salaam, Tanzania. Food Chemistry, 66(1): 63 -66.
  • Bieleski, R.L. and Lauchli, A. (1983). Inorganic plant nutrition, synthesis and outlook. In: Bieleski, R.L., Lauchli, A. (Eds.), Encyclopedia of Plant Physiology. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg, pp. 745–755.
  • Chaney, R.L. (1982). Fate of toxic substances in sludge applied to cropland. Acta Agrophysica, 10(1): 89-102.
  • Codex Alimentarius Commission (2007). Joint FAO/WHO food standards program. Codex committee on methods of analysis and sampling, twenty-eight session, Budapest, Hungary, pp. 5-9.
  • Eslami, A., Jahed Khaniki, Gh.R., Nurani, M., Mehrasbi, M., Peyda, M. and Azimi, R. (2007). Heavy metals in edible green vegetables grown along the sites of the Zanjanrood River in Zanjan, Iran. Journal of Biological Sciences, 7(6): 943-948.
  • Hao, X.Z., Zhou, D.M., Huang, D.Q., Cang, L., Zhang, H.L. and Wang, H. (2009). Heavy metal transfer from soil to vegetable in southern Jiangsu Province, China. Pedosphere, 19(3): 305- 311.
  • Hernández-Martínez, R. and Navarro-Blasco, I. (2012). Estimation of dietary intake and content of lead and cadmium in infant cereals marketed in Spain. Food Control, 26(1): 6-14.
  • Huang, Z., Pan, X.D., Wu, P.G., Han, J.L. and Chen, Q. (2014). Heavy metals in vegetables and the health risk to population in Zhejiang, China. Food Control, 36(1): 248-252.
  • Ivey, M.L.L., Lejeune, J.T. and Miller, S.A. (2012). Vegetable producers’ perceptions of food safety hazards in the Midwestern USA. Food Control, 26(2): 453-465.
  • Kabata-Pendias, A. (1992). Trace Element in Soils and Plants. CRC Press, Boca Raton Ann. Arbor. London, pp. 57.
  • Karalliedde, L. and Brooke, N. (2012). Toxicity of heavy metals and trace elements. In Essentials of toxicology for health protection: A handbook for field professionals. Oxford: Oxford University Press, UK, pp. 168.
  • Li, Y., Wang, Y.B., Gou, X., Su, Y.B. and Wang, G. (2006). Risk assessment of heavy metals in soils and vegetables around non-ferrous metals mining and smelting sites, Baiyin, China. Journal of Environmental Sciences, 18(6): 1124-1134.
  • Maleki, A. and Zarasvand, M.A. (2008). Heavy metals in selected edible vegetables and estimation of their daily intake in Sanandaj, Iran. Southern Asian Journal of Tropical Medicine and Public Health, 39(2): 335- 340.
  • Mapanda, F., Mangwayana, E.N., Nyamangara, J. and Giller, K.E. (2007). Uptake of heavy metals by vegetables irrigated using wastewater and the subsequent risks in Harare, Zimbabwe. Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, 32(15-18): 1399-1405.
  • Song, B., Lei, M., Chen, T., Zheng, Y., Xie, Y., Li, X., et al. (2009). Assessing the health risk of heavy metals in vegetables to the general population in Beijing, China. Journal of Environmental Sciences, 21(12): 1702-1709.
  • Pan, X.D., Tang, J., Chen, Q., Wu, P.G. and Han, J.L. (2013). Evaluation of direct sampling method for trace elements analysis in Chinese rice wine by ICP-OES. European Food Research and Technology, 236(3): 531-535.
  • Singh Patel, K., Ambade, B., Sharma, S., Sahu, D., Kumar Jaiswal, N., et al. (2008). Lead environmental pollution in central India. New trends in technologies, 4: 65-76.
  • Roychowdhury, T., Tokunaga, H. and Ando, M. (2003). Survey of arsenic and other heavy metals in food composites and drinking water and estimation of dietary intake by the villagers from an arsenic-affected area of West Bengal, India. Science of the Total Environment, 308(1-3): 15-35.
  • Toplan, S., Ozcelik, D., Gulyasar, T. and Akyolcu, M.C. (2004). Changes in hemorheological parameters due to lead exposure in female rats. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology, 18(2): 179-182.
  • Zhou, D.M., Hao, X.Z., Wang, Y.J., Dong, Y.H. and Cang, L. (2005). Copper and Zn uptake by radish and pakchoi as affected by application of livestock and poultry manures.Chemosphere, 59(2): 167-175.
  • De Zuane, J. (1990). Handbook of drinking water quality: standards and controls. Van Nostrand Reinhold, New York, pp. 64- 103.