مطالعه ویژگی های میکروبی و شیمیایی آب‌های بطری شده در استان همدان

بهداشت مواد غذایی

مقاله 7، دوره 4، 1 (13) بهار، خرداد 1393، صفحه 69-80   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی ریاحی خرم¹؛ مریم خوش شعار^{* 2}؛ مهدی هاشمی³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، استادیار گروه محیط زیست، همدان، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد محیط زیست، همدان، ایران

³دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده شیمی، استادیار گروه شیمی، همدان، ایران

چکیده

   امروزه در اکثر کشورهای جهان و از جمله در ایران، استفاده از آب‌های بطری‌شده روند صعودی داشته است. به همین دلیل به منظور حفظ سلامت مصرف‌کنندگان، کنترل میکروبی و شیمیایی چنین آب‌هایی دارای اهمیت زیادی است و هدف این مطالعه نیز تعیین کیفیت میکروبی و شیمیایی آب‌های بسته­­بندی و عرضه‌شده در سطح استان همدان بود. برای این منظور در فصول زمستان 1390 و تابستان 1391 تعداد 56 نمونه بصورت تصادفی انتخاب گردید. آزمایشات مطابق با روش­های استاندارد بر روی ویژگی­های شیمیایی شامل pH، قلیائیت، نیترات، سدیم، پتاسیم، فلوراید، سولفات، فسفات، سختی­کل و سختی دائم و ویژگی­های میکروبی شامل کل کلی‌فرم­ها و کلی­فرم­های مدفوعی صورت گرفت. داده­های جمع­آوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل و با استانداردهای مؤسسه ملی استاندارد ایران و نیز رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت مقایسه شد. یافته­ها حاکی از آن بود که باکتری‌های گروه کلی‌فرم و کلی­فرم مدفوعی در هیچ یک از نمونه­ها وجود نداشت. مقادیر pH، قلیائیت، نیترات، سولفات، فسفات، سدیم و پتاسیم در تمامی نمونه­ها در محدوده استاندارد بودند. از 56 نمونه مورد بررسی 44 نمونه دارای فلوراید کمتر از حداکثر مطلوب و 40 نمونه دارای سختی کل کمتر از حداکثر مطلوب استاندارد بودند. درنهایتباتوجهبهایننتایج، هرچند که تقریباً تمامی موارد اندازه­گیری شده از حداکثر مجاز تعیین شده توسط استانداردهای مؤسسه ملی استاندارد ایران و سازمان بهداشت جهانی کمتر بود، اما در اکثر موارد اختلاف معنی­داری بین مقادیر اندازه­گیری شده با مقادیر مندرج بر روی برچسب بطری­ها وجود داشت. همچنین میانگین ویژگی­های اندازه­گیری شده در دو فصل زمستان 1390 و تابستان 1391 اختلاف معنی­داری نشان ندادند.  

کلیدواژه‌ها

آب آشامیدنی؛ آب بطری‌شده؛ کیفیت آب؛ همدان

اصل مقاله

مقدمه

   آب فراوان­ترین ماده شیمیایی در سطح زمین و اساسی­ترین عامل برای بقای موجودات است. حدود 65 الی 75 درصد از وزن بدن انسان را آب تشکیل می­دهد. اگر چه هر شخصی روزانه فقط به 2- 5/1 لیتر آب نیاز دارد اما اگر همین مقدار آب از آدمی دریغ شود فقط تا چند روز قادر به ادامه حیات خواهد بود (زرکامی و همکاران، 1383).

   یکی از مهم­ترین مشکلات بهداشتی کشورهای عقب نگه‌داشته شده و در حال توسعه، عدم برخورداری از آب آشامیدنی سالم است. از آنجایی که محور توسعه پایدار، انسان سالم است و سلامت انسان در گرو بهره­مندی از آب آشامیدنی مطلوب می­باشد، بدون تأمین آب سالم جایی برای سلامت و رفاه جامعه، وجود ندارد (کاظمیان، 1387).

   طی سال‌های گذشته مردم به دلایل مختلف از جمله؛ افزایش رفاه اجتماعی، افزایش دانش بهداشتی و افزایش سفرها یا مشکلات مربوط به حضور مواد شیمیایی، پاتوژن­ها و انگل­های موجود در آب، تمایل زیادی به مصرف آب‌های معدنی و بسته­بندی شده پیدا کرده­اند. در سال ۱۹۹۹ آب‌های بسته­بندی شده به میزان ۳۵ میلیارد دلار در سراسر دنیا فروخته شد و تنها در ایالات متحده آمریکا، میزان فروش ۵ میلیارد دلار بود. در انگلستان میزان مصرف آب معدنی در سال ۱۹۷۵ بیش از ۵ میلیون لیتر بود که این میزان در سال ۲۰۰۰ به حدود 38/1 بیلیون لیتر در سال رسید (Gabrirl, 2005).

   در کشور ایران در سال‌های اخیر مصرف آب‌های آشامیدنی بسته‌بندی شده و به ویژه آب معدنی به دلیل عدم تکافوی ذخایر قدیمی آب آشامیدنی و مسایل مربوط به بهداشت آن افزا یش چشمگیری داشته است .به طوری که تعداد واحدهای تولیدکننده از چهار واحد در سال ۱۳۷۵ به ۴۴ واحد در سال ۱۳۸۳ افزایش یافت (زندوکیلی و همکاران، 1384).

   آب‌های بسته‌بندی شده باید مطابق استانداردهای کیفی آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) برای آب آشامیدنی و سازمان بهداشت جهانی(WHO) و یا مؤسسه ملی استاندارد ایران باشند. در بسیاری از جوامع استانداردهای کیفیت آب به صورت جداگانه تدوین شده است (Salvato, 2009).

   امروزه در بسیاری از کشورها به علت سهولت دسترسی، هزینه نسبتاً پایین، طعم بهتر و کم بودن میزان ناخالصی­ها از آب‌های بطری‌شده استفاده می­شود. همچنین در مناطقی که آب آشامیدنی با کیفیت مناسب در دسترس نبوده و امکانات تصفیه آب نیز فراهم نمی­باشد به دلیل تقاضای مردم برای آب سالم و بهداشتی، مصرف آب‌های بطری‌شده، رشد قابل توجهی را نشان می­دهد (حسینی و همکاران، 1390).

   با عنایت به اینکه همدان یک شهر توریستی بوده و گردشگران زیادی در فصول مختلف سال به این شهر سفر می‌کنند، ضمناً شهروندان همدانی نیز نسبت به گذشته تمایل بیشتری به مصرف آب­های بسته­بندی شده دارند بنابراین آمار مصرف آب­های بسته­بندی شده افزایش یافته و شاهد مدعا اینکه در هر فروشگاه مواد غذایی، آب بسته­بندی شده نیز عرضه می­گردد. لذا با توجه به گسترش روزافزون مصرف آب­های بسته­بندی شده در استان همدان و عدم انجام تحقیقات کافی در زمینه بررسی کیفیت میکروبی و شیمیایی این آب­ها، هدف از تحقیق حاضر تعیین ویژگی­های میکروبی و شیمیایی آب­های بطری شده عرضه شده در استان همدان بود.

 

مواد و روش‌ها

نمونه‌برداری

   جهت انجام این تحقیق که از نوع توصیفی- تحلیلی می­باشد و در بهمن ماه 1390 شروع شد، دستور کارهای آزمایشگاهی تهیه و سپس 4 روز از روزهای فصل زمستان و 4 روز از روزهای فصل تابستان به طریق تصادفی انتخاب گردید. لازم به یادآوری است، روزهای فوق به عنوان روزهای نمونه­­برداری و آزمایش بوده است. در گام دوم تعداد 7 برند از پر فروش‌ترین آب‌های بسته­بندی شده عرضه‌شده در سطح استان همدان که 3 برند از آنها در استان تولید و توزیع می­شوند و 4 برند دیگر در خارج از استان تولید و در استان توزیع می­شوند انتخاب گردید. به این ترتیب از تعداد کل 56 نمونه خریداری شده در دو فصل، از هر 7 برند تعداد 8 نمونه مورد آزمایش قرار گرفت. در گام سوم ده سوپرمارکت در نقاط مختلف شهر بصورت تصادفی انتخاب و خرید نمونه­ها از بین آنها انجام شد.

ویژگی­های شیمیایی مورد مطالعه در این تحقیق شامل pH، قلیائیت، نیترات، سدیم، پتاسیم، فلوراید، سولفات، فسفات، سختی­کل و سختی دائم و ویژگی­های میکروبی شامل کل کلی­فرم­ها و کلی­فرم­های مدفوعی می­باشند.

روش آزمایش ویژگی­های شیمیایی و میکروبی

- برای اندازه‌گیری pH آب از دستگاه PH/Ion meter 781 مدل Metrohm استفاده شده است.

- برای اندازه­گیری قلیائیت از معرف­های کربنات‌سدیم 05/0 نرمالیته اسید، اسیدسولفوریک 02/0 نرمالیته اسید، شناساگر فنل‌فتالئین و برموکروزول سبز و از دستگاه تیتراسیون استفاده شد (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری نیترات از معرف­های آب مقطر و اسیدکلریدریک 1 نرمال، Nitrover-5 Nitatre و از دستگاه اسپکتروفوتومتر DR-5000 در طول موج 220 و 275 نانومتر استفاده شد (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری سولفات از معرف­های آب مقطر دیونیزه، محلول بافر سولفات، باریم کلرید BaCl₂ با مش 20 تا 30 و از دستگاه اسپکتروفوتومتر DR-5000 در طول موج 420 نانومتر استفاده شد (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری فسفات از معرف­های محلول شناساگر فنل فتالئین، محلول اسید قوی، آمونیوم مولیبدات، واکنشگر کلرید قلع، استاندارد فسفات و از دستگاه اسپکتروفوتومتر DR-5000 در طول موج 690 نانومتر استفاده شده است (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری سدیم از معرف­های آب مقطر دیونیزه و NaCl. استفاده شده است و اندازه­گیری طبق روش نورسنجی با شعله و با استفاده از دستگاه فلیم فتومتر انجام گرفته است (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری پتاسیم از معرف­های آب مقطر دیونیزه و KCl استفاده شده است و اندازه­گیری طبق روش نورسنجی با شعله و با استفاده از دستگاه فلیم فتومتر انجام گرفته است (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری سختی کل و سختی دائم از معرف­های بافر تعیین سختی، معرف اریوکروم بلوک T، محلول EDTA 01/0 مولار و نمک منیزیم 2/1- سیکلوهگزان دی آمین تترا استیک اسید و از دستگاه تیتراسیون (MgCDTA) استفاده شده است (Greenberg et al., 2005).

- برای اندازه­گیری فلوراید از معرف­های آب مقطر دیونیزه و معرف SPADNS و از دستگاه اسپکتروفوتومتر DR-5000 در طول موج 580 نانومتر تعیین شده است (Greenberg et al., 2005).

- روش تعیین کل کلی‌فرم‌ها با استفاده از روش تخمیر در 10 لولـه یکسان که هرکدام حاوی 10 میلی‌لیتر یا 5 لوله یکسان که هرکدام دارای 20 میلی‌لیتر نمونه انجام می­‌شود. زمانی که آزمایش تمام نمونه‌های آب آشامیدنی به وسیله روش تخمیر صورت می‌گیرد از مرحله تأییدی استفاده می‌شود. آزمایش تکمیلی برای نمونه‌های انتخابی به صورت فصلی یا حداقل هر سه ماه یک بار جهت کنترل کیفی بکار می‌رود (Greenberg et al., 2005).

- روش تعیین کلی‌فرم مدفوعی با استفاده از محیط کشت انجام می­شود. همه لولـه‌ها یا بطری‌های مثبت مرحله احتمالی برای انجام آزمایش بمدت 48 ساعت گرماگذاری می­شود. پس از 48 ساعت لوله‌های تخمیری که در آنها گاز، رشد میکروبی و یا اسیدیته مشاهده شده است، به آرامی تکان داده می­شوند. با یک لوپ فلزی استریل شده به قطر 5/3 میلی‌متر و یا یک میله چوبی استریل شده، نمونه‌هایی از کشت میکروبی در هر لوله مثبت برداشته و به محیط کشت EC منتقل می­شود. سپس باید لوله‌های حاوی محیط کشت EC را به مدت 2±24 ساعت در حمام آب با دمای 2/0 ± 5/44 درجه سلسیوس قرار داد. تمام لوله‌های EC می‌بایست ظرف مدت 30 دقیقه پس از کشت در حمام آب قرار گیرند. دقت شود که ارتفاع آب در حمام به اندازه‌ای باشد که تمام لوله‌ها تا سطح بالائی محیط کشت در آن شناور گردند (Greenberg et al., 2005).

   قابل ذکر است تمامی دستور کارهای آزمایشگاهی اعم از شیمیایی و میکروبی مطابق کتاب استاندارد متد، چاپ بیست و یکم، سال 2005 می باشد و به منظور بالا بردن دقت و صحت اندازه‌گیری‌ها، آزمایش هر پیراسنجه در حضور نمونه شاهد و در صورت لزوم با سه تکرار انجام شده است.

تجزیه و تحلیل آماری

   برای تحلیل­های آماری از نرم‌افزار 19 SPSS استفاده گردید. آزمون‌های صورت گرفته شامل آزمون One Sample T-Test و Independent T- test و آزمون‌های توصیفی (میانگین و فراوانی) می‌باشند.

 

یافته‌ها

   در این پژوهش مقادیر ویژگی­های شیمیایی و میکروبی 56 نمونه طی دو فصل زمستان 1390 و تابستان 1391 مورد آزمایش قرار گرفته است که در جداول شماره 1 و 2 به استانداردهای شیمیایی و میکروبی مربوط به آب‌های آشامیدنی بسته­بندی شده بر اساس استانداردهای مؤسسه ملی استاندارد ایران به شماره­های 1053، 6694، 1011 و 6267 و رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای کیفیت آب‌های آشامیدنی در سال 2011 ، سازمان غذا و دارو (FDA) ، آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) و انجمن بین­المللی آب‌های بطری‌شده (IBWA) آبهاآ اشاره شده است و متعاقباً نتایج بررسی و مقایسه با استاندارهای فوق الذکر در جداول شماره 3، 4 و 5 گزارش شده است.

 

 

جدول 1- حداکثر مجاز و مطلوب مواد شیمیایی معدنی در آب آشامیدنی بطری‌شده

IBWA (SOQ)	EPA (MCL)	FDA (SOQ)	WHO (GV)	حد مجاز ایران	حد مطلوب ایران	ویژگی­ها
5/8- 5/6	5/8- 5/6	-	5/8- 5/6	9-5/6	5/8- 5/6	pH
-	-	-	-	-	-	قلیائیت برحسب mg/l CaCO3
45	45	45	50	50	-	نیترات برحسب mg/l NO­3-
7/1-8/0	2-7/0	4/2-8/0	5/1	5/1	-	فلوراید برحسب mg/l F-
-	-	-	200	200	-	سدیم برحسب mg/l Na+
-	-	-	-	-	-	پتاسیم برحسب mg/l K+
250	250	250	500-250	400	250	سولفات برحسب mg/l SO­42-
-	-	-	-	-	-	فسفات برحسب mg/l PO­43-
-	-	-	500	500	200	سختی کل برحسب mg/l CaCO3
-	-	-	-	-	-	سختی دائم برحسب mg/l CaCO3

 

1-Standard of quality; 2- Maximum Contaminant Level; 3- Guideline Value

 

 

جدول2- ویژگی‌های میکروبیولوژی در آب آشامیدنی بطری‌شده

IBWA (SOQ)	EPA (MCL)	FDA (SOQ)	WHO (GV)	حد مجاز ایران	ویژگی­ها
منفی در 100 میلی لیتر	منفی	2.2<در 100 میلی لیتر	منفی در 100 میلی لیتر	منفی در 100 میلی لیتر	کل کلی‌فرم‌ها (برحسب محتمل‌ترین تعداد ممکن)
منفی در 100 میلی لیتر	منفی	منفی	منفی در 100 میلی لیتر	منفی در 100 میلی لیتر	کلی‌فرم‌های مدفوعی (برحسب محتمل‌ترین تعداد ممکن)

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3- نتایج بدست آمده از آزمایشات انجام شده در طول دو فصل نمونه گیری

تعداد	میانگین	انحراف معیار	واریانس	کمترین مقدار	بیشترین مقدار	ویژگی­ها
56	53/7	31/0	09/0	94/6	00/8	pH
56	90/86	98/38	02/1520	00/20	00/152	قلیائیت (میلی‌گرم در لیتر)
56	96/12	30/9	47/86	50/2	60/30	نیترات (میلی‌گرم در لیتر)
56	60/19	61/11	85/134	50/3	00/51	سولفات (میلی‌گرم در لیتر)
56	08/0	10/0	01/0	001/0	38/0	فسفات (میلی‌گرم در لیتر)
56	31/0	21/0	04/0	001/0	85/0	فلوراید (میلی‌گرم در لیتر)
56	49/18	67/13	81/186	60/1	00/50	سدیم (میلی‌گرم در لیتر)
56	93/0	52/0	27/0	20/0	20/2	پتاسیم (میلی‌گرم در لیتر)
56	86/165	92/102	68/10591	60/39	60/336	سختی کل (میلی‌گرم در لیتر)
56	71/80	79/98	30/9759	00/0	00/258	سختی دائم (میلی‌گرم در لیتر)

 

 

 مقادیر ویژگی­های شیمیایی اندازه­گیری شده در این تحقیق با استانداردهای فوق مقایسه گردید و نتایج بیانگر این است که تقریباً تمامی موارد اندازه­گیری شده در دو فصل از حداکثر مجاز تعیین شده توسط مؤسسه ملی استاندارد ایران و سازمان بهداشت جهانی کمتر بوده است.

   بر اساس آزمون­های میکروبی، میانگین هندسی کل باکتری‌های کلی­فرم و باکتری‌های کلی‌فرم مدفوعی در ١٠٠ میلی‌لیتر برابر با صفر می­باشد.

   با عنایت به نمودار 1 و مقادیر بدست آمده از آزمون Independent sample T-test (آزمون نمونه­های دو جامعه مستقل) که برای هر یک از پیراسنجه­های شیمیایی به صورت جداگانه محاسبه شده و با توجه به سطح معنی­داری هر یک از آزمونها در سطح 95% اطمینان، مشاهده گردید که میانگین مقادیر این ویژگی­ها در دو فصل زمستان 1390 و تابستان 1391 دارای اختلاف معنی­داری نمی­باشند.

 

 

نمودار 1- نمودار ستونی مقایسه­ای میانگین ویژگی­های شیمیایی کل نمونه­ها در دو فصل زمستان و تابستان

 

 

 

 

 

 

 

   مطابق با استانداردهای مؤسسه ملی ایران و رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی، میزان حداکثر مطلوب سختی کل 200 میلی­گرم در لیتر و حداکثر مجاز آن 500 میلی‌گرم در لیتر بر حسب کربنات کلسیم (mg/l CaCO₃) می­باشد که نتایج حاصله بیانگر این است که در 40 نمونه از 56 نمونه مورد بررسی میزان سختی کل کمتر از حداکثر مطلوب بوده است و 16 نمونه مورد بررسی دارای میزان سختی کل بیشتر از حداکثر مطلوب بوده­اند.

 

 

 

جدول 4- دسته­بندی تعداد نمونه­ها از نظر میزان فلوراید مطابق با استاندارد ایران

مقدار	تعداد	درصد
کمتر از 50/0	44	78
از 50/0 تا 5/1	12	22
بیشتر از 5/1	0	0
جمع	56	100

 

 

 

 

 

 

 

 

   مطابق با استاندارد مؤسسه ملی ایران (شماره 1053، ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی آب آشامیدنی) و رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی، میزان حداکثر مطلوب فلوراید 5/0 میلی گرم در لیتر و حداکثر مجاز آن 5/1 میلی گرم در لیتر بر حسب F^- می­باشد که نتایج حاصله (جدول شماره 4) نشان داد که در 44 نمونه از 56 نمونه بررسی شده، میزان فلوراید کمتر از حداکثر مطلوب بوده است. (44 عدد از نمونه­ها کمتر از 5/0) و تعداد 12 نمونه دارای فلوراید در محدوده استاندارد می­باشند (بین 5/0 تا 5/1 در مقیاس میلی گرم بر لیتر).

2- نتایج مربوط به مقایسه میانگین هرکدام از شاخص‌های شیمیایی اندازه­گیری شده با مقدار درج شده روی برچسب هرکدام از برندها در جدول شماره 5 آورده شده است.

 

 

جدول 5- مقایسه میانگین مقادیر مشاهده شده برای هر یک از برند­ها به تفکیک پیراسنجه­های مورد بررسی و مقادیر درج شده روی برچسب محصول

 

 

سختی دائم mg/l CaCO3	سختی کل mg/l CaCO3	پتاسیم mg/l K+	سدیم mg/l Na+	فلوراید mg/l F-	فسفات mg/l PO43-	سولفات mg/l SO42-	نیترات mg/l NO3-	قلیائیت mg/l CaCO3	pH	مقدار	برند
47/245	97/312	*99/0	21/10	30/0	036/0	*23/23	93/12	50/67	42/7	میانگین مشاهده شده	برند 1
NR	NR	80/0	20/6	20/0	NR	00/20	80/1	NR	20/7	درج شده روی محصول
75/27	25/61	06/2	63/5	22/0	301/0	*05/19	80/2	50/33	10/7	میانگین مشاهده شده	برند 2
NR	NR	90/1	70/4	11/0	NR	00/19	30/2	NR	00/7	درج شده روی محصول
53/8	78/54	*41/0	30/43	*47/0	041/0	85/41	*84/24	25/46	23/7	میانگین مشاهده شده	برند 3
NR	00/55 الی 00/65	00/1	00/40 الی 00/45	30/0	NR	00/70 الی 00/75	00/12 الی 00/14	NR	50/7 الی 80/7	درج شده روی محصول
55/13	55/144	48/0	89/1	11/0	031/0	73/3	41/3	00/131	84/7	میانگین مشاهده شده	برند 4
NR	NR	40/0	00/1	07/0	NR	00/4	50/3	NR	20/7	درج شده روی محصول
ادامه جدول 5
سختی دائم mg/l CaCO3	سختی کل mg/l CaCO3	پتاسیم mg/l K+	سدیم mg/l Na+	فلوراید mg/l F-	فسفات mg/l PO43-	سولفات mg/l SO42-	نیترات mg/l NO3-	قلیائیت mg/l CaCO3	pH	مقدار	برند
00/0	*84/137	98/0	91/25	65/0	051/0	18/22	99/24	25/142	93/7	میانگین مشاهده شده	برند 5
NR	00/146	50/2	00/12	50/0	NR	00/27	60/6	NR	90/6	درج شده روی محصول
29/44	*79/129	68/0	99/26	15/0	051/0	54/8	95/3	50/85	55/7	میانگین مشاهده شده	برند 6
NR	00/190	10/1	30/8	NR	NR	78/24	80/2	NR	20/7	درج شده روی محصول
64/217	88/319	95/0	53/15	31/0	051/0	58/18	81/17	24/102	66/7	میانگین مشاهده شده	برند 7
NR	NR	00/10	00/9	NR	NR	00/14	82/7	NR	12/8	درج شده روی محصول

 

     NR: Not Reported

*: مطابق با نتایج بدست آمده، بر اساس آزمون  One Sample T-Test (تک نمونه­ای) در موارد ستاره دار اختلاف معنی­داری بین مقـادیر پیراسنجه­هـای شیمیایی اندازه­گیـری شده با مقادیر مندرج بر روی برچسب آب­های بسته بندی شده وجود داشت (05/0>p).

 

بحث و نتیجه‌گیری

   مقادیر پیراسنجه­های شیمیایی اندازه­گـیری شده در این تحقیق با استانداردهای مربوطه مقایسه گردید و نتایج بیانگـر این است که تقریباً تمامی پیراسنجه­های شیمیایی اندازه­گیری شده از حداکثر مجاز تعیین شده توسط مؤسسه ملی استاندارد ایران و رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی کمتر بوده است. در تحقیق مشابهی که رضایی و همکاران در سال 1387 با موضوع بررسی کیفیت میکروبی و شیمیایی 16 نوع آب معدنی عرضه شده در سطح شهر یاسوج انجام دادند، نشان داد در ۱۰۰ درصد موارد میانگین غلظت ویژگی­های اندازه­گیری شده در محدوده استاندارد بودند.

   همچنین در تحقیق مشابه دیگری که فاوزیا و همکاران در سال 2008 با موضوع بررسی کیفیت میکروبی و شیمیایی و فیزیکی آب های بطری شده در منطقه هوستون در ایالت تگزاس انجام دادند نشان داد که هر پنج نوع مختلف از آب‌های بطری شده (آب چشمه­ها، آب لوله کشی، آب تصفیه شده، آب‌های گازدار، آب دیونیزه شده) میزان pH مشابهی داشتند به جز آب گازدار که کاملاً نسبت به انواع دیگر اسیدی بود و از طرف دیگر مواد جامد نامحلول در بسیاری از آب ها وجود داشت که آب گازدار بیشترین میزان هدایت الکتریکی و آب دیونیزه شده کمترین میزان را نشان می­داد. همچنین 4 نمونه از 35 نمونه آب‌های بطری‌شده دارای آلودگی میکروبی بودند (Fawzia et al., 2008).

 در تحقیق مشابه دیگری نیز که اویدجی و همکاران در سال 2010 با موضوع بررسی کیفیت آب های آشامیدنی بسته­بندی شده موجود در بازارهای شهر ابی­دان و شهر ای­ایفه در جنوب غربی نیجریه انجام دادند نشان داد که باکتری هتروتروفیک در یک نوع از آب بطری شده و 8  نوع از آب  کیسه­ای با بیش از  CFV100 در هر میلی لیتر بوده است. بنابراین میزان آن بیشتر از استاندارد USEPA (آژانس حفاظت محیط زیست ایالات متحده و سازمان بهداشت جهانی) می­باشد. کل کلی‌فرم‌ها و اشریشیاکلی تنها در یک نوع از آب بطری شده مشاهده شد. همه انواع آب­های کیسه­ای آلوده به کلی‌فرم بودند. 4 نمونه یعنی 20 درصد آنها هم وجود اشریشیاکلی را نشان دادند در حالیکه انتروکوکوس مدفوعی هم در 10 درصد از آنها مشاهده شده­اند. کیفیت بیشتر آب‌های کیسه­ای از حد استاندارد سازمان بهداشت جهانی پایین‌تر بودند (Oyedeji et al., 2010).

   نتایج تحقیق حاضر نشان می­دهد از 56 نمونه مورد بررسی 44 نمونه دارای فلوراید کمتر از حداکثر مطلوب بودند. به عبارتی حدود سه چهارم نمونه­های بررسی شده، دارای فلوراید کمتر از حداکثر مطلوب استاندارد می­باشند. فلوئور به عنوان یک عنصر ضروری برای حیات بر میزان رشد و باروری تاثیر دارد و با وارد شدن این عنصر در دندان، میزان انحلال مینا در شرایط اسیدی حاصل از فعالیت باکتری‌ها، کاهش می‌یابد و موجب نوعی حفاظت در برابر پوسیدگی دندان می‌گردد (WHO, 1984).

   در تحقیق مشابهی که کوکران و همکاران در سال 2006 با موضوع بررسی میزان فلوراید در 10 نمونه از آب‌های بطری‌شده در استرالیا انجام دادند، نشان داد که 5 نمونه از این آب‌ها دارای میزان فلوراید ppm 03/0 و کمتر از محدوده استاندارد می­باشند (Cochrane et al., 2006).

   همچنین در تحقیق مشابهی دیگری که خدادادی و همکاران در سال 1385 با موضوع بررسی کیفیت شیمیایی و میکروبی آب­های بسته­بندی شده شهرستان بیرجند انجام دادند، نشان داد که در 3/73% نمونه­های موردنظر، میزان فلوراید کمتر از محدوده استاندارد بودند که نتایج آن غالباً مشابه یافته­های این پژوهش می­باشد (Khodadadi et al., 2006).

   با توجه به نقش مؤثر فلوراید در رشد و استحکام دندان­ها و استخوان‌ها به خصوص در کودکان در سنین رشد و شکل­گیری دندان‌های دائمی و با توجه به این که اصلی­ترین راه تأمین فلوراید بدن از طریق جذب سیستمیک آن از طریق آب آشامیدنی است، کمبود این یون مفید موجب آسیب جدی به بدن و افزایش شاخص پوسیدگی­های دندانی می­شوند (Fawell, 2006). همچنین غلظت­های بسیار بالاتر از حدود مجاز فلوراید می­تواند منجر به بروز فلوئورزیس دندانی و اسکلتی گردد. علاوه بر این جذب بیش از حد فلوئور از طریق غذا، نوشیدنی، دهان شویه و .... به همراه آب با غلظت بالای فلوئور عوارض دیگری هم چون اختلالات معده و روده، کاهش ضریب هوشی، اختلالات سیستم ایمنی و کاهش میزان هموگلوبین دارد (WHO, 2004).

   نتایج بررسی­ها حاکی از آن است که از 56 نمونه مورد بررسی، 40 نمونه دارای سختی کل کمتر از حداکثر مطلوب استاندارد بودند. در تحقیق مشابهی که حسینی و همکاران در سال 1390 با موضوع بررسی وضعیت میکروبی و شیمیایی آب‌های معدنی و بطری‌شده عرضه شده در استان سیستان و بلوچستان انجام دادند نشان داد که سختی کل 17 نمونه (22%) از حداکثر مطلوب استاندارد بالاتر بودند (Hoseiny et al., 2011).

   در بیشتر مطالعات اخیر، گزارش شده است که مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی در مناطقی که دارای سختی آب بیشتری (به خصوص منیزیم و کلسیم) می‌باشند، نسبت به مناطق با سختی آب کمتر، کاهش یافته است (Calderon et al., 2004).

   مطابق با نتایج بدست آمده، در اکثر موارد اختلاف معنی­داری بین مقـادیر پیراسنجه­های شیمیایی اندازه‌گیری شده با مقادیر مندرج بر روی برچسب آب‌های بسته­بندی شده وجود داشت. همچنین در تحقیق مشابهی که رضایی و همکاران در سال 1387 با موضوع کیفیت میکروبی و شیمیایی 16 نوع آب معدنی عرضه شده در سطح شهر یاسوج انجام دادند، نشان داد که در اکثر موارد اختلاف معنی‌داری بین مقادیر اندازه‌گیری شده با مقادیر ذکر شده روی برچسب بطری­ها وجود داشت که نتایج آن غالباً مشابه یافته­های این پژوهش می­باشد (Rezaei et al., 2008).

   مطابق استاندارد مؤسسه ملی استاندارد ایران و سازمان بهداشت جهانی، حداکثر مجاز کل کلی‌فرم­ها و  کلی‌فرم­های مدفوعی در 100 میلی‌لیتر، صفر می­باشد که نتایج آزمایش‌های میکروبی نشان داد که میانگین هندسی کل باکتری‌های کلی­فرم و باکتری‌های کلی­فرم مدفوعی در ١٠٠ میلی‌لیتر برابر با صفر می­باشد و هیچ یک از نمونه­ها دارای آلودگی میکروبی نبودند. در تحقیق مشابهی که جاهد خانیکی و همکاران در سال 1389 با موضوع ارزیابی باکترویولوژیکی آب‌های بطری شده از برندهای محلی در بازارهای تهران انجام دادند نشان داد که هیچ کدام از نمونه­ها از لحاظ کلی‌فرم­ها و کلی‌فرم­های گرماپای آلوده نبودند (Jahed khaniki et al., 2010).

   همچنین در تحقیق مشابه دیگری که میران­زاده و همکاران در سال 88-1389 با موضوع بررسی کیفیت میکروبی و غلظت فلزات سنگین در 15 مارک آب بطری شده تولیدی در ایران انجام دادند نشان داد که باکتری‌های گروه کلی‌فرم و کلی‌فرم مدفوعی در هیچ یک از نمونه­ها وجود نداشته است (Miranzadeh et al., 2010).

   مطابق استاندارد مؤسسه ملی استاندارد ایران شماره 2606 (آئین کار به منظور بهره­برداری از آب‌های معدنی طبیعی آشامیدنی) نتایج آزمایش آب از نظر میکروبیولوژی، شیمیایی و فیزیکی باید بر روی برچسب نوشته شود که تمام آب‌های بطری شده مورد بررسی فاقد نتایج آزمایشگاهی میکروبیولوژیکی (کل کلی‌فرم) بر روی برچسب بطری­ها بودند.

   مطابق با استانداردهای شماره 2441 و 6694 مؤسسه ملی استاندارد ایران در خصوص شرایط نگه‌داری: درج عبارت "دور از تابش نور مستقیم خورشیـد و در جای خنک (دور از یخ­ زدگی) نگه‌ـداری شود" یا عبارتی با معنی مشـابه بر روی هر بسته (بطری) الزامی است که در یکی از نمونه­ها (آب آشامیدنی نینیا) هیچ‌گونه عبارتی بر روی بطری درج نشده است.

   به طور کلی نتایج پژوهش بیانگر این بود که تقریباً تمامی پیراسنجه­های میکروبی و شیمیایی اندازه­گیری شده از حداکثر مجاز تعیین شده توسط مؤسسه ملی استاندارد ایران و حداکثر مقادیر توصیه شده توسط سازمان بهداشت جهانی کمتر بوده است. همچنین مشاهده گردید که میانگین مقادیر پیراسنجه­های شیمیایی در دو فصل زمستان 1390 و تابستان 1391 دارای اختلاف معنی­داری نمی­باشند. هرچند که در اکثر موارد اختلاف معنی­داری بین مقادیر پیراسنجه‌های شیمیایی اندازه­گیری شده با مقادیر مندرج بر روی برچسب بطری­های آب‌های بسته‌بندی شده وجود داشت.

مراجع

• حسینی، علیرضا؛ بذرافشان، ادریس؛ معین، حسین؛ سراوانی، رویا؛ متانت، طیبه؛ میری، ندا و همکاران (1390) بررسی وضعیت میکروبی و شیمیایی آب‌های معدنی و بطری‌شده عرضه شده در سطح استان سیستان و بلوچستان در سال 1389 و 5 ماهه اول سال 1390، چهاردهمین همایش ملی بهداشت محیط، آبان1390.
• جاهد خانیکی، غلامرضا؛ زارعی، احمد؛ کامکار، ابوالفضل؛ فضل‌زاده، مهدی؛ قادرپوری، منصور و زارعی، اسماء (1389). ارزیابی باکترویولوژیکی آب‌های بطری شده عرضه شده در بازارهای محلی تهران، مجله علوم کاربردی جهانی، دوره هشتم، شماره سوم، صفحات 274 الی 278.
• خدادادی، مریم؛ عودی، قاسم؛ دری، حدیقه؛ عزیزی، محمود؛ طلائیان، زهرا؛ طاهری، زهرا و همکاران (1385). بررسی وضعیت میکروبی و شیمیایی آب‌های معدنی و بطری شده عرضه شده در سطح شهر بیرجند، دانشگاه علوم پزشکی همدان، زمستان 1385.
• رضایی، سهیلا؛ رایگان شیرازی، علیرضا؛ فرارویی، محمد؛ جمشیدی، ارسلان و سادات، سیدعبدالمحمد (1387). ارزیابی کیفیت میکروبی و شیمیایی آب‌های معدنی عرضه شده در سطح شهر یاسوج، 1387.
• زرکامی، رحمت؛ حسن نیا، صادق (1383). شیمی آب، رشت، انتشارات دانشگاه گیلان.
• زندوکیلی، فاطمه؛ دو چشمه، مهدی؛ دانشمند ایرانی، کوروش (1384). بررسی کیفیت میکروبیولوژیکی و فیزیکوشیمیایی آب های معدنی و بسته بندی شده ایران، هشتمین همایش ملی بهداشت محیط، تهران، صفحه 158-153، سال 1384.
• کاظمیان، حسین (1387). گزارش امکان‌سنجی استفاده از روش‌های آزمایشگاهی ارزان قیمت نوین در آزمایشگاه‌های آب و فاضلاب استان تهران به منظور افزایش دقت و کاهش زمان، پژوهشکده توسعه صنایع شیمیایی ایران، شرکت آب منطقه‌ای تهران، تابستان 1387.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 1053، ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی آب آشامیدنی، ویرایش پنجم.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 6694، ویژگیهای آب آشامیدنی بسته بندی شده، تجدیدنظر اول.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 1011، ویژگیهای میکروبیولوژی آب آشامیدنی، تجدیدنظر ششم.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 6267، ویژگیهای میکروبیولوژی آب آشامیدنی بسته­بندی شده، چاپ اول.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 2441، آب معدنی طبیعی، ویژگیها و روشهای آزمون، تجدیدنظر دوم.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 6305، آیین کار بهداشتی آب های آشامیدنی بسته بندی شده ، چاپ اول.
• مؤسسه ملی استاندارد ایران، شماره 2606، آئین کار به منظور بهره­برداری از آب های معدنی طبیعی آشامیدنی، چاپ دوم.
• میران­زاده، محمدباقر؛ حسنی، امیرحسام؛ ایرانشاهی، لیلا؛ احسانی­فر، مجتبی؛ حیدری، محسن (1389-1388) . بررسی کیفیت میکروبی و غلظت فلزات سنگین در 15 مارک آب بطری شده تولیدی در ایران، مجله سلامت و بهداشت اردبیل، دوره دوم، شماره اول، صفحات 40 الی 48، بهار 1390.
  • Bottled Water.  (2009). FDA safety and consumer protections are often less stringent than comparable EPA protections for Tap Water, United States Government Accountability Office Washington, DC 20548.
  • Calderon, R.L. and Craun, G.F. (2004). Water hardness and cardiovascular disease: A review of the epidemiological studies 1957-79, Rolling Revision of the WHO Guidelines for Drinking-Water Quality.
  • Cochrane, N.J., Saranathan, S., Morgan, M.V. and Dashper, S.G. (2006). Fluoride content of still bottled water in Australia”, Australian Dental Journal, 51(3): 242-244.
  • J.Fawell, K. Bailey, J. Chilton, E. Dahi, L. Fewtrell and Y. Magara (2006). Fluoride in drinking-water: World Health Organization titles with IWA Publishing ,WHO Drinking-water Quality Series
  • Abdel-Rahman, F.H., Woodard, B.B., Clark, S., Wallace, C., Aboaba, A., Zhang, W. et al. (2008). Chemical, microbial and physical evaluation of commercial bottled waters in greater Houston area of Texas. Journal of environmental science and Health, 43(4): 335-47.
  • Gabrirl, B. (2005). Wastewater microbiology, 3^rd ed, John Wiley & Sons Inc (2005): 258-9.
  • Greenberg, Arnold and et al. (2005). Standard method for the examination of water and wastewater, American Water Works Association, 21^st Ed.
  • International Bottled Water Association, Bottled Water Code of Practice. (2009), Revised October, 2009 / Effective December 1, 2009.
  • Oyedeji, O., Olutiola, P.O. and Moninuola, M.A. (2010). Microbiological quality of packageddrinking water brands marketed in Ibadan metropolis and Ile-Ife city in South Western Nigeria, African Journal of Microbiology Research, 4(1): 096-102.
  • Salvato, J.A. (2009).  Environmental  engineering  and  sanitation,  6^th Ed,  John  Wiley  &  Sons  Inc, pp.152-3.
  • US FDA/CFSAN-Enumeration of Escherichia coli and the Coliform Bacteria, 2008.
  • World Health Organization. (2011). Guidelines for drinking-water quality, Fourth Edition.
  • World Health Organization. (1984). Guidelines for Drinking Water Quality, VOL.2, Criteria and Other Supportion Information. Geneva.
  • World Health Organization. (2004). WHO Guidelines for drinking-water quality. Disponibile all’indirizzo: http://www who int/water sanitation_health/dwq X. 2005; 924156251.