فراوانی سنگ‌های صفراوی در گاومیش‌های کشتاری در کشتارگاه تبریز و ارتباط آن با برخی فراسنجه‌های کبدی

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 3، دوره 9، 1 (33) بهار، خرداد 1394، صفحه 23-29   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

بهرام عمواوغلی تبریزی^{* 1}؛ سیامند باستانی²؛ شیرکوه عباسی حاجی آباد²؛ محمد مرادیان²

¹دانشیار گروه علوم درمانگاهی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²دانشجوی دکترای دامپزشکی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

   کبد یکی از فعال­ترین و بزرگترین ارگان­های بدن است. یکی از وظیفه­های مهم کبد دخالت در متابولیسم چربی­ها، تولید صفرا و دفع مواد زائد از طریق آن است. هدف از این مطالعه، بررسی فراوانی سنگ­های صفراوی در گاومیش­های کشتاری شهرستان تبریز و ارزیابی برخی فراسنجه‌های کبدی آنها می­باشد. در این مطالعه از تعداد 100 رأس گاومیش در محدوده سنی 5-4 سال نمونه خون قبل از کشتار و نمونه کیسه صفرا بعد از کشتار اخذ گردید. از نمونه خون، سرم جداسازی و فراسنجه‌های کلسترول، تری­گلیسرید، آسپارتات آمینوترانسفراز، آلانین آمینوترانسفراز و آلکالین فسفاتاز به روش رنگ­سنجی اندازه­گیری شد. کیسه صفرا باز شده و از نظر وجود و عدم وجود سنگ و تجزیه آزمایشگاهی ارزیابی شدند. از تعداد 100 رأس، 10 رأس مبتلا به سنگ کیسه صفرا بودند که جنس سنگ­ها به ترتیب کلسیم بیلیروبینات، کلسیم فسفاته، کلسترول و کلسیم اگزالاته بود. از فراسنجه‌های مطالعه شده کلسترول، آسپارتات آمینو­ترنسفراز، آلانین آمینو­ترانسفراز وآلکالین فسفاتاز افزایش معنی­دار داشتند. نتایج مطالعه نشان داد سنگ­های صفراوی می­توانند مانع دفع صفرا شده و در نتیجه به کبد آسیب برسانند.

کلیدواژه‌ها

سنگ صفراوی؛ گاومیش؛ فراسنجه‌های کبدی؛ خون؛ ایران

اصل مقاله

مقدمه

   دستگاه گوارش مسئول اخذ، هضم، جذب مواد غذایی و دفع مواد زائد می­باشد. این دستگاه از بخش‌هایی تشکیل شده است که شامل: دهان، حلق، کانال گوارشی و اندام­های فرعی بوده و کبد یکی از اندام­های فرعی مهم آن به شمار می­رود. یکی از مهم‌ترین اعمال کبد ترشح صفرا است. صفرا دو عمل مهم انجام می­دهد: کمک به هضم و جذب چربی و دفع چندین فرآورده­ زائد مهم از خون، که مهم‌ترین آن بیلی­روبین می­باشد (Guyton and Hall, 2006).

   صفرا در دو مرحله توسط کبد ترشح می­شود. صفرای اولیه توسط هپاتوسیت­های کبدی ترشح می­شود (Guyton and Hall, 2006). صفرای تولید شده از طریق کانالیکول­های صفراوی، مجاری هرینگ و مجرای صفراوی بین لوبولی جریان می­یابد (Guyton and Hall, 2006). سپس این مجاری به هم متصل شده و مجرای کبدی را می­سازند که صفرا را از کبد خارج می­کند. مجرای کبدی پس از دریافت صفرای مجرای سیستیک از کیسه­ صفرا، تحت عنوان مجرای کلدوگ به سمت دوازدهه ادامه میابد (ابراهیمی، 1390). آناتومی کیسه­ صفرا و مجاری اصلی آن در اکثر دام­ها مشابه هم است. دیواره­ کیسه­ صفرا فاقد غده است، به استثناء نشخوارکنندگان که غددی از نوع موکوسی، سروزی و یا مختلط دارند (رضائیان، 1384). صفرا مایعی است صاف، سیال، زرد طلایی یا سبز رنگ و تلخ مزه که در پستانداران گوناگون به حالت اسیدی و بیشتر قلیایی است (Ruckebusch et al., 1991). صفرایی که به طور مداوم ترشح می­شود، می­تواند در کیسه ­صفرا ذخیره شود (Guyton and Hall, 200). آب، سدیم، کلر و بیشتر الکترولیت‌های کوچک دیگر به­طور مداوم توسط مخاط کیسه­ صفرا جذب می­شوند و سایر اجزا شامل املاح صفراوی، کلسترول، لسیتین و بیلی­روبین را تغلیظ می­کند. ترکیبات صفرا عبارتند از: آب (86 درصد) و مواد جامد (14 درصد). عمده­ترین مواد جامد موجود در آن شامل اسیدهای صفراوی، لسیتین، موسین، رنگدانه­ها، کلسترول، چربی، املاح معدنی، فسفاتاز قلیایی، بیلی­روبین و فسفولیپیدها می­باشند (Ruckebusch et al., 1991). پاره­ای از مواد سمی و دارویی نیز با صفرا دفع می­شوند. کاتیون­ها شامل سدیم، پتاسیم، کلسیم و آنیون­ها شامل بی­کربنات، کلر و املاح صفراوی نیز جزو ترکیبات صفرا می­باشند (Mayene, 1994). املاح صفراوی در سلول­های کبدی از کلسترول ساخته می­شوند و در جریان ترشح املاح صفراوی، کلسترول نیز به داخل صفرا ترشح می­گردد. هیچ نوع عمل ویژه­ای برای وجود کلسترول در صفرا شناخته نشده است و کلسترول صرفاً پیش­ساز املاح صفراوی می­باشد (Guyton and Hall, 2006). در حالت غیرطبیعی، کلسترول ممکن است رسوب کرده و سنگ صفراوی کلسترولی را تشکیل دهد. شرایط مختلفی که می­توانند موجب رسوب کلسترول شوند عبارتند از: جذب بیش از حد آب صفرا، جذب بیش از حد املاح صفراوی و لسیتین از صفرا، ترشح بیش از حد کلسترول در صفرا و التهاب اپیتلیوم کیسه­ صفرا. کلسترول شروع به رسوب می­کند و معمولاً بلورهای کلسترولی متعدد کوچکی بر روی سطح مخاط یا در روی ذرات کوچک رسوبی بیلی­روبین (که خود نتیجه­ غیرمزدوج شدن گلوکورونید بیلی­روبین محلول توسط آنزیم­های باکتریال هستند) تشکیل می­دهد. این ذرات بیلی­روبین به نوبه­ خود به عنوان هسته­هایی برای رسوب بیشتر کلسترول عمل می­کنند و بلورها بزرگ­تر می­شوند. همچنین یون­های کلسیم که معمولاً به میزان پنچ برابر یا بیشتر در کیسه­ صفرا تغلیظ می­شوند، غالباً در سنگ­های صفراوی رسوب می­کنند و آن­ها را به­صورت سنگ­های حاجب اشعه­ ایکس در می­آورند به طوری که، می­توان این سنگ­ها را در عکس­های رادیوگرافی شکم مشاهده کرد (Guyton and Hall, 2006). فراوانی سنگ­های صفراوی رنگدانه­ای در گوسفندان به وفور دیده می­شود که با تجمع زیاد بیلی­روبین تام در صفرا مرتبط می­باشد (Radostits et al., 1991). سنگ­ها علایمی همچون کولیک صفراوی، کوله­سیستیت حاد و مزمن، یرقان انسدادی و پانکراتیت حاد را نشان می­دهند. کولیک صفراوی اختصاصی­ترین و مشخص­ترین علامت سنگ کیسه­ صفرا می­باشد که به طور ناگهانی شروع می­شود و ممکن است به مدت یک الی چهار ساعت ادامه ­یابد که به تدریج یا به­طور ناگهانی تخفیف می­یابد (Ruckebusch et al., 1991).

   هدف از این مطالعه، ارزیابی فاکتورهای بیوشیمیایی کبد و تعیین فراوانی و نوع سنگ­های صفراوی در گاومیش­های کشتاری در کشتارگاه شهر تبریز در سال 1392 می­باشد.

 

مواد و روش­ها

   در این مطالعه که در سال 1392 در کشتارگاه تبریز صورت گرفت، از 100 رأس گاومیش بالغ جنس نر در محدوده­ سنّی 5-4 سال، نمونه­ خون و کیسه­ صفرا اخذ شد. گاوهایی که فاقد سنگ صفرا بودند به عنوان سالم و آن­هایی که دارای سنگ بودند، به عنوان تیمار انتخاب شدند. لازم به ذکر است برای جلوگیری از خطا، ابتدا با اسپری رنگ­آمیزی، گاومیش­ها قبل از کشتار شماره­گذاری و بعد از پوست­کنی بلافاصله کیسه­های صفرا جدا و شماره­گذاری شدند.

  نمونه­های خون با شرایط استریل از ورید وداج با استفاده از سرنگ به مقدار 10 میلی­لیتر اخذ گردیدند و بعد از لخته شدن، با استفاده از دستگاه سانتریفیوژ با سرعت 3000 دور در دقیقه، به مدت 10 دقیقه، سرم آن­ها جدا­سازی شد و فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم شامل کلسترول، تری­گلیسرید، لیپوپروتئین ­با دانسیته بالا، لیپوپروتئین ­با دانسیته پایین، آسپارتات آمینوترانسفراز، آلانین ­آمینوترانسفراز و آلکالین­فسفاتاز به روش اسپکتوفتومتری با استفاده از دستگاه اسپکتوفتومتر T80 ساخت چین و کیت زیست شیمی اندازه­گیری شدند (اطیابی، 1384).

   کیسه­های صفرا پس از جداسازی از کبدها، به آزمایشگاه منتقل شد و محتویات آن­ها مورد مشاهده قرار گرفت و موارد مثبت ثبت  شدند. سنگ­ها پس از جداسازی، شستشو و خشک شده و با استفاده از کیت تجاری تجزیه سنگ درمان کاو به روش آنالیز شیمیایی نوع سنگ­ها تشخیص داده شدند.

تحلیل آماری: داده­ها با استفاده از نرم افزارSPSS  ویرایش 17 و روش آماری T-test، مورد واکاوی آماری قرار گرفتند. برای ارزیابی ارتباط بین فراسنجه‌ها از روش correlation استفاده گردید.

 

یافته­ها

   در این بررسی از100 رأس گاومیش کشتاری تعداد 10 رأس مبتلا به سنگ کیسه­ صفرا بود­ند که شیوع آن 10 درصد بوده است. ترکیباتی که در سنگ­های صفرا دیده شدند، در جدول 1 ارائه شده است. نمای ظاهری از یک کیسه صفرای حاوی سنگ و همچنین سنگ­های صفراوی گزارش شده، به­ترتیب در شکل­های 1 و 2 نشان داده شده­اند.

 

 

 

جدول 1- میزان ترکیبات اندازه­گیری شده در سنگ­های کیسه صفرا در گاومیش­های کشتاری شهرستان تبریز

میزان وقوع	ترکیبات موجود در نمونه­ها
40 درصد	بیلیروبینات کلسیم
30 درصد	کلسیم فسفاته
20 درصد	کلسترول
10 درصد	کلسیم اگزالاته

 

 

 

بررسی مقادیر سرمی آنزیم­های آسپارتات آمینوترانسفراز، آلانین آمینوترانسفراز و آلکالین فسفاتاز در گروه بیمار افزایش معنی­داری نسبت به گروه سالم داشت (05/0p<). اطلاعات مربوط به فراسنجه‌های کبدی در جدول 2 آورده شده است.

 

جدول 2- مقادیر سرمی فراسنجه‌های ارزیابی شده در گاومیش­های سالم و بیمار

فراسنجه‌های کبدی	تیمار	سالم
کلسترول(CHOL) mg/dl	a 000/1±00/86	b500/0±50/57
تری گلیسیرید(TG) mg/dl	500/8±50/31	500/1±50/24
لیپوپروتئین با دانسیته بالا (HDL) mg/dl	000/7±00/48	000/1±000/48
لیپوپروتئین با دانسیته پایین mg/dl (LDL)	500/7±500/13	500/1±50/8
آسپارتات آمینوترانسفراز   U/L (AST)	a000/2±00/93	b000/3±00/57
آلانین آمینوترانسفراز U/L (ALT)	a500/9±50/131	b500/3±50/27
آلکالین فسفاتاز U/L (ALP)	a500/2±50/456	000/6±00/146

a,b: حروف غیر مشابه در هر ردیف نشان دهنده اختلاف آماری معنی­دار می­باشد (05/0p<).

 

  

بررسی ارتباط بین فراسنجه‌های ارزیابی­شده با وجود سنگ، وجود ارتباط بین AST (05/0>p، 50= r)، ALT  

 

(05/0>p، 43= r) و ALP (05/0 >p، 43= r) را نشان داد، اما ارتباطی بین جنس سنگ­ها و فراسنجه‌ها دیده نشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- نمای ظاهری از کیسه صفرای متسع شده به وسیله سنگ­های صفراوی

 

شکل 2- نمای ظاهری از سنگ­های صفراوی مشاهده شده

 

 

بحثو نتیجه­گیری

   گزارشات کمی در ارتباط با سنگ کیسه­ صفرا در حیوانات وجود دارد. در این بررسی که برای اولین بار در شهرستان تبریز انجام شده است، به بررسی فراوانی سنگ­های صفراوی در گاومیش­های کشتاری در کشتارگاه تبریز و فراسنجه‌های سرمی مرتبط با سنگ­ها پرداخته شد.

   با توجه به خصوصیات سنگ­های صفراوی نشخوارکنند­گان که قسمت اعظم مواد تشکیل­دهنده آن­ها را بیلیروبینات کلسیم تشکیل می­دهد، می­توان جنس سنگ­ها را از نوع سنگ­های رنگدانه­ای دانست. با اینکه محققین دیگر نیز جنس سنگ­ها را در نشخوارکنندگان از نوع رنگدانه­ای گزارش کرده­اند، ولی جنس سنگ­ها در گزارشات آنان یا فقط از نوع بیلی­روبین است (Wood et al., 1974) و یا فقط از نوع پروپیونات کلسیم (Petruzzi et al., 1988). همچنین در بررسی دیگری که در تهران انجام شده، علاوه بر بیلیروبینات کلسیم، کلسترول و کربنات کلسیم از سنگ­های صفراوی جدا شده­اند (خاکی، 1384). در این بررسی نه تنها بیلیروبینات کلسیم و فسفات کلسیم، بلکه کلسیم اگزالاته و کلسترول از سنگ­ها جدا شدند که این امر می­تواند در ارتباط با نوع روش مورد استفاده باشد.

   هولینیوس معتقد است که در صورتی که نشخوارکننده با مواد دانه­ای زیاد تغذیه شود، سنتز کلسترول کاهش و در صورت تغذیه از علوفه خشبی زیاد، میزان کلسترول سرم و کلسترول صفرای آن­ها افزایش می­یابد (Holtenius, 1989). این نکته را می‌توان دلیل حضور کلسترول در سنگ­های صفراوی دانست زیرا، هر عاملی که باعث اختلال در تخلیه‌ صفرا و یا نوع ترکیبات کیسه­ صفرا شود، می­تواند عاملی برای رسوب ترکیبات طبیعی آن به حساب آید. در این مطالعه میزان کلسترول سرمی در دام­های مبتلا، به طور معنی‌داری بیشتر از دام­های سالم بوده است که می­تواند دلیل حضور این نوع باشد.

    عفونت­های مزمن مجاری صفراوی و آلودگی­های مزمن انگلی، یکی دیگر از علل ایجاد سنگ­های رنگدانه­ای است (Mayene, 1994). خاکی در سال 1384 میزان وقوع انگل­های دیکروسلیوم دندریتیکوم، فاسیولا هپاتیکا و استیلزیا هپاتیکا را در گاو و گوسفندان ایران 7 درصد گزارش کرد و در بسیاری از موارد، حضور سنگ و انگل­ها به­طور توام مشاهده شد (خاکی، 1384)، در بررسی حاضر انگلی در کبد و مجاری صفراوی مشاهده نگردید.

   افزایش سن یکی از دلایل فراوانی ایجاد سنگ­های صفرا در بالغین می­باشد (Mentzer, 1934). این در حالی است که وود و همکاران در سال 1974 در 50 درصد از جنین­های 102 تا 147 روزه سنگ کیسه­ صفرا را گزارش کرده­اند (Wood et al., 1974). پتروزی و همکاران در سال 1988 در 4/2 درصد از گوسفندان نابالغ سنگ کیسه­ صفرا را گزارش کردند (Pettruzi et al., 1988). در صورتی که منتزر در سال 1934 در هیچ یک از بره­های مورد مطالعه، سنگ صفراوی نیافت (Mentzer,1934). خاکی در 49/1 درصد از گوسفندان نابالغ و 27/3 درصد گوسفندان بالغ، سنگ گزارش کرد در حالی که، در هیچ یک از گوساله­ها سنگی گزارش نشد (خاکی، 1384). در مطالعه حاضر که بررسی روی گاومیش­های بالغ انجام شده است، میزان وقوع سنگ 10 درصد گزارش گردید. در مواردی که سنگ صفرا وجود داشت کبد زرد رنگ به نظر می­رسید.

   علاوه بر عوامل ژنتیکی، یکی از علل دیگر تشکیل سنگ­های رنگدانه­ای، منطقه جغرافیایی می­باشد (Mayene, 1994). در تحقیقات پتروزی و همکاران که روی شیوع کوله­لیتیازیس گوسفند در ایتالیا صورت گرفت، 71/11 درصد گوسفندان بالغ مبتلا به سنگ کیسه­ صفرا بودند (Pettruzi et al., 1988). درصورتی ‌که، در گزارشات منتزر که در سال 1934 در کالیفرنیا صورت گرفته است، 57/1 درصد گوسفندان بالغ ابتلا به سنگ را نشان داده­اند (Mentzer, 1934). خاکی نتایج متفاوتی نسبت به سایر محققین به­دست آورده است. وی در گوسفندان بالغ میزان وقوع سنگ­های صفراوی را  27/3 درصد و در گاوهای بالغ این میزان را 6/5 درصد گزارش کرده است (خاکی، 1384). در بررسی حاضر میزان وقوع سنگ  کیسه صفرا در گاومیش­های بالغ 10 درصد گزارش شد. این اختلاف را به منطقه­ای بودن تشکیل سنگ صفرا نسبت می­دهند. البته تحقیقات بیشتری باید صورت گیرد تا مشخص گردد که دلیل منطقه­ای بودن تشکیل سنگ صفرا چیست. آیا به دلیل تغذیه با گیاهان یا به دلیل خصوصیات آب آشامیدنی موجود در منطقه است؟ یا نحوه­ نگه­داری و موارد احتمالی دیگر همچون بیماری­های منطقه­ای در این ارتباط دخیل است.

   مقادیر سرمی آنزیم­های آسپارتات آمینوترانسفراز و آلانین آمینوترانسفراز در گروه بیمار در این تحقیق افزایش معنی‌داری نسبت به گروه سالم دارد. ازآنجایی‌که آنزیم آلانین آمینوترانسفراز اختصاصی برای کبد و آنزیم آسپارتات آمینو ترانسفراز غیراختصاصی برای کبد محسوب می­شود و با توجه به اینکه هیچ­گونه بیماری عضلانی در دام­های مورد مطالعه وجود نداشت، بنابراین، افزایش هر آنزیم ممکن است در نتیجه­ وجود سنگ­های صفراوی و آسیب کبدی ناشی از برگشت صفرا باشد. افزایش معنی­دار آلکالین فسفاتاز در گروه بیمار این مطالعه نیز گواهی بر تاثیر صفرا بر مجاری صفراوی و افزایش سرمی این آنزیم می­باشد.

نتایج این مطالعه نشان داد که سنگ کیسه­ صفرا در گاومیش­های ایرانی وجود دارد و به هنگام معاینات بالینی می­بایست در دام­هایی که علائم ذکر شده را دارند، مورد توجه قرار گیرد. لذا، بررسی بیشتر در این زمینه می­تواند به تشخیص زود هنگام سنگ­های کیسه­ صفرا کمک کند.

مراجع

• ابراهیمی سعادتلو، م.ع. (1390). کالبد­شناسی پایه دامپزشکی. چاپ اول، انتشارات ستوده، تبریز، ایران، صفحات: 177-176.
• اطیابی، ن. (1384). کلینیکال پاتولوژی دامپزشکی- روش­های آزمایشگاهی. چاپ دوم، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ایران، صفحات: 2-1.
• رضائیان، م. (1386). بافت­شناسی و اطلس رنگی دامپزشکی. چاپ دوم، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، ایران، صفحات: 241-240.
• خاکی، ز. (1384): سنگ کیسه صفرا در گوسفندان و گاوهای ارجاعی به کشتارگاه­های اطراف تهران. مجله تحقیقات دامپزشکی (دانشگاه تهران)، دوره 60، شماره 4، صفحات: 403-401.
  • Guyton, A.C. and Hall, J.E. (2006). Secretory functions of the alimentary tract. In: Textbook of Medical Physiology. 11^th ed., Pennsylvania: Elsevier Saunders, pp: 802-805.
  • Holtenius, P. (1989). Plasma lipid in normal cows around partus and in cows with metabolic disorders with and without fatty liver. Acta Veterinaria Scandinavica, 30(4): 441-445.
  • Mayene, P.D. (1994). Clinical Chemistry in Diagnosis and Treatment. 6^th ed., London: Edward Arnold, pp: 293-295.
  • Mentzer, S.H. (1934). Cholecystic disease in pigs, sheep and cattle. California and Western Medicine, 40(5): 333-336.
  • Petruzzi, J., Mangini,V., Messa, C., Misciagna, G. and Donna, R.D. (1988). Spontaneous cholelithiasis in sheep: Prevalence survey and analysis of gallstones and bile. Journal of Comparative Pathology, 98(3): 367-369.
  • Radostits, M.O., Gay, C.C., Hinchcliff, W.K. and Constable, D.P. (2007). Disease of the liver and pancreas. In: Veterinary Medicine. 10^th ed., Philadelphia: Saunders Elsevier, pp: 395-397.
  • Ruckebusch, Y., Phoneuf, L.P. and Dunlop, R. (1991). Physiology of Small and Large Animals, Philadelphia: B C Decker, Inc, pp: 269-274.
  • Siedel, J. (1981). A simple method to analyze bile cholesterol. Clinical Chemistry and Biochemistry, 19(3): 833-841.
  • Wood, J.R., France, V.M. and Sutor, D.J. (1974). Occurrence of gallstones in fetal sheep. Laboratory Animals, 8(2): 155-159.