تغییرات الکتروکاردیوگرام (ECG) به‌دنبال هایپوکالمی تجربی در گوسفند

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 5، دوره 8، 4 (32) زمستان، اسفند 1393، صفحه 653-664   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

وحید علمی¹؛ مهدی سخا^{* 2}؛ علی حسن پور³؛ محمد قلی نادعلیان⁴؛ بهرام عمواوغلی تبریزی⁵

¹رزیدنت داخلی دام های بزرگ، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه آموزشی علوم درمانگاهی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیار گروه آموزشی علوم درمانگاهی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

⁴استاد گروه آموزشی علوم درمانگاهی، واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

⁵دانشیار گروه پاتوبیولوژی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

   هایپوکالمی در گوسفند باعث رخداد برخی آریتمی­های قلبی و تغییراتی در الکتروکاردیوگرام مثل تغییر در شکل کمپلکس QRS، موج T و فواصل امواج می­شود. در این مطالعه، ابتدا 20 رأس گوسفند نر 15-12 ماهه به دو گروه شاهد و آزمایش تقسیم شدند. برای بررسی ریتم قلب از دستگاه الکتروکاردیوگراف استفاده شد. بعد از اخذ ECGو نمونه­گیری جهت ایجاد هایپوکالمی از داروی ایزوفلوپردون استات با دوز mg/case4 در هر 10 رأس گوسفند گروه آزمایش به صورت عضلانی استفاده شد. تمامی امواج Pهم در گروه شاهد و هم در گروه آزمایش به صورت مثبت ثبت شد و تک فازی و دی فازیک بودن آن­ها نیز مورد مطالعه قرار گرفت. در گروه شاهد در بین روزهای صفر تا چهار، موج Pتک فازی 30 مورد و دی فازیک 20 مورد و در گروه آزمایش 21 مورد تک فازی و 29 مورد دی فازیک  بوده ­است. در بررسی موج QRSاشکال مختلفی از این موج در گروه شاهد و آزمایش مشاهده گردید. در گروه شاهد این موج 10 مورد به صورت QRS، 15 مورد به صورت qrs، 25 مورد به صورت qRsبود. در گروه آزمایش 31 مورد به صورت QRS، 1 مورد به صورت Qrs، 4 مورد  به صورت qrsو 14 مورد به صورت qRsبود. با بررسی نوار قلب در گروه شاهد از روز صفر تا چهار، آریتمی سینوسی(7 مورد) و بلوک سینوسی دهلیزی (2 مورد) مشاهده گردید و در بین گوسفندان گروه آزمایش، 14 مورد آریتمی سینوسی، 12 مورد بلوک سینوسی دهلیزی، 3 مورد انقباض زودرس دهلیزی، 5 مورد تاکیکاردی سینوسی بین روزهای صفر تا چهار ثبت گردید. با توجه به یافته­های این مطالعه آریتمی­های مختلفی (فیزیولوژیکی و پاتولوژیکی) ناشی از هایپوکالمی ایجاد گردید. از آنجا که همین آریتمی­های فیزیولوژیک ممکن است منجر به آریتمی­های پاتولوژیک گردند بایستی نسبت به درمان ضد آریتمی در این دام­ها اقدام گردد.

کلیدواژه‌ها

هایپوکالمی؛ الکتروکاردیوگرام؛ آریتمی‌های قلبی؛ گوسفند

اصل مقاله

مقدمه

   هایپوکالمی اغلب در اثر عدم تعادل الکترولیت­ها و مایعات بدن در بیماری­های بالینی رخ می­دهد. غلظت سرمی یون پتاسیم در صورت بالانس بودن مقدار دریافت شده و ترشح­ شده بین فضاهای داخل و خارج سلولی تامین می­گردد. بنابراین، هایپوکالمی ممکن است در اثر بازتوزیع یون پتاسیم از سرم به سلول­ها، کاهش دریافت از طریق جیره غذایی یا اتلاف بیش از حد پتاسیم از طریق دستگاه گوارش یا کلیه پدید آید. پتاسیم الکترولیت اصلی داخل سلولی است. در حقیقت 98 درصد پتاسیم بدن در درون سلول­ها بوده و 2 درصد باقی مانده در مایعات خارج سلولی قرار دارد و همین 2 درصد در عملکردهای عصبی بدن نقش مهمی ایفا می­کند. پتاسیم می­تواند بر فعالیت­های عضلات اسکلتی و عضلات قلبی تأثیر گذارد. به­طور مثال، هر گونه تغییر در غلظت آن، تحریک­پذیری و ریتم عضله قلب را تغییر می­دهد. پتاسیم همواره بنا به نیازهای بدن و تحت تأثیر پمپ سدیم–پتاسیم به طرف داخل یا خارج سلول حرکت می­کند (Smith, 2009).

   کاهش پتاسیم خون ممکن است ناشی از تخلیه ذخایر پتاسم بدن یا توزیع مجدد پتاسیم از فضای خارج سلولی (ECF) به فضای داخل سلولی (ICF) باشد. کاهش پتاسیم خون به­طور شایع همراه با تغییر در دریافت و جذب پتاسیم و همچنین اتلاف بیش از حد آن از دستگاه گوارشی در سوء هضم ناشی از عصب واگ، پیچ­خوردگی شیردان، فلجی روده (ایلئوس) یا اسهال مشاهده می­شود. اتلاف بیش از حد پتاسیم از طریق کلیه ممکن است از فراوانی مینرالوکورتیکوئید، بعضی مدرّها یا تغییر در کارکرد کلیوی چنانچه در اسب­های مبتلا به اسیدوز توبولی کلیوی گزارش شده است، ناشی شده باشد. کاهش قابل ملاحظه پتاسیم خون وقتی پدید می‌آید که کاهش دریافت پتاسیم از طریق غذا در بی‌اشتهایی با اتلاف بیش از حد پتاسیم همراه باشد (Radostit et al., 2007).

   کاهش پتاسیم خون بدون تخلیه آن، از حرکت پتاسیم خارج سلولی به فضای داخل سلولی ناشی می­شود. این شکل از کاهش پتاسیم خون در پاسخ به آلکالوز حاد و تجویز انسولین یا گلوکز مشاهده می­شود. تجویز سریع مقادیر زیاد بی­کربنات سدیم می­تواند باعث ایجاد آلکالوز همراه با کاهش قابل توجه و سریع پتاسیم خون گردد. دام­های مبتلا به کمبود ملایم پتاسیم که برای تصحیح اسیدوز متابولیک خفیف، مقادیر زیادی بی‌کربنات سدیم دریافت می­کنند، مستعد ابتلا به شکل فوق هستند (Ruff, 1999). پاسخ اولیه به تجویز کاتکول آمین­ها، افزایش ملایم و گذرای پتاسیم است که به واسطه تحریک آلفا آدرنرژیک صورت می­گیرد ولی اغلب به دلیل پاسخ گیرنده­های بتا–آدرنرژیک، با کاهش پتاسیم خون تعقیب می­شود (Radostit et al., 2007). هایپوکالمی در گوسفند باعث رخداد برخی آریتمی­های قلبی و تغییراتی در الکتروکاردیوگرام مثل تغییر در شکل کمپلکس QRS ، موج T و فواصل امواج می­شود.  این آریتمی­های قلبی ممکن است پاتولوژیک یا فیزیولوژیک باشند (Weaver and Burchell, 1960; Weiner and Wingo, 1997). برای بررسی آریتمی­ها، الکتروکاردیوگرافی بایستی انجام گیرد و توسط گوشی نیز به صدای قلب باید گوش داده شود. در گوش کردن قلب توسط گوشی بایست به 5 فاکتور توجه گردد. اولین مورد تعداد ضربان قلب است که آیا این گوسفندان از لحاظ تعداد ضربان قلب تاکیکاردی یا برادی­کاردی داشته و یا در حالت نرمال قرار دارند. دومین فاکتور شدت ضربان قلب است. فاکتور سوم ریتم قلبی است. بایستی توجه داشت که بهترین راه برای تشخیص آریتمی گوش کردن و گرفتن ECG می‌باشد. چهارمین فاکتور وضوح ضربان قلب می­باشد. این که آیا ضربان قلب در این گوسفندان به صورت آشکار است یا گنگ می­باشد. فاکتور پنجم صدای اضافی قلب است که آیا صدای اضافی از قلب در گوش کردن به وسیله گوشی شنیده می­شود یا خیر. در تفسیر ECG معیارهایی همچون نوع آریتمی، طول موج P، طول موج QRS، طول موج T، فاصله بین موج P تا R، فاصله بین R تا R، S-T segment، شکل P (دی فازیک یا تک فازی)، شکل QRS و شکل S (مثبت یا منفی) مورد توجه قرار می­گیرد. در موج P بایستی اشکال و اندازه­ها یکسان باشند. حد فاصل موج Pو موج QRS بررسی می­گردد. در صورتی­که این فاصله کمتر از حد نرمال باشد، طبیعی است ولی اگر بیشتر باشد غیرطبیعی محسوب می­گردد. شرایط برای موج QRS  باید به گونه­ای باشد که از نظر شکل، اندازه، جهت و پهنا شبیه هم باشند. اگر طول موج QRS از حد طبیعی بزرگتر باشد انقباض زودرس بطنی محسوب می­گردد و در صورتی­که تعداد این امواج بیشتر باشد، تاکیکاردی قلبی تلقی می­شود. از نکات دیگری که در تفسیر ECG مورد توجه واقع می‌شود، تعداد موج P و QRS  می­باشد. تعداد موج P  باید برابر با تعداد موج QRS  باشد. اگر یک موج P وجود داشت و QRS  موجود نباشد یک آریتمی محسوب می­شود که به آن AVBlock I می­گویند و اگر تعداد زیادی موج Pداشته باشیم ولی موج QRS نداشته باشیم نشان­دهنده نزدیکی مرگ حیوان می­باشد که به آن AV Block III می­گویند. لرزش­هایی که در موج­ها ایجاد می­گردد، ممکن است مصنوعی باشد و یا اینکه مربوط به فیبریلاسیون دهلیزی باشد. جهت تشخیص این لرزش­ها به خط ایزوالکتریک توجه می­گردد. اگر لرزش­ها روی خط باشد مصنوعی می‌باشد. این لرزش­های مصنوعی بین موج T و P بعدی است. اگر لرزش بین P و Q باشد به شرطی که در خط ایزوالکتریک نباشد، آریتمی فیبریلاسیون محسوب می‌شود. در شمارش تعداد ضربان قلب 100 مربع بزرگ شمرده (یعنی 10 ثانیه) و در 6 ضرب می­شود تا اینکه تعداد ضربان قلب در دقیقه به دست آید (حاجی نژاد، 1367؛ دلیرنقده و همکاران، 1378؛ رضاخانی وهمکاران، 1373).

 

مواد و روش‌ها

   در این مطالعه ابتدا 20 رأس گوسفند نر 12 -15 ماهه که از نظر وزنی در وضعیت مشابهی قرار داشتند از یک گله خریداری گردید. در مطالعات تجربی مداخله­ای با فرضیه های یک­طرفه از فرمول زیر جهت محاسبه حجم نمونه استفاده می­شود:

15x=Z1-خ±2+Z1-خ²d2">

 

15d=m2-m1دƒ">

= 15m2">  میانگین مقدار 15CKMB">  مورد انتظار

 = 15m1"> میانگین مقدار 15CKMB">  نرمال

15دƒ">   =انحراف معیار 15m2">  یا میانگین انحراف معیار 15m2">  و 15m1">  

   تمامی گوسفندان از یک جیره غذایی یکسان و مشابه (حاوی یونجه، کاه و آب) استفاده می­کردند و داروی ضد انگل برای تمامی گوسفندان تجویز شده بود. پس از چند روز که حیوانات به محیط جدید عادت کردند، مورد معاینه بالینی قرار گرفته و به دو گروه شاهد و آزمایش تقسیم شده و شماره­گذاری شدند. اگر یک خط عمود بر مفصل شانه رسم کنیم و یک خط بر مفصل آرنج وصل نماییم، حد فاصل این دو خط بین دنده 3 تا 6 قلب قرار دارد. در روز آزمایش (روز صفر) بعد از نیم ساعت استراحت و در آرامش کامل تعداد ضربان قلب شمارش گردید. برای بررسی ریتم قلب از دستگاه الکتروکاردیوگرافی استفاده شد. که این دستگاه قابل تنظیم برای دو سرعت mm/s 25 و mm/s 50 می­باشد. از هر گوسفند الکتروکاردیوگرام با دستگاه دیجیتالی تک کاناله در اشتقاق قاعده­ای-رأسی (Base – Apex) با جریان ورودی 10 میلی­ولت و سرعت mm/s 50 به مدت 30 ثانیه اخذ گردید. لازم به یادآوری است که در حیوانات بزرگ جثه سرعت بر روی mm/s 25 و در حیوانات کوچک جثه بر روی mm/s 50 تنظیم می­گردد. در سرعت mm/s 50 هر مربع کوچک در نوار الکتروکاردیوگرافی  02/0  ثانیه و هر مربع بزرگ 1/0  ثانیه می­باشد. برای اخذ ECG این نکات  بایستی رعایت گردد: 1- شناخت درست از محل اتصال الکترودها،  2- جهت اخذ ECG محیط آرام و ساکت باشد، 3- بستر حیوان خیس نباشد. در صورت خیس بودن بستر از زیر­انداز پلاستیکی استفاده شود، 4- از تماس دام با فلزات ممانعت به عمل آید. نحوه اخذ ECG بدین صورت بوده است که محل اتصالات الکترودها ابتدا  تراشیده شده و سپس در محل مورد نظر ژل الکتروکاردیوگرافی زده می­شود. در اشتقاق قاعده­ای – رأسی الکترود مثبت (سیم زردرنگ با علامت L) در محل ضربان نوک قلب یعنی روی دیواره قفسه سینه درست جایی که سایه مفصل آرنج روی آن می­افتد وصل می­گردد. الکترود منفی (سیم قرمز رنگ با علامت R) به یک سوم انتهایی ورید وداج متصل می­گردد و الکترود خنثی (سیم سیاه رنگ با علامت N) در ناحیه­ای دور از قلب مثل کپل یا کشاله ران متصل می‌شود (رضاخانی و همکاران ، 1373). بعد از اتصال، دستگاه را بر روی تست کالیبره نموده و به مدت 30 ثانیه الکتروکاردیوگرام از حیوان اخذ گردید. بعد از اخذ ECG از تمام حیوانات نمونه­گیری جهت اندازه­گیری پارامترهای بیوشیمیایی (پتاسیم و کلسیم) انجام شد. در این مرحله با سرنگ 10 میلی­لیتری و سر­سوزن شماره 18 از ورید وداج خون اخذ شد، سپس به لوله­های آزمایش ژل­دار انتقال داده شد. این لوله­ها در عرض 30 تا 60 دقیقه به آزمایشگاه ارسال و سرم خون نمونه­ها به میزان 2 میلی­لیتر به وسیله سانتریفیوژ جدا گردید و بعد از انتقال به میکروتیوپ­های پلاستیکی نمونه­های سرمی فریز گردیدند. بعد از اخذ ECG و نمونه­گیری جهت ایجاد هایپوکالمی از داروی ایزوفلوپردون استات با دوز mg/case 4 برای 10 رأس گوسفند گروه آزمایش به صورت عضلانی استفاده گردید. بعد از طی 24 ساعت دوباره تمام موارد اخذ ECG و نمونه­گیری و اخذ سرم خون در تمامی گوسفندان انجام گرفته و دوباره به میزان mg/case 4 از داروی ایزوفلوپردون استات در گوسفندان مورد آزمایش تزریق گردید. در روز سوم تزریق از گوسفندان آزمایش دو نمونه خون به صورت جداگانه گرفته شد تا سطح سرمی پتاسیم در هر یک از گوسفندان مورد اندازه­گیری قرار گیرد. با توجه به این­که میزان نرمال پتاسیم در گوسفندان 2/3 تا 7/5 میلی اکی‌والان می­باشد، پائین­تر از 2/3 میلی اکی­والان به عنوان هایپوکالمی تلقی گردید (Radostit et al., 2007) و متعاقباً تزریق داروی ایزوفلوپردون استات متوقف شد. لازم به توضیح است تا زمان ایجاد هایپوکالمی از تمامی گوسفندان نمونه خون و ECG اخذ گردید.

تحلیل آماری داده­ها

   برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده شد. داده های به دست آمده کمی، به صورت میانگین ± انحراف معیار (mean±SD) ارائه و اختلاف معنی­دار بین گروه­ها توسط آزمون آماری تحلیل واریانس یک‌طرفه (ANOVA) مورد بررسی قرار گرفت. اختلافات در سطح 05/0p< معنی­دار تلقی شدند.

 

یافته­ها

   میانگین پتاسیم بعد از سه تزریق داروی ایزوفلوپردون استات (Predef 2X)، در گروه شاهد (26/0±51/4) و در گروه تیمار از روز صفر تا چهار به ترتیب (26/0±49/4)، (35/0±55/3)، (31/0±31/2)، (24/0±25/2) و (49/0±83/2) میلی اکی­والان در لیتر به­دست آمد. در مقایسه بین دو گروه کاهش معنی­دار پتاسیم از لحاظ آماری وجود داشت (01/0p<). سطح سرمی پتاسیم در گروه تیمار بین روزهای یک، دو، سه و چهار کاهش معنی­داری نشان داد (01/0p<). میانگین سطح سرمی کلسیم در گروه شاهد (49/0±97/10) و در گروه تیمار از روز صفر تا چهار به ترتیب (43/0±55/10)، (47/0±83/10)، (30/0±76/10)، (49/0±89/10) و (30/0±63/20)  میلی­گرم در دسی‌لیتر به­دست آمد که سطح سرمی کلسیم در گروه تیمار بین هیچ کدام از روزها اختلاف معنی­داری نداشت (شکل 12 و جدول 1).

   الکتروکاردیوگرام مربوط به یک گوسفند در حالت طبیعی در شکل 1 آورده شده است. با بررسی نوار قلب در هر دو گروه شاهد و تیمار آریتمی­های مختلفی مشاهده گردید که بر این اساس در گروه شاهد از روز صفر تا چهار، آریتمی سینوسی 7  مورد و بلوک سینوسی دهلیزی 2 مورد، مشاهده گردید. در بین گوسفندان گروه آزمایش 14 مورد آریتمی سینوسی (شکل 2)، 3 مورد انقباض زودرس دهلیزی (شکل 3)، 12 مورد بلوک سینوسی دهلیزی (شکل 4)، 5 مورد تاکیکاردی سینوسی (شکل 5)  بین روزهای صفر تا چهار مشاهده گردید.

   یافته­های به دست آمده از آنالیز پارامترهای کمی امواج الکتروکاردیوگرام در دام­های تحت مطالعه (شاهد و تیمار) از روز صفر تا چهار مورد مقایسه قرار گرفتند. بر این اساس در طول موج Pدر دو گروه شاهد و تیمار در هیچ­کدام از روزها از لحاظ آماری اختلاف معنی­داری وجود نداشت (شکل 6). در طول موج QRS در تمامی روزها افزایش معنی­داری (01/0p<) از لحاظ آماری وجود داشت (شکل 7). طول موج T در روزهای دو، سه و چهار افزایش معنی‌داری (01/0p<) داشت (شکل 8) و در روز یک نیز این اختلاف معنی­دار بود (05/0p<). در بررسی فاصله بین موج P تا R و هم‌چنین R تا R در بین هیچ­کدام از روزها اختلاف معنی­داری وجود نداشت (شکل­های 9 و 10). در فاصله بین موج Sتا T(S-T segment) فقط در روز یک افزایش معنی­داری وجود داشت و در بقیه روزها اختلاف معنی­دار نبود (شکل 11). تمامی امواج P هم در گروه شاهد و هم در گروه آزمایش به صورت مثبت ثبت شد. در گروه شاهد در بین روزهای صفر تا چهار موج P تک فازی 30 مورد و دی فازیک 20 مورد و در گروه تیمار 21 مورد تک فازی و 29 مورد دی فازیک  بود. در بررسی موج QRS اشکال مختلفی از این موج در گروه شاهد و تیمار مشاهده گردید. در گروه شاهد این موج 10 مورد به صورت QRS، 15 مورد به صورت qrs، 25 مورد به صورت qRs بود. در گروه تیمار 31 مورد به صورت QRS، 1 مورد به صورت Qrs، 4 مورد  به صورت qrs و 14 مورد به صورت qRs بود. تغییرات ECG بین دو گروه بعد از تزریق Predef 2x (ایزوفلوپردون استات)  به مدت 4 روز در شکل­های 2 تا 5 مشخص گردید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- الکتروکاردیوگرام طبیعی گوسفند

 

شکل 2- آریتمی سینوسی

 

شکل 3- انقباض زودرس دهلیزی

 

 

 

شکل 4- بلوک سینوسی- دهلیزی

 

شکل 5- تاکیکاردی سینوسی

 

 

شکل 6- مقایسه تغییرات میانگین طول موج P بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

شکل 7- مقایسه تغییرات میانگین طول موج QRS بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

 

 

شکل 8- مقایسه تغییرات میانگین طول موج T بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

شکل 9- مقایسه تغییرات میانگین P-RIN بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

شکل 10- مقایسه تغییرات میانگین R-RIN بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

شکل 11- مقایسه تغییرات میانگین ST-seg بین دو گروه شاهد (a) و تیمار (b)

 

 

شکل 12- مقایسه تغییرات میانگین پتاسیم و کلسیم

 

جدول 1- مقایسه میانگین میزان پتاسیم(میلی اکی والان در لیتر) و کلسیم سرم(میلی­گرم در دسی­لیتر) بین روزهای مختلف در گروه شاهد و بیمار

متغیر	روز	گروه	تعداد	میانگین± انحراف معیار	T	Pvalue
پتاسیم	صفر	بیمار	10	26/ 0± 49/4	169/0	868/0
		شاهد	10	26/ 0± 51 /4
	یک	بیمار	10	26/0 ± 49/4	169/0	868/0
		شاهد	10	26/0±51/4
	دو	بیمار	10	31/0 ± 31/2	82/16	0001/0<
		شاهد	10	26/0 ± 51/4
	سه	بیمار	10	24/0 ± 25/2	6/19	0001/0
		شاهد	10	26/0 ±51/4
	چهار	بیمار	10	49/0 ± 83/2	44/9	0001/0
		شاهد	10	26/0 ±51/4
کلسیم	صفر	بیمار	10	47/0±83/10	676/0	508/0
		شاهد	10	49/0±97/10
	یک	بیمار	10	47/0 ±83/10	676/0	508/0
		شاهد	10	49/0 ± 97/10
	دو	بیمار	10	30/0 ± 76/10	15/1	262/0
		شاهد	10	49/0 ± 97/10
	سه	بیمار	10	42/0 ± 89/10	405/0	690/0
		شاهد	10	49/0 ± 97/10
	چهار	بیمار	10	30/0± 63/20	00/1	328/0
		شاهد	10	49/0 ± 97/10

 

بحث و نتیجه‌گیری

   آریتمی سینوسی از آریتمی­های فیزیولوژیک طبیعی محسوب می­شود که در الکتروکاردیوگرام به واسطه تغییردر فاصله P-P همراه یا بدون تغییر در فاصله P-R مشخص می­شود. اصلی­ترین عامل آریتمی سینوسی تنفس است. در هنگام دم تونوسیته عصب واگ پائین است. بنابراین ضربان قلب افزایش می­یابد و با بازدم تونوسیته افزایش یافته  و متعاقباً ضربان کاهش می­یابد. بایستی توجه داشت که آریتمی سینوسی در مراحل اولیه هایپرکلسمی در طی درمان گاوان دچار تب شیر ایجاد می­گردد. تاکیکاردی سینوسی به وسیله عواملی مثل تب، هیجان، ورزش، افت فشار خون و فشار بیش از اندازه روی قلب ایجاد می­شود. ذکر این نکته ضروری است که تاکیکاردی طولانی­مدت باعث نارسایی احتقانی قلب (CHF) می­شود. انقباضات زودرس دهلیزی در مواردی مثل تجمع بیش از اندازه چربی اطراف سینوس، ایسکمی سینوسی اختلالات الکترولیتی و کمبود سلنیوم یا مس ایجاد می­گردد. اگر تعداد این انقباضات در یک دام بالا باشد، منجر به فیبریلاسیون خواهد­شد. بلوک سینوسی دهلیزی در مواردی مثل کاهش خون­رسانی، تجمع بیش از اندازه چربی اطراف گره، هایپوتیروئیدیسم و هایپرکالمی ایجاد می­گردد (حاجی نژاد، 1367؛ دلیرنقده و همکاران، 1378؛Radostit et al., 2007).

   در مطالعه­ای که کانستیبل و همکاران در سال 1990 روی شانزده گاو دچار انقباضات زودرس دهلیزی انجام داده­اند، 5/62% گاوها هایپوکلسمیک و 25% هایپوکالمیک بودند و در 5/82% موارد بیماری گوارشی همزمان نیز وجود داشت (Constable et al., 1990). سخا و رضاخانی در سال 1380 در شش راس گوساله که با خرزهره به صورت تجربی مسموم گردیده بودند برادی کاردی و تاکیکاردی سینوسی، آریتمی سینوسی، از هم گسیختگی دهلیزی بطنی، ضربانات پیش­رس بطنی و فیبریلاسیون بطنی را ثبت کردند (سخا، 1380). مخبر دزفولی و همکاران در سال 1379 نشان دادند که آریتمی­های قلبی در رابطه با سطوح مختلف عیار پتاسیم ارتباط معنی­داری را نشان می­دهند. بدین­صورت که هم در مورد هایپرکالمی و هم هایپوکالمی موارد وقوع آریتمی نسبت به حالت نورموکالمی از فراوانی بیشتری برخوردار بود (مخبر دزفولی وهمکاران، 1379). رضاخانی و معاف پوریان در سال 1372 گزارش نموده‌اند که اختلالات الکترولیتی خصوصاً کلسیم و پتاسیم اثر قابل توجهی روی قطعه QT می­گذارد (رضا خانی، 1372؛  Rezakhani and yazdanmehr; 1977) با توجه به اینکه در مطالعه حاضر افزایش کلسیم و کاهش پتاسیم وجود داشت، آریتمی­های مختلفی مثل آریتمی سینوسی، تاکیکاردی سینوسی، انقباضات زودرس دهلیزی و بلوک سینوسی دهلیزی مشاهده گردید. در مطالعه حاضر اشکال موج P، QRS وSنیز بررسی گردید. با مقایسه بین دو گروه شاهد و تیمار اندازه QRS در گروه تیمار افزایش یافته است. بایستی توجه داشت که در امواج الکتروکاردیوگرام بیمار، موج QRS متغیر می­باشد. کوتاهی و بلندی این موج اختلال در هدایت الکتریکی قلب در ناحیه بطنی را نشان می‌دهد که در این صورت یا سکته قلبی بروز کرده و یا حیوان مستعد انفارکتوس قلبی می­باشد.

   با بررسی امواج به این نتیجه رسیدیم که با تزریق دارویPredef 2x  (ایزوفلوپردون استات) و ایجاد هایپوکالمی بیشترین تاثیر روی امواج QRS و T می‌باشد. شایان ذکر است شکل موج S در تمامی روزها و گوسفندان هر دو گروه به صورت مثبت بوده است. منابع و گزارشات اندکی از نوار قلب بز و گوسفند به صورت نرمال در دسترس می­باشد ولی مطالعاتی که توسط جافرین در سال 2008 انجام شده بسیار کمک کننده می‌باشد. در گوسفندان کارول و بزان سیاه بنگال، مدت زمان میانگین برای موجP، T، P-R، QRS و S-T segmentبیان گردیده ­است. در بز طول موج P (003/0±05/0)، طول موج T (008/0±11/0)،  فاصله P-R(006/0±12/0)، طول موج QRS (004/0±05/0)، طول موج S-Tsegment(014/0±19/0) و برای گوسفندان طول موج QRS (005/0±04/0)، طول موج S-T segment (01/0±13/0) و طول موج T (01/0±11/0) ثبت گردیده است (Jafrin, 2008).

   همان‌طور که قبلاً نیز اشاره گردید، اختلالات الکترولیتی خصوصاً کلسیم و پتاسیم اثر قابل توجهی روی قطعه QT می­گذارد. تغییرات سطح سرمی کلسیم روی تونوسیته عصب واگ تاثیر گذاشته و موجب بروز آریتمی می‌گردد. پتاسیم نیز می­تواند بر فعالیت­های عضلات اسکلتی و عضلات قلبی تأثیر گذارد. به­طور مثال هر گونه تغییر در غلظت آن، تحریک­پذیری و ریتم عضله قلب را تغییر می­دهد (Rezakhani and yazdanmehr, 1977). تغییرات غلظت پتاسیم پلاسما اختلالات شدید قلبی ایجاد می­کند. هیپرکالمی به علت اثراتش بر قلب بسیار خطرناک و بالقوه کشنده است. به تدریج که غلظت پتاسیم پلاسما بالا می­رود، نخستین تغییر در الکتروکاردیوگرام پیدایش امواج T بلند و نوک تیز است که یکی از تظاهرات رپولاریزاسیون غیرطبیعی به شمار می­رود. در غلظت­های پتاسیم بالاتر فلج دهلیزها و طولانی شدن کمپلکس­های QRSبه وجود می­آید. آریتمی­های بطنی ممکن است به وجود آیند. به تدریج که غلظت پتاسیم خارج سلولی افزایش می­یابد، پتانسیل استراحت فیبرهای عضلانی کاهش می­یابد. سرانجام فیبرها غیرقابل تحریک می‌شوند و قلب در حال دیاستول متوقف می­گردد. برعکس، کاهش غلظت پتاسیم پلاسما موجب طولانی شدن فاصله PR و گاهی سرپائینی شدن دیررس امواج T می­گردد. در مطالعه حاضر با تزریق داروی 2x Predef  (ایزوفلوپردون استات)  اختلالات مربوط به کلسیم و پتاسیم ایجاد گردید. افزایش معنی­داری در سطح کلسیم و کاهشی معنی­دار در سطح پتاسیم رخ داد. با بررسی نوار قلبی هر یک از گوسفندان در دو گروه شاهد و تیمار، تغییرات قابل ملاحظه­ای در موج­های T و QRS مشاهده شد. همان­طور که در قسمت نتایج بیان شد، آریتمی­های مختلفی مثل آریتمی سینوسی، انقباض زودرس دهلیزی، بلوک سینوسی دهلیزی، تاکیکاردی سینوسی ناشی از هایپوکالمی ایجاد گردید. از آنجایی که آریتمی­های فیزیولوژیک ممکن است منجر به آریتمی­های پاتولوژیک گردند، بایستی نسبت به درمان ضد آریتمی در این دام­ها اقدام گردد. باید در دام­های بزرگ به خصوص در گوسفند آریتمی­های فیزیولوژیک و پاتولوژیک مورد بررسی بیشتری قرار گیرند و از آنجایی که برای امواج الکتروکاردیوگرام در گوسفند حد نرمال تعریف نشده است، بررسی‌ها و مطالعات بیشتری را می­طلبد.

مراجع

• حاجی نژاد، د. (1367). مطالعه الکتروکاردیوگرام طبیعی و بررسی شیوع آریتمی در اسب. پایان‌نامه دکترای عمومی دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه شیراز، شماره پایاننامه 815501.
• دلیرنقده، ب.، مخبر دزفولی، م.ر. و رضاخانی، ع. (1378). بررسی فراوانی بلوک‌های دهلیزی- بطنی در گاو. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 54، شماره 3، صفحات: 105-97.
• رضاخانی، ع. و معاف پوریان، ا.ع. (1372). بررسی پارامترهای طبیعی الکتروکاردیوگرام گاو شیرده نژاد هلشتاین. مجله تحقیقات دامپزشکی ، دوره 47، شماره: 3 و 4 .
• سخا، م. و رضا خانی، ع. (1380). بررسی ارتباط بین سموم خرزهره در سرم و آریتمی‌های قلبی قبل و بعد از درمان در مسمومیت تجربی گوساله.مجله دانشکده دامپزشکی تهران، دوره 56، شماره2، صفحات: 102-95.
• فرتاشوند، م.، نادعلیان، م.ق.، سخا، م.، صافی،ش. و حسن پور، ع. (1388). یافته‌های الکتروکاردیوگرافی در گاوان مبتلا به تیلریوز. آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی، دوره 3، شماره 2، صفحات: 517-509.
• مخبر دزفولی، م.ر.، دلیر نقده، ب. و مرتاض، ا. (1379). نقش الکترولیت­ها در ایجاد آریتمی­های قلبی در گاو. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 55، شماره 1، صفحات: 68-63.
• · Coffer, N.J., Frank, N., Elliott, S.B., Young, C.D. and van Amstel, S.R. (2006). Effects of dexamethasone and isoflupredone acetate on plasma potassium concentrations and other biochemical measurements in dairy cows in early lactation. American Journal of Veterinary Research, 67(7): 1244-1251.
• · Constable, P.D., Muir, W.W., Bonagura, J.D., Rings, D.M. and Jean, G. (1990). Clinical and electrocardiographic characterization of cattle with atrial premature complexes. Journal of the American Medical Association, 197(9): 1163-1169.
• · Jafrin, A.A. andSagar, S. (2008). Electrocardiographic studies in Garol sheep and black Bengal goats. Research Journal of Cardiology, 1: 1-8.
• Keld, K. (2010). Hypokalemia and sudden cardiac death. Experimental Clinical Cardiology, 15(4): 96-99.
• · Radostits, O.M., Gay, C.C., Blood, D.C. and Hincliff, K.W. (2007). Veterinary Medicine. A textbook of the diseases of cattle, sheep, pigs, goats and horses. 10th ed., W.B. Saunders Co. Ltd., pp: 77-80, 1734, 2057.
• · Rezakhani, A. and Yazdanmehr, M.M. (1977). The normal electrocardiographic parameters of the domestic donkey (Equus asinus). Zentralblatt Veterinarmedizin, 24: 672-679.
• · Ruff, R.L. (1999). Insulin acts in hypokalemic periodic paralysis by reducing inward rectifier potassium current. Neurology, 53: 1556-1563.
• · Sattler, N., Fecteau, G. and Girard, C., (1998). Description of 14 cases of bovine hypokalemia syndrome. Veterinary Record, 43: 503-507.
• · Smith, B.P. (2009). Large animal internal medicine. 2nd ed., Mosby-Year Book, pp: 999-1000, 1222-1223, 1558-1559, 1670.
• · Weaver, W.F. and Burchell, H.B. (1960). Serum potassium and the electrocardiogram in hypokalemia. Circulation, 21: 505-521.