شکل‌شناسی تضمین‌های فارسی

زیبایی‌شناسی ادبی

مقاله 2، دوره 5، شماره 21، مهر 1393، صفحه 49-67

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حبیب جدیدالاسلامی قلعه نو^* ؛ احمدرضا کیخای فرزانه؛ محسن تاج آباد

چکیده

تضمین گونه­ای از شعر است که شاعری شعر شاعری دیگر را در سروده خود می­آورد و چنانچه شعر معروف نباشد نام شاعر را نیز قید می­کند تا سرقت ادبی محسوب نشود.
هر چند نمونه­هایی از تضمین را در قرون اولیه شعر فارسی می­توان یافت، اما به لحاظ بسامد و فراوانی، تضمین در دوره­های اخیر بیشتر قابل مطالعه است و می­توان شاعرانی را یافت که چندین شعر از شاعران بنام را تضمین کرده­اند.
در این مقاله نگارندگان تلاش دارند که تصویری نسبتاً کامل از تضمین را در شعر فارسی ارائه دهند. سیر تضمین در شعر فارسی، مطالعه شیوه­های شاعرانی که شعر شاعران دیگر را در سروده خود به کار برده­اند، انگیزه­های تضمین، شایع­ترین نوع تضمین، انواع تضمین و شاهد مثال­های آن؛ از جمله مواردی است که نگارندگان به آنها پرداخته­اند.
هم‌چنین از آنجا که پیش از این، کتاب یا مقاله­ای مستقل در این­باره نوشته نشده است و تنها اطلاعاتی پراکنده در کتب آرایه­های ادبی در این زمینه وجود دارد  لذا نگارندگان تلاش می­کنند که مسایل کلی تضمین را مورد مطالعه قرار داده و در اختیار خواننده قرار دهند.

کلیدواژه‌ها

تضمین؛ تضمین‌کننده؛ تضمین‌شونده؛ تأثیر‌پذیری؛ شعر فارسی

اصل مقاله

شکل­شناسی تضمین­های فارسی

 

دکتر حبیبجدید‌الاسلامی قلعه نو*

دکتر احمدرضا کیخای فرزانه**

محسن تاج‌آباد***

چکیده

تضمین گونه­ای از شعر است که شاعری شعر شاعری دیگر را در سروده خود می­آورد و چنانچه شعر معروف نباشد نام شاعر را نیز قید می­کند تا سرقت ادبی محسوب نشود.

هر چند نمونه­هایی از تضمین را در قرون اولیه شعر فارسی می­توان یافت، اما به لحاظ بسامد و فراوانی، تضمین در دوره­های اخیر بیشتر قابل مطالعه است و می­توان شاعرانی را یافت که چندین شعر از شاعران بنام را تضمین کرده­اند.

در این مقاله نگارندگان تلاش دارند که تصویری نسبتاً کامل از تضمین را در شعر فارسی ارائه دهند. سیر تضمین در شعر فارسی، مطالعه شیوه­های شاعرانی که شعر شاعران دیگر را در سروده خود به کار برده­اند، انگیزه­های تضمین، شایع­ترین نوع تضمین، انواع تضمین و شاهد مثال­های آن؛ از جمله مواردی است که نگارندگان به آنها پرداخته­اند.

هم‌چنین از آنجا که پیش از این، کتاب یا مقاله­ای مستقل در این­باره نوشته نشده است و تنها اطلاعاتی پراکنده در کتب آرایه­های ادبی در این زمینه وجود دارد  لذا نگارندگان تلاش می­کنند که مسایل کلی تضمین را مورد مطالعه قرار داده و در اختیار خواننده قرار دهند.

 

واژه­های کلیدی

تضمین، تضمین­کننده، تضمین­شونده، تأثیر­پذیری، شعر فارسی.

 

 

مقدمه

تضمین (در لغت به معنی) ضمانت کردن و متعهد شدن به انجام داده شدن کاری یا تهیه چیزی است (انوری، 1390: 1769)

اما در زیبایی­شناسی شعر فارسی، «تضمین» به دو معنی به کار رفته است.

در دانش «بدیع لفظی» تضمین آن است که: «شاعری پاره­ای، یا مصراع یا بیت یا ابیاتی از شاعر دیگر را در شعر خویش بیاورد. و در صورت مشهور نبودن، شاعر را نیز ذکر کند (شریفی، 1388: 420)

در «بدیع معنوی» نیز تضمین در معنی موقوف­المعانی به کار رفته است، به صورتی که دو بیت در معنی با یکدیگر بستگی داشته باشند، از قبیل تفسیر و جواب شرط و امثال آن (همایی، 1339: 218-217)

اما آنچه که در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد، بهره­مندی، وام­گیری و تضمین شعر شاعران از یکدیگر است. مطالعه یک هزار سال شعر فارسی نشان می­دهد که: «هیچ اثری منحصرا از قلم شاعر و ادیبی تراوش نمی­کند و ابداع و ایجاد مطلق و بی­سابقه، اگر به کلی نایاب نباشد؛ قطعا کمیاب است (زرین­کوب، 1364: 159)

شاعران علاوه بر آنکه نا­خود­آگاه به مضامینی مشترک پرداخته­اند و گاهی نیز در شعر آنها وزن­ها و قافیه­های همانند دیده می­شود اما به صورتی آگاهانه هم از شعر یکدیگر تاثیر پذیرفته­اند که واکاوی چند و چون آن محور و موضوع این تحقیق است.

وام­گیری شاعران از یکدیگر به گونه­ای است که آن را از سرقت ادبی جدا می­کند. شاعر هنگامی که شعری را در سروده خود می­آورد یا آن شعر معروف و زبانزد است که در این صورت نیازی به نام بردن از شاعر تضمین شده نیست و چنانچه شعر معروف نباشد، تضمین‌کننده نام شاعر را می­آورد تا به سرقت متهم نگردد.

اینکه شاعران با کدام شیوه­ها به تضمین شعر شاعران دیگر پرداخته­اند؟ و یا انگیزه ایشان از تضمین چه بوده است؟ ویژگی­های یک تضمین موفق چیست؟ و گونه­ها و نمونه­های تضمین کامل کدام است؟ از جمله سوال­هایی است که نگارندگان به واکاوی و پاسخ­یابی آنها پرداخته‌اند.

جامعه آماری در این تحقیق برخی دیوان­های شعر، کتاب­هایی که در زمینه وام­گیری و تضمین نگاشته شده­اند و تنها جُنگ تضمین­های شعر فارسی است که در دهه اخیر گرد­آوری شده است. هم­چنین مطالعه تضمین در ذیل کتب فنون بلاغت و صناعات ادبی نیز مد نظر بوده است.

 

پیشینه پژوهش

اولین منابعی که تضمین را مورد توجه قرار داده است، کتب آرایه­های ادبی است. از جمله هنجار گفتار اثر نصرالله تقوی که در فن معانی و بیان فارسی نوشته شده است. (تقوی، 1317: 325)

هم‌چنین کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی، اثر جلال­الدین همایی. (همایی، 1365: 219-211)

جز کتب آرایه­های ادبی، برخی از ادبای معاصر در زمینه تضمین و وام­گیری، نتایج مطالعات خود را چاپ کرده­اند از جمله کتاب بهره­مندی شاعران از شاعران، نوشتۀ دکتر مرتضی فلاح میبدی که مواردی هم­چون تضمین، تجلیل، هجو و سرقت ادبی در شعر شاعران را در دو قرن هشتم و نهم از خواجوی­کرمانی تا جامی مورد بررسی قرار داده­اند.

به جز این­ها کتاب تضمین­های شعر فارسی، که شامل یکصد تضمین می­باشد؛ توسط حسین مستشار گردآوری شده است؛ که در این مقاله نگارندگان به عنوان بخشی از منابع به آنها نظر داشته­اند.

 

بحث و بررسی

الف) پیشینه تضمین

مطالعه تطبیقی دیوان شاعران فارسی از قرن سوم تا اکنون، مبین این معنی است که شاعران در طول تاریخ شعر فارسی از یکدیگر تأثیر پذیرفته­اند. اما این تأثیر­پذیری در قرون اولیه شعر بیشتر وجهی معنایی و پرداختن به مضامین مشترک بوده است. به طور مثال در اولین دوره شعر فارسی یعنی دوره طاهریان و صفاریان «مضمون مشترک» شاعران نوعی ادب تعلیمی بوده است که با لحنی حماسی بیان می­شده است. همین رویۀ مضمون مشترک در دوره سامانی یعنی قرن چهارم نیز مشاهده می­گردد. به طور کلی مضامین مشترک تا پایان قرن پنجم که سبک خراسانی است، شادی­خواری، عقلانیت، واقع­گرایی و روحیۀ حماسی است.

در همین دوره نیز که شعر فارسی مراحل شکل­گیری خود را تجربه می­کند، برخی شاعران از شعر برخی دیگر سخن گفته­اند و آن را شایسته تاثیرپذیری دانسته­اند.

اما از اولین شواهد اثرپذیری، شعر فرخی است (متوفی به سال 429 ه.ق) که غزل­های شهید بلخی متوفی به 325 را ستوده است:

از دلارامی و نغزی چو غزل­های شهید

وز دلاویزی و خوبی چون ترانه بوطلب

 (شمیسا، 1387: 22)

یا منوچهری که در قرن پنجم از مدایح عنصری نام برده است:

طاووس، مدیح عنصری خواند

درّاج مسمط منوچهری

 (همان: 30)

و عنصری نیز تغزل قصیده­های رودکی را نیکو دانسته است:

غزل رودکی وار نیکو بود

غزل­های من رودکی وار نیست

 (همان: 21)

در قرن ششم نیز شاعران تحت تاثیر شعر یکدیگر بوده­اند. نظامی و خاقانی که دو شاعر سبک آذربایجانی هستند، سنایی آغازگر غزل را که در حوزه دیگر شعری است و در منطقه ارّان نیست، ستوده­اند. آنجا که می­خواهند رشید وطواط را به خاطر بدگویی از سنایی هجو کنند:

گواه حمق تو طعن در سنایی بس

که احمقی است، سر کرده­های شیطانی

 (همان: 70)

و این به معنی آن است که خاقانی در شعرش از سنایی تأثیر پذیرفته است.

تاکید نظامی عروضی در فصل دوم کتاب چهار مقاله بر اینکه شاعر باید «در روزگار جوانی بیست هزار بیت از اشعار متقدمان یاد گیرد و ده هزار کلمه از آثار متاخران پیش چشم کند و پیوسته دواوین استادان همی خواند و یاد همی گیرد.» (نظامی عروضی، 1366: 49) دلیلی بر این واقعیت است که شاعران باید از شیوه و هنر شاعری یکدیگر بهره بگیرند.[1]

باز هم در قرن ششم که آغاز بسامد و فراوانی شاعران و تنوع سبک­های شعری است خاقانی به تاثیر­پذیری مسعود سعد از عنصری اشاره می­کند.

مسعود سعد نه سوی تو شاعری است فحل		کاندر سخنش گنج روان یافت هر که جست
بر طرز عنصری رود و خصم عنصری است		کاندر قصیده­هاش زند طعنه­های چست

 (شمیسا، 1379: 87)

همچنین خاقانی شعر خود را نیز تحت تاثیر شعر حکیم سنایی می­داند:

بدل من آمدم اندر جهان سنایی را

بدین دلیل پدر نام من بدیل نهاد

 (همان: 123)

با پدیدار آمدن دو شاعر تراز اول شعر فارسی یعنی سعدی و مولانا در قرن هفتم و به اوج رسیدن دو نحله غزل یعنی غزل عارفانه و عاشقانه توسط این دو شاعر؛ سرایندگان بسیاری پس از ایشان و تا به امروز از سبک آنها تقلید کرده­اند و تحت تاثیر آنها بوده­اند.

اوج­گیری تضمین و وام­گیری از قرن هشتم به بعد است.[2]

غزل که قالب مسلط در سبک عراقی یعنی قرن­های هفتم، هشتم و نهم است با شعر حافظ به سه دسته عارفانه، عاشقانه، و قلندرانه تقسیم می­شود و گروهی از شاعران این قرون را با مضامینی نزدیک به هم و مشترک در خود جای می­دهد.

در سبک هندی نیز که غزل محور شعر است همانندی­ها و مشابهت­های فراوانی در شعر شاعران مشاهده می­شود هر چند تاکید شاعران بر طرح مضامین بدیع و نبسته است و بیان اجزا مورد نظر می­باشد.

در دوره بازگشت هم شاعران به دو گروه قصیده­سرایان و غزل­سرایان مقلد تقسیم می‌شوند که گروه اول تحت تاثیر شاعران کهن خراسانی و عهد سلجوقی هستند و گروه دوم از سبک عراقی یعنی حافظ و سعدی تقلید می­کنند. با این حال بیشترین نمونه­های تضمین را می­توان در آثار شاعران متأخر جستجو کرد.[3]

 

ب) دلایل گرایش به تضمین

شاعران با انگیزه­هایی متفاوت به تضمین اشعار شاعران دیگر پرداخته­اند. برخی از این انگیزه­ها و دلایل را می­توان به قرار زیر بر شمرد:

1- همفکری:

شاعر با آوردن شعر شاعری دیگر در سروده خود، به نوعی با او همفکری می­کند و ضمن آن به تایید نوع نگاه و اندیشه شاعر تضمین شده می­پردازد. بستر چنین همفکری اغلب قالب‌هایی به جز غزل است زیرا غزل بیشتر از آنکه در­گیر اندیشه باشد بستر خیال و ذوق است.

در تضمینی که در بر گیرنده همفکری است، قالب­هایی مثل قصیده یا مثنوی که قالب فکر و اندیشه­اند مورد بهره­مندی شاعر قرار می­گیرد زیرا این قالب­ها نسبت به غزل به صنعت و نظم نزدیکترند تا تخیل و ذوق.[4]

2- همحالی

در این نوع تضمین که بیشتر شامل غزل می­شود، شاعر با عشق­بازی ذوقی مشترک، تضمین خود را بهانۀ نوعی همحالی قرار می­دهد. این تضمین بیشتر از آنکه درگیر فکر و اندیشه باشد به وجوه ذوقی شاعر و تخیّل میدان می­دهد.[5]

3- کسب اعتبار

گاهی شاعری سروده شاعری بنام را تضمین می­کند با این انگیزه که با قرار دادن شعر خود در کنار شعر او، برای خود کسب اعتبار کند. این تضمین نمایش نوعی شانه به شانگی است. شاعر با تضمین خود پا بلندی می­کند تا «همقد»ی خود را با شاعر تضمین شده بنمایاند.

وقتی شاعر گمنامی مثل شکوهی تهرانی که در آغاز قرن معاصر (1309) فوت کرده است به تضمین غزل­های حافظ می­پردازد دلیلی جز کسب اعتبار نمی­تواند انگیزه سرایش تضمین باشد.

4- نمایش همشأنی، برابر­نمایی یا مزیت طلبی

گاهی دیگر نیز انگیزه تضمین، برابر­نمایی و همشأنی شاعر با شاعر تضمین شده است. شاعر از طریق تضمین قصد دارد خود را به نگاه شاعر دیگر نزدیک کند[6].

5- اثبات محتوا

تضمین، گاهی نیز برای اثبات مفهوم و معنایی که مورد نظر شاعر است، صورت می­پذیرد . شاعر شعری را آغاز می­کند و مفهوم و معنایی را مد نظر دارد؛ آنگاه از شعر شاعری دیگر کمک می­گیرد تا از آمیزش مضمونی مشترک آن را اثبات کند و به خواننده منتقل سازد.

6- تفنن و بی­کارگی

گاهی دیگر نیز شاعر از سر تفنن یا بی­کارگی شعر شاعران دیگر را تضمین می­کند. این نوع تضمین­ها فاقد ارزش هنری هستند و بیشتر از آن که به شعر نزدیک باشند به «نظم»، فن و صنعت می­مانند.

 

پ) ویژگی­های تضمین کامل:

چنانچه شاعری یک شعر کامل شاعر دیگر را تضمین کند آن تضمین باید حتما دارای وحدت دوگانه وزن و قافیه باشد و همچنین در تضمین غزل، اشتراک محتوا و همحالی نیز لازمۀ تضمین است.

آگاهی از سبک شعر تضمین شده به شاعر تضمین­کننده کمک می­کند تا تضمین شکلی واحد به خود بگیرد. و چون تضمین از شعر دو شاعر شکل می­پذیرد بنابراین تضمین­کننده باید از ممیزه­های بیرونی و درونی شعر تضمین­شده آگاهی داشته باشد و سبک و سیاق گوینده در سرایش شعر را بشناسد تا شعری که از دو شعر شکل می­پذیرد نمودی واحد بیابد و خواننده با شعری دوگانه مواجه نگردد و راحتی و روانی شعر را حس کند و این میسر نمی­شود مگر آنکه شاعر لایه­های زبانی شعر تضمین­شده را درک کرده باشد.

آن­چنان­که در سبک­شناسی می­خوانیم: «سبک­شناسی عبارت از شناسایی شیوه کاربرد زبان و سخن یک فرد، گروه یا در متن یا گروهی از متن­ها. بنیاد کار بر این دانش بر تمایز، گوناگونی و گزینش­های زبانی در لایه­های زبان (آوایی، واژگانی، نحوی، معنایی، کاربردی) استوار است. (فتوحی، 1391: 92)

بنابراین تضمین­کننده باید لایه­های زبانی یاد شده را مطالعه و ملکه ذهن خود کند تا تضمین دچار دوگانگی سبکی نگردد و شعری واحد از خاستگاهی دوگانه خلق گردد. به عبارت دیگر شاعر باید در ساخت و محتوا به شعر نزدیک شود و سبک شعری خود را هم‌سنگ با سبک شعری شاعری دیگر ارایه دهد.

ت) انواع تضمین

مضامین مشترک فراوانی در شعر شاعران همعصر و یا دوره­های مختلف، وجود دارد که به­درستی نمی­دانیم به صورت آگاهانه از یکدیگر اقتباس کرده­اند یا غیر­آگاهانه ضمن آنکه این مضامین مشترک به اقتضای سبک دوره در شعر شاعران رایج بوده است با این حال تضمین‌های شعر فارسی را از تضمین یک یا چند کلمه و عبارت تا یک شعر کامل به قرار زیر می­توان تقسیم­بندی نمود:

 

1- تضمین کلمه­ای

شاعر در این تضمین، یک یا چند کلمه یا عبارت از شاعر دیگر را در حد اشاره در شعر خود می­آورد. اما آن کلمه یا عبارت چون بر گرفته از مصراع یا بیت مشهور شاعری دیگر است، تضمین­کننده به همان اشاره واژگانی بسنده می­کند و نام شاعر را ذکر نمی­کند. حافظ که با صوفیان و زاهدان ریا کار سر ستیز دارد در پاسخ به ادعای شاه نعمت­الله ولی، عارف و شاعر متوسط قرن هشتم و نهم که گفته است:

ما خاک را به نظر کیمیا کنیم

صد درد دل به گوشه چشمی دوا کنیم

پاسخ داده است:

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند

آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند

 (فلاح میبدی، 1384: 463)

و «شاه نعمت­الله را «طبیب مدعی» قلمداد می­کند و از خزانه غیب مدد می­طلبد:

دردم نهفته به ز طبیبان مدعی

باشد که از خزانه غیبم دوا کنند

 (همان)

همچنین جامی شاعر قرن نهم، عباراتی از مطلع نخستین غزل دیوان حافظ را تضمین کلمه کرده است:

الا یا ایها­الساقی ادر کاسا و ناولها		که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل­ها
الا یا ایها­الساقی، می­آمد حل مشکل­ها		ز می مشکل بود توبه، ادر کاسا و ناولها

 (حافظ، جامی، همان: 588)

 

2- تضمین یک مصراع:

در این نوع تضمین، شاعر یک مصراع از شعر شاعر دیگر را در شعر خود می­آورد.  گاهی شاعر نام شاعر تضمین شده را قید می­کند؛ مسعود سعد سلمان مصراعی از رودکی را به قرار زیر تضمین کرده است:

جز این نگویم شاها که «رودکی» گوید

خدای چشم بد از ملک تو بگرداناد

 (تقوی، 1317: 325)

و گاهی نیز نام شاعر نمی­آید. حافظ مصراع سعدی را به همین طریق تضمین کرده است:

حافظ از جور تو حاشا که بگرداند روی

من از آن روز که در بند توام آزادم

 (همایی، 1339: 219)

3- تضمین یک بیت

در سومین نوع تضمین، شاعر یک بیت کامل شاعر دیگر را در بیت خود می­آورد. حافظ یک بیت از کمال­الدین اسماعیل را با ذکر نام شاعر تضمین کرده است:

ور باورت نمی­کند از بنده این حدیث		از گفته کمال دلیلی بیاورم
گر بر کنم دل از تو و بر دارم از تو مهر		آن مهر بر که افکنم، آن دل کجا برم

 (همان: 219)

یا سعدی بیتی از عنصری را:

مرا خود نباشد زبان­آوری		چنین گفت در مدح شه عنصری
چو از راستی بگذری خم بود		چه مردی بود کز زنی کم بود

 (تقوی، 1317: 325)

4- تضمین دو بیت

گاهی نیز شاعری دو بیت شاعر دیگر را تضمین می­کند. سلمان ساوجی شاعر قرن هشتم دو بیت از دو شاعر را در شعر خود می­آورد؛ کمال­الدین اسماعیل و نجیب:

به وصف حال خود از گفته «نجیب» و «کمال»		دو بیت کرد خرد بر زبان من جاری
به خاک پای تو کآب حیات از آن بچکد		اگر مسوده شعر من بیفشاری
سزد که خواری حرمان کشد معانی من		بلی کشند غریبان هر آینه خواری

 (فلاح میبدی، 1384: 173-172)

5- تضمین یک شعر کامل و انواع آن

شاعران فارسی­سرای، گاهی نیز یک شعر کامل را تضمین می­کنند و ابیات آن را در ضمن ابیات شعر خود جای می­دهند. این نوع تضمین بیشتر در خصوص قالب غزل روایی دارد تا قالب­های دیگر شعر فارسی. به طور مثال در کتاب «تضمین­های شعر فارسی» که مجموعه­ای از یکصد تضمین کامل است شاعران بیش از پنجاه غزل حافظ و سعدی را تضمین کرده­اند که نیمی از کل کتاب است.

در تضمین یک شعر کامل شاعر باید ویژگی­های سبکی و محتوایی شعر تضمین شده را مد نظر قرار دهد و شیوه­ها و شگردهای خاص شاعر را در تضمین به کار ببندد تا به شکلی واحد از دو شعر دست یابد.

شاعران در تضمین شعر شاعران دیگر، یکسان عمل نکرده­اند و به جز طبع آزمایی­ها و تفنن­ها که در این راه به کار بسته­اند؛ می­توان با توجه به بسامد برخی تضمین­ها آنها را در گروه­های ذیل دسته­بندی کرد؛ و به شرح زیر برشمرد:

1- اجازه

در تضمین اجازه، شاعر شعر کامل شاعری دیگر را در ضمن شعر خود می­آورد. شاعر در این نوع از تضمین ابتدا یک مصراع از خود و بعد از آن مصراع دوم را از شاعر دیگر در شعر جای می­دهد. هماهنگی وزن و قافیه در تضمین اجازه رعایت می­شود. مهدی حمیدی شیرازی، ادیب و شاعر معاصر، شعری از ناصر خسرو را به همین طریق تضمین کرده است:

سیر شدم دیهقان ز خوشه و خرمن		دیر بماندم در این سرای کهن من
ماندم ماندم فراز عرصه گردون		تا کهنم کرد صحبت دی و بهمن
ز آمدن فرو دین و رفتن آبان		سود ندیدم جز آنکه سوده شدم تن
آنکه بزد آتشم به خرمن هستی		سوزد نارش به هر دو عالم خرمن

 (مستشار، 1364: 155)

گاهی نیز تضمین­کننده از روی تفنن، تضمین را از بیت دوم شروع می­کند؛ حمیدی شیرازی در تضمین شعر رودکی سروده است:

باز بینم خرمی خیزد ز دشت		در روان مرده جان آید همی
یعنی از خاک نشاط­انگیز پارس		بوی جوی مولیان آید همی
زان گل بشکفته سیراب مست		یاد یار مهربان آید همی

 (همان: 156)

2- مربع

در مربع، تضمین از مصراع به بیت تعمیم می­یابد. یعنی شاعر یک بیت از خود و یک بیت از شاعر دیگر را تضمین می­کند.

شاه نعمت­الله ولی قصیده­ای را از ناصر خسرو به صورت مربع تضمین کرده است و مطلع را از ناصر خسرو قرار داده است.

خرد پیمانه انصاف اگر یک بار بردارد		بپیماد هر آن چیزی که دهقان زیر سر دارد
خرد عقل است و پیمانه قناعت نزد درویشان		برو مجمل مفصل کن خرد این زیر سر دارد
تو را معلوم گرداند از این دریای ظلمانی		که او این عالم سفلی چرا بر خشک و تر دارد
عدم دریای ظلمانی، بدن این عالم سفلی		حواس ظاهر و باطن به بحر و بر سفر دارد
چرا این زورق زرین همی دون ناموفق شد		گهی سیمین سلب پوشد گهی زرین سپر دارد

و تضمین تا 61 بیت ادامه می­یابد و شاه نعمت­الله با تخلص سید تضمین قصیده را پایان می­دهد:

شنو از سید عزت بیان این معما را

جواب ناصر خسرو که سید این ز بر دارد

 (فلاح میبدی، 1384: 432)

3- مخمس

تضمین مخمس از بندها یا لخت­های پنج مصراعی شکل می­گیرد. در این تضمین شاعر ابتدا شعر را هم وزن و قافیه شعر تضمین شده آغاز می­کند و پس از سه مصراع بیت تضمین را در مصراع­های چهارم و پنجم شعر خود می­آورد.

مصراع اول بند دوم، در قافیه تابع مصراع اول بیت دوم تضمین است. بعد از آنکه سه مصراع با همان قافیه سروده شد، آنگاه شاعر بیت دوم را در تضمین می­آورد و به همین صورت توالی بندها و لخت­ها ادامه پیدا می­کند و به پایان می­رسد.

مخمس رایج­ترین نوع تضمین کامل در شعر فارسی است. به گونه­ای که از یکصد تضمین گردآوری شده در کتاب تضمین­های شعر فارسی، پنجاه و چهار تضمین به شکل مخمس سروده شده است و بقیه چهل و شش تضمین دیگر در گونه­های دیگر، سروده­اند.

صبوری مشهدی ملک­الشعرای آستان قدس در دوره ناصر­الدین شاه قاجار، ترکیب­بند نه بندی وصال شیرازی را به صورت مخمس تضمین کرده است. این ترکیب بند را وصال در وصف واقعه عاشورا سروده است:

با خود اگر تصور محشر کند کسی			یا سرگذشت آل پیمبر کند کسی
با هم نشاید که برابر کند کسی			گر قصه مصیبتشان سر کند کسی

 

بارد اگر ز دیده به جای سرشک خون			هر دم در این عزا غم دل می شود فزون
تا چرخ را بود حرکت، خاک را سکون			«آید کجا ز عهده این تعزیت برون

و در بند آخر:

القصه از جهان چو شه انس و جان گذشت			افغان انس و جان همه از لامکان گذشت
تاریک شد زمین که امام زمان گذشت			آه از دل مدینه ز هفت آسمان گذشت

(مستشار، 1365: صص249-232)

همچنین هاتف اصفهانی، غزل مشهور فخرالدین عراقی را به صورت مخمس تضمین کرده است:

مه من نقاب بگشا ز جلال کبریایی			که بتان فرو گذارند اساس خود­نمایی
شده انتظارم از حد، چه شود ز در درآیی			«ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی
چه کسم؟ چه کاره­ام من که رسم به عاشقانت			شرف است آنکه بوسم قدم ملازمانت
به کمینه استخوانی که برد هما ز خوانت			«همه شب نهاده­ام سر، چو سگان، بر آستانت

 (همایی، 1339: 212)

4- مسدس

مسدس تضمینی است که شاعر ابیات تضمین را از ابتدا تا انتها با فاصله دو بیت، در شعر خود می­آورد. مسدس در رعایت وزن و قافیه همانند مخمس است به جز آنکه مخمس پنج مصراعی و مسدس سه بیتی یا شش مصراعی است.

تضمین­کننده ابتدا دو بیت از خود می­آورد که در وزن و قافیه با بیت اول تضمین هماهنگ است اما از بند دوم، قافیه مصراع اول، از دومین بیت تضمین متابعت می­کند. اما در بیت دوم تضمین، قافیه بار دیگر با قافیه اصلی شعر تضمین شده هماهنگ می­شود و تضمین به همین گونه تا انتها ادامه می­یابد .

ملک­الشعرای  بهار غزل معروف سعدی را به صورت مسدس تضمین کرده است:

سعدیا! چون تو کجا نادره گفتاری هست		یا چو شیرین دهنت نخل شکر­باری هست
یا چو بستان و گلستان تو گلزاری هست		هیچم ار نیست، تمنای توام باری هست
«مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست		یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست
لطف گفتار تو شد دام ره مرغ هوس		به هوس بال زد و گشت گرفتار قفس
پای بند تو ندارد سرد مسازی کس		موسی اینجا به امید قبسی می­آید
«به کمند سر زلفت نه من افتادم و پس		که به هر حلقه ز لف تو، گرفتاری هست»

و بند آخر:

راستی دفتر سعدی به گلستان ماند		طیبّاتش به گل و لاله و ریحان ماند
اوست پیغمبر و آن نامه به فرقان ماند		وآنکه او را کند انکار به شیطان ماند
«عشق سعدی نه حدیثی است که پنهان ماند		داستانی است که بر هر سربازاری هست»

 (همان:  217- 215)

 

 

5- تضمین در پایان بند

در این تضمین ابیات تضمین شده در انتهای بندهای شعر می­آید. شاعر ابتدا بر وزن و قافیه شعر تضمین شده سروده خود را آغاز می­کند و در پایان هر بند ابیات تضمین را می­آورد آنگاه در بند بعد باز هم با وزن و قافیه سرودن را ادامه می­دهد. چنانچه قالب مثنوی مورد تضمین باشد. در بند دوم قافیه از قافیه جدید متابعت می­کند ملک­الشعرای بهار بخش­هایی از مثنوی مولانا را به همین طریق تضمین کرده است. هر چند این تضمین، تضمین کامل نیست و بهار ابیات بند را یکسان نیاورده و ابیات بند گاهی هشت، گاهی نه و گاهی یازده و دوازده بیت است:

نایب شه چون ز گیتی رخت بست		ناصر­الملک آمد و جایش نشست
ظاهراً گفتند جمعی کم­خرد		بعد جاهل عالمی بر جای هست
لیک ما گفتیم کاین مرد جبان		پشت استقلال را خواهد شکست ...

و بعد از هفت بیت دیگر، دو بیت از مولانا می­آورد:

...«کای بسی ابلیس آدم رو که هست		پس به هر دستی نباید داد دست
گر به صورت آدمی انسان بدی		احمد و بوجهل هم یکسان بدی»
هر که روزی چند وقت اندر فرنگ		کی شود آگه ز رسم نام و ننگ
وآنکه درسی چند از تامات خواند		کی کند در سینه­اش دانش درنگ ...
...«یک شغالی رفت اندر خم رنگ		اندر آن خم کرد یک ساعت درنگ
پس بر آمد یال و دم رنگین شده		کاین منم طاووس علیین شده »...

و به همین طریق، شعر را در شش بند به پایان می­برد.  

        (مستشار، 1364: 84-79)

6-تضمین در ابتدا و پایان بند

شاعران در تضمین­های خود گاهی مطلع شعر را با مصراع اول شعر تضمین شده آغاز می­کنند و مصراع دوم آن را در پایان بند می­آورند و بندهای دیگر سروده را با همان روش و شیوه بند اول ادامه داده و به پایان می­برند. سلمان امینی غزلی از سعدی را به این طریق در یازده بند که برابر با تعداد ابیات غزل است، تضمین کرده است:

«بار فراق دوستان بس که نشسته بردلم»		نیست میسرم دگر کز دل خود فرو هلم
گشته چو غرق بحر خون ملک نجات ما دگر		زورق جان نمی­رسد تا به ابد به ساحلم
در ره شام بایدم صبر و شکیب صبح و شام		تا که فلک چه آورد پیش در آن مراحلم
غرقه به خون چو دیده­ام هفت برادر شهید		مانده چه تا بود هراس از ستم اراذلم ...
...طاقت جان ز بار غم تا به دل از فشارغل		«میرود و نمی­رود ناقه به زیر محملم»...
...ای که مهار می­کش صبر کن و سبک برو		از غضب خدا بترس این همه سنگ­دل مشو
ناقه برهنه و تنم خسته و بسته بازوان		گوهر جان ناتوان پیش برادرم گرو ...
زخم شده است گردنم بسکه فشار می­خورد		«کز طرفی تو می­کشی و ز طرفی سلاسلم»

 (مستشار، 1364: 39-35)

شاعر غزلی دیگر از حافظ را هم به­همین طریق تضمین کرده است.

(همان، 53-51)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه

در طی یک هزار سال شعر فارسی، شاعران همواره از شعر­های یکدیگر تاثیر پذیرفته­اند و کمتر شاعری را می­توان یافت که از شعر دیگری وام نگرفته باشد.

وام­گیری و تاثیر­پذیری شاعران از شعر یکدیگر در سده­های آغازین شعر فارسی نمودی کمرنگ دارد و از آغاز قرن ششم که حد واسط سبک خراسانی و عراقی است آغاز می­شود و در قرن­های هفتم و هشتم سرعت می­گیرد. در دوره بازگشت به اوج می­رسد و در دوره متاخر، نمونه­های فروانی را از این وام­گیری و تضمین می­توان سراغ گرفت.

تضمین در زمان­های مختلف و در میان شاعران گوناگون، ساخت و شکلی یکسان نداشته است. ابتدا تضمین با وام­گیری واژه و عبارت آغاز شده و بعد به تضمین مصراع و بیت رسیده است. و به مرور زمان تضمین کامل رایج شده است.

هر چند مخمس، شایع­ترین نوع تضمین است با این حال شاعران، در تضمین کامل شعر شاعران دیگر، دست به طبع­آزمایی زده­اند و با شیوه­های متفاوت شعر دیگران را در ضمن شعر خود آورده­اند.

اجازه، مربع، مخمس، مسدس و تضمین «بندی»؛ از جمله انواع و اشکال تضمین­های کامل است که با انگیزه­هایی از جمله: هم­فکری، هم­حالی، طبع­آزمایی، کسب اعتبار، همشأنی و برابر­نمایی، مزیت­طلبی و یا تفنن و بیکارگی انجام شده است.

جمع­بندی اشکال مختلف تضمین و آوردن شاهد مثال‌هایی برای هر نمونه از آن­ها و نشان دادن نمایی از سیر شکل­گیری آن از سادگی به کمال، کاری بوده است که در قالب این مقاله ارائه گردیده است. مجموعه اطلاعاتی پراکنده که شکلی منطقی و بسامان یافته است.

 

 

منابع و مآخذ

1 ــ اخوان ثالث، مهدی. زمستان. تهران: انتشارات مروارید، 1375.

2 ــ انوری، حسین. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن، 1390.

3 ــ بهار، محمد تقی. دیوان اشعار. تهران: انتشارات توس، 1380.

4 ــ تقوی، نصر­الله. هنجار گفتار. تهران: چاپ­خانه مجلس، 1317.

5 ــ درخشان، مهدی. اشعار حکیم کسایی مروزی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364.

6 ــ شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو، 1388.

7 ــ شمیسا، سیروس. سبک­شناسی نظم. تهران: انتشارات پیام نور،1372.

8 ــ فتوحی، محمود. سبک­شناسی. تهران: سخن، 1391.

9 ــ فلاح میبدی، مرتضی. بهره­مندی شاعران از شاعران. تهران: نشر قطره، 1384.

10 ــ مستشار، حسین. تضمین­های شعر فارسی .تهران: انتشارات مجرد، 1364.

11 ــ همایی، جلال­الدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات توس، 1339.

12 ــ نظامی عروضی سمرقندی، احمد­بن عمر­بن علی. چهار مقاله. مصحح دکتر محمد معین. تهران: انتشارات صدای معاصر، 1366.

 

 

---

* دانشگاه آزاد اسلامی، واحد زاهدان، گروه زبان و ادبیات فارسی، زاهدان، ایران.(نویسنده مسؤول)

** دانشگاه آزاد اسلامی، گروه زبان و ادبیات فارسی، سیستان و بلوچستان، ایران.

*** دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی واحد علوم تحقیقات سیستان و بلوچستان.

تاریخ دریافت: 15/5/93                                                                                                    تاریخ پذیرش: 2/7/93

[1]- تضمین در این دوره در شعر شاعران دیگر رواج دارد. به طور مثال شعر کسایی مروزی را که در میانه­های قرون چهارم به دنیا آمده است بسیاری از شاعران قرن­های پنجم تا هفتم تضمین کرده­اند.

آنجا که کسایی گوید:

به سیصد و چهل و یک رسید نوبت سال		چهارشنبه و سه روز مانده از شوال
بیامدم به جهان تا چه گوییم و چه خورم		سرود گویم و شادی کنم به نعمت و مال

بیشتر شاعران معاصر او و بعد از او استقبال کرده­اند مانند فرخی، عنصری، غضائری، قطران، مسعود سعد، امیر معزی، ظهیر، انوری، سعدی و غیره و غیره. (درخشان، 1364: 23)

[2]- شرح مبسوط این تاثیر­پذیری را می­توان در کتاب «بهره­مندی شاعران از شاعران مطالعه کرد. دکتر مرتضی فلاح میبدی نویسنده کتاب وام­گیری و تاثیر­پذیری شاعران از یکدیگر را در دو قرن هشتم و نهم و از خواجوی کرمانی تا جامی را مورد مداقه قرار داده و در چهار حوزه تضمین، تجلیل، هجو، سرقت ادبی به مقایسه و تطبیق آثار شاعران پرداخته است. در این کتاب به جز خواجوی کرمانی و جامی سروده­های دیگر شاعران از جمله ابن­یمین، عبید زاکانی، عماد فقید کرمانی، ناصر بخارایی، سلمان ساوجی، حافظ، کمال خجندی، شاه نعمت­الله ولی،ماهانی کرمانی و ابو­اسحاق اطعمه با شاعران دیگر تطبیق داده شده است.

[3]- منظور از شاعران متاخر بیشتر شاعران اواخر قاجاریه، مشروطه و بعد از نیما یوشیج است. شعر فارسی از بازگشت تا نیما موفق به طرح تازه­ای در شعر نشد. اشباع­شدگی و مبهم‌گرایی شعر هندی موجد بازگشت شد و رویه و روحیه تقلید و تضمین را قدرت بخشید. بعد از نیما نیز، بسیاری از شاعران، نیما را در شعر نپذیرفتند و هم­چنان به شعر سنتی وفادار ماندند. اینان نیز در بسیاری از موارد چون حرف تازه­ای در ساخت و محتوا نداشتند به تضمین شعر شاعران مشهور پرداختند. به طور مثال در کتاب تضمین­های شعر فارسی نوشته حسین مستشار که حاوی یکصد تضمین است به جز ابن یمین شاعر قرن هفتم و هشتم که غزلی از سعدی را تضمین کرده است، بقیۀ، از شاعران دوره­های متاخر هستند.

[4]_ ملک­الشعرای بهار با­انگیزه طرح مسایل سیاسی دوره خود ابیاتی از مثنوی را تضمین کرده است. یا محمد کاظم صبوری با تضمین قصیده­ای از وصال شیرازی به واقعه کربلا پرداخته است. (همان: 233) گاهی نیز تضمین شکلی مهاجه­ای یافته، سمت و سویی تفسیری به خود گرفته است. شاه نعمت­الله ولی قصیده­ای از ناصر خسرو را بهانه این مهاجه و تفسیر قرار داده است. (فلاح میبدی، 1384: 432-427) اصولا قالب غزل و تضمین آن بستر همحالی است و یکی از تنها قالب­هایی که این زمینه را برای پرداختن به موضوعی واحد سامان می­دهد و مهیا می­سازد غزل است. حال آنکه قالب‌هایی همچون مثنوی وجهی استدلالی و نزدیک به نظم دارد و بجز مثنوی­های غنایی یا تغزل‌های قصیده، به ذوق، تخیل و عواطف انسانی میدان نمی­دهد. برای همحالی، از صدها غزل تضمین شده می­توان به تضمین صور اسرافیل که غزل سعدی را تضمین کرده است اشاره کرد:

از بار فراق تو مرا پشت خمیده		کارم همه شب گریه بود تا به سپیده
با آن­همه اخلاق خوش و خوی حمیده		«ای یار جفا کرده و پیوند بریده

این بود وفاداری و عهد تو بدیده (مستشار،1364: 254)

[5]_ ابن یمین شاعر قرن هشتم که در شعر خویش به برابر­نمایی و حتی مزیت خود بر عنصری، پروش یافته دربار محمود، اشاره می­کند .

مربی چو محمود اگر باشدم

چه سنجد به میزان من عنصری

 (همان، 54)

[6]_ اگر خط طولی را از شعر شاعران حذف کنیم، یعنی بن­مایه و جهان­بینی شعر و محتوای پیوسته و زنجیر­وار را؛ شاعر در شعر به تفنن می­رسد در این صورت تنها برای او ساختار مهم است و نه محتوا و مفهوم. شاعران ماندگار، شاعرانی هستند که هم در ساخت موفق بوده­اند و هم در محتوا. گاهی نیز کسی مثل مولانا در مثنوی تنها به محتوا متکی است اما در غزلیات به هر دو. سعدی نیز. حافظ نیز. اما گروه کثیری از شاعران که شعرشان فاقد ساختار متمایز و خط طولی معنایی است، به موفقیتی دست نیافته­اند. بنابراین از سر تفنن و بیکارگی به شعر دیگران و تضمین آنها پرداخته­اند. در کتاب تضمین­های شعر فارسی شاعری گمنام به نام صامت بروجردی شانزده سروده از شاعران دیگر را تضمین کرده است . همچنین دکتر مهدی حمیدی ادیب و شاعر معاصر در هشت سروده، اشعار حافظ، سعدی، فردوسی، ناصر خسرو و رودکی را تضمین کرده است. همچنین دکتر مهدی حمیدی ادیب و شاعر معاصر در هشت سروده، اشعار حافظ، سعدی، فردوسی، ناصر خسرو و رودکی را تضمین کرده است.

مراجع

منابع و مآخذ

1 ــ اخوان ثالث، مهدی. زمستان. تهران: انتشارات مروارید، 1375.

2 ــ انوری، حسین. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن، 1390.

3 ــ بهار، محمد تقی. دیوان اشعار. تهران: انتشارات توس، 1380.

4 ــ تقوی، نصر­الله. هنجار گفتار. تهران: چاپ­خانه مجلس، 1317.

5 ــ درخشان، مهدی. اشعار حکیم کسایی مروزی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364.

6 ــ شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو، 1388.

7 ــ شمیسا، سیروس. سبک­شناسی نظم. تهران: انتشارات پیام نور،1372.

8 ــ فتوحی، محمود. سبک­شناسی. تهران: سخن، 1391.

9 ــ فلاح میبدی، مرتضی. بهره­مندی شاعران از شاعران. تهران: نشر قطره، 1384.

10 ــ مستشار، حسین. تضمین­های شعر فارسی .تهران: انتشارات مجرد، 1364.

11 ــ همایی، جلال­الدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات توس، 1339.

12 ــ نظامی عروضی سمرقندی، احمد­بن عمر­بن علی. چهار مقاله. مصحح دکتر محمد معین. تهران: انتشارات صدای معاصر، 1366.