تعداد نشریات | 418 |
تعداد شمارهها | 9,987 |
تعداد مقالات | 83,494 |
تعداد مشاهده مقاله | 76,799,600 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 53,899,189 |
شکلشناسی تضمینهای فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
زیباییشناسی ادبی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 5، شماره 21، مهر 1393، صفحه 49-67 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: علمی پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
حبیب جدیدالاسلامی قلعه نو* ؛ احمدرضا کیخای فرزانه؛ محسن تاج آباد | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تضمین گونهای از شعر است که شاعری شعر شاعری دیگر را در سروده خود میآورد و چنانچه شعر معروف نباشد نام شاعر را نیز قید میکند تا سرقت ادبی محسوب نشود. هر چند نمونههایی از تضمین را در قرون اولیه شعر فارسی میتوان یافت، اما به لحاظ بسامد و فراوانی، تضمین در دورههای اخیر بیشتر قابل مطالعه است و میتوان شاعرانی را یافت که چندین شعر از شاعران بنام را تضمین کردهاند. در این مقاله نگارندگان تلاش دارند که تصویری نسبتاً کامل از تضمین را در شعر فارسی ارائه دهند. سیر تضمین در شعر فارسی، مطالعه شیوههای شاعرانی که شعر شاعران دیگر را در سروده خود به کار بردهاند، انگیزههای تضمین، شایعترین نوع تضمین، انواع تضمین و شاهد مثالهای آن؛ از جمله مواردی است که نگارندگان به آنها پرداختهاند. همچنین از آنجا که پیش از این، کتاب یا مقالهای مستقل در اینباره نوشته نشده است و تنها اطلاعاتی پراکنده در کتب آرایههای ادبی در این زمینه وجود دارد لذا نگارندگان تلاش میکنند که مسایل کلی تضمین را مورد مطالعه قرار داده و در اختیار خواننده قرار دهند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تضمین؛ تضمینکننده؛ تضمینشونده؛ تأثیرپذیری؛ شعر فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شکلشناسی تضمینهای فارسی
دکتر حبیبجدیدالاسلامی قلعه نو* دکتر احمدرضا کیخای فرزانه** محسن تاجآباد*** چکیده تضمین گونهای از شعر است که شاعری شعر شاعری دیگر را در سروده خود میآورد و چنانچه شعر معروف نباشد نام شاعر را نیز قید میکند تا سرقت ادبی محسوب نشود. هر چند نمونههایی از تضمین را در قرون اولیه شعر فارسی میتوان یافت، اما به لحاظ بسامد و فراوانی، تضمین در دورههای اخیر بیشتر قابل مطالعه است و میتوان شاعرانی را یافت که چندین شعر از شاعران بنام را تضمین کردهاند. در این مقاله نگارندگان تلاش دارند که تصویری نسبتاً کامل از تضمین را در شعر فارسی ارائه دهند. سیر تضمین در شعر فارسی، مطالعه شیوههای شاعرانی که شعر شاعران دیگر را در سروده خود به کار بردهاند، انگیزههای تضمین، شایعترین نوع تضمین، انواع تضمین و شاهد مثالهای آن؛ از جمله مواردی است که نگارندگان به آنها پرداختهاند. همچنین از آنجا که پیش از این، کتاب یا مقالهای مستقل در اینباره نوشته نشده است و تنها اطلاعاتی پراکنده در کتب آرایههای ادبی در این زمینه وجود دارد لذا نگارندگان تلاش میکنند که مسایل کلی تضمین را مورد مطالعه قرار داده و در اختیار خواننده قرار دهند.
واژههای کلیدی تضمین، تضمینکننده، تضمینشونده، تأثیرپذیری، شعر فارسی.
مقدمه تضمین (در لغت به معنی) ضمانت کردن و متعهد شدن به انجام داده شدن کاری یا تهیه چیزی است (انوری، 1390: 1769) اما در زیباییشناسی شعر فارسی، «تضمین» به دو معنی به کار رفته است. در دانش «بدیع لفظی» تضمین آن است که: «شاعری پارهای، یا مصراع یا بیت یا ابیاتی از شاعر دیگر را در شعر خویش بیاورد. و در صورت مشهور نبودن، شاعر را نیز ذکر کند (شریفی، 1388: 420) در «بدیع معنوی» نیز تضمین در معنی موقوفالمعانی به کار رفته است، به صورتی که دو بیت در معنی با یکدیگر بستگی داشته باشند، از قبیل تفسیر و جواب شرط و امثال آن (همایی، 1339: 218-217) اما آنچه که در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار میگیرد، بهرهمندی، وامگیری و تضمین شعر شاعران از یکدیگر است. مطالعه یک هزار سال شعر فارسی نشان میدهد که: «هیچ اثری منحصرا از قلم شاعر و ادیبی تراوش نمیکند و ابداع و ایجاد مطلق و بیسابقه، اگر به کلی نایاب نباشد؛ قطعا کمیاب است (زرینکوب، 1364: 159) شاعران علاوه بر آنکه ناخودآگاه به مضامینی مشترک پرداختهاند و گاهی نیز در شعر آنها وزنها و قافیههای همانند دیده میشود اما به صورتی آگاهانه هم از شعر یکدیگر تاثیر پذیرفتهاند که واکاوی چند و چون آن محور و موضوع این تحقیق است. وامگیری شاعران از یکدیگر به گونهای است که آن را از سرقت ادبی جدا میکند. شاعر هنگامی که شعری را در سروده خود میآورد یا آن شعر معروف و زبانزد است که در این صورت نیازی به نام بردن از شاعر تضمین شده نیست و چنانچه شعر معروف نباشد، تضمینکننده نام شاعر را میآورد تا به سرقت متهم نگردد. اینکه شاعران با کدام شیوهها به تضمین شعر شاعران دیگر پرداختهاند؟ و یا انگیزه ایشان از تضمین چه بوده است؟ ویژگیهای یک تضمین موفق چیست؟ و گونهها و نمونههای تضمین کامل کدام است؟ از جمله سوالهایی است که نگارندگان به واکاوی و پاسخیابی آنها پرداختهاند. جامعه آماری در این تحقیق برخی دیوانهای شعر، کتابهایی که در زمینه وامگیری و تضمین نگاشته شدهاند و تنها جُنگ تضمینهای شعر فارسی است که در دهه اخیر گردآوری شده است. همچنین مطالعه تضمین در ذیل کتب فنون بلاغت و صناعات ادبی نیز مد نظر بوده است.
پیشینه پژوهش اولین منابعی که تضمین را مورد توجه قرار داده است، کتب آرایههای ادبی است. از جمله هنجار گفتار اثر نصرالله تقوی که در فن معانی و بیان فارسی نوشته شده است. (تقوی، 1317: 325) همچنین کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی، اثر جلالالدین همایی. (همایی، 1365: 219-211) جز کتب آرایههای ادبی، برخی از ادبای معاصر در زمینه تضمین و وامگیری، نتایج مطالعات خود را چاپ کردهاند از جمله کتاب بهرهمندی شاعران از شاعران، نوشتۀ دکتر مرتضی فلاح میبدی که مواردی همچون تضمین، تجلیل، هجو و سرقت ادبی در شعر شاعران را در دو قرن هشتم و نهم از خواجویکرمانی تا جامی مورد بررسی قرار دادهاند. به جز اینها کتاب تضمینهای شعر فارسی، که شامل یکصد تضمین میباشد؛ توسط حسین مستشار گردآوری شده است؛ که در این مقاله نگارندگان به عنوان بخشی از منابع به آنها نظر داشتهاند.
بحث و بررسی الف) پیشینه تضمین مطالعه تطبیقی دیوان شاعران فارسی از قرن سوم تا اکنون، مبین این معنی است که شاعران در طول تاریخ شعر فارسی از یکدیگر تأثیر پذیرفتهاند. اما این تأثیرپذیری در قرون اولیه شعر بیشتر وجهی معنایی و پرداختن به مضامین مشترک بوده است. به طور مثال در اولین دوره شعر فارسی یعنی دوره طاهریان و صفاریان «مضمون مشترک» شاعران نوعی ادب تعلیمی بوده است که با لحنی حماسی بیان میشده است. همین رویۀ مضمون مشترک در دوره سامانی یعنی قرن چهارم نیز مشاهده میگردد. به طور کلی مضامین مشترک تا پایان قرن پنجم که سبک خراسانی است، شادیخواری، عقلانیت، واقعگرایی و روحیۀ حماسی است. در همین دوره نیز که شعر فارسی مراحل شکلگیری خود را تجربه میکند، برخی شاعران از شعر برخی دیگر سخن گفتهاند و آن را شایسته تاثیرپذیری دانستهاند. اما از اولین شواهد اثرپذیری، شعر فرخی است (متوفی به سال 429 ه.ق) که غزلهای شهید بلخی متوفی به 325 را ستوده است:
(شمیسا، 1387: 22) یا منوچهری که در قرن پنجم از مدایح عنصری نام برده است:
(همان: 30) و عنصری نیز تغزل قصیدههای رودکی را نیکو دانسته است:
(همان: 21) در قرن ششم نیز شاعران تحت تاثیر شعر یکدیگر بودهاند. نظامی و خاقانی که دو شاعر سبک آذربایجانی هستند، سنایی آغازگر غزل را که در حوزه دیگر شعری است و در منطقه ارّان نیست، ستودهاند. آنجا که میخواهند رشید وطواط را به خاطر بدگویی از سنایی هجو کنند:
(همان: 70) و این به معنی آن است که خاقانی در شعرش از سنایی تأثیر پذیرفته است. تاکید نظامی عروضی در فصل دوم کتاب چهار مقاله بر اینکه شاعر باید «در روزگار جوانی بیست هزار بیت از اشعار متقدمان یاد گیرد و ده هزار کلمه از آثار متاخران پیش چشم کند و پیوسته دواوین استادان همی خواند و یاد همی گیرد.» (نظامی عروضی، 1366: 49) دلیلی بر این واقعیت است که شاعران باید از شیوه و هنر شاعری یکدیگر بهره بگیرند.[1] باز هم در قرن ششم که آغاز بسامد و فراوانی شاعران و تنوع سبکهای شعری است خاقانی به تاثیرپذیری مسعود سعد از عنصری اشاره میکند.
(شمیسا، 1379: 87) همچنین خاقانی شعر خود را نیز تحت تاثیر شعر حکیم سنایی میداند:
(همان: 123) با پدیدار آمدن دو شاعر تراز اول شعر فارسی یعنی سعدی و مولانا در قرن هفتم و به اوج رسیدن دو نحله غزل یعنی غزل عارفانه و عاشقانه توسط این دو شاعر؛ سرایندگان بسیاری پس از ایشان و تا به امروز از سبک آنها تقلید کردهاند و تحت تاثیر آنها بودهاند. اوجگیری تضمین و وامگیری از قرن هشتم به بعد است.[2] غزل که قالب مسلط در سبک عراقی یعنی قرنهای هفتم، هشتم و نهم است با شعر حافظ به سه دسته عارفانه، عاشقانه، و قلندرانه تقسیم میشود و گروهی از شاعران این قرون را با مضامینی نزدیک به هم و مشترک در خود جای میدهد. در سبک هندی نیز که غزل محور شعر است همانندیها و مشابهتهای فراوانی در شعر شاعران مشاهده میشود هر چند تاکید شاعران بر طرح مضامین بدیع و نبسته است و بیان اجزا مورد نظر میباشد. در دوره بازگشت هم شاعران به دو گروه قصیدهسرایان و غزلسرایان مقلد تقسیم میشوند که گروه اول تحت تاثیر شاعران کهن خراسانی و عهد سلجوقی هستند و گروه دوم از سبک عراقی یعنی حافظ و سعدی تقلید میکنند. با این حال بیشترین نمونههای تضمین را میتوان در آثار شاعران متأخر جستجو کرد.[3]
ب) دلایل گرایش به تضمین شاعران با انگیزههایی متفاوت به تضمین اشعار شاعران دیگر پرداختهاند. برخی از این انگیزهها و دلایل را میتوان به قرار زیر بر شمرد: 1- همفکری: شاعر با آوردن شعر شاعری دیگر در سروده خود، به نوعی با او همفکری میکند و ضمن آن به تایید نوع نگاه و اندیشه شاعر تضمین شده میپردازد. بستر چنین همفکری اغلب قالبهایی به جز غزل است زیرا غزل بیشتر از آنکه درگیر اندیشه باشد بستر خیال و ذوق است. در تضمینی که در بر گیرنده همفکری است، قالبهایی مثل قصیده یا مثنوی که قالب فکر و اندیشهاند مورد بهرهمندی شاعر قرار میگیرد زیرا این قالبها نسبت به غزل به صنعت و نظم نزدیکترند تا تخیل و ذوق.[4] 2- همحالی در این نوع تضمین که بیشتر شامل غزل میشود، شاعر با عشقبازی ذوقی مشترک، تضمین خود را بهانۀ نوعی همحالی قرار میدهد. این تضمین بیشتر از آنکه درگیر فکر و اندیشه باشد به وجوه ذوقی شاعر و تخیّل میدان میدهد.[5] 3- کسب اعتبار گاهی شاعری سروده شاعری بنام را تضمین میکند با این انگیزه که با قرار دادن شعر خود در کنار شعر او، برای خود کسب اعتبار کند. این تضمین نمایش نوعی شانه به شانگی است. شاعر با تضمین خود پا بلندی میکند تا «همقد»ی خود را با شاعر تضمین شده بنمایاند. وقتی شاعر گمنامی مثل شکوهی تهرانی که در آغاز قرن معاصر (1309) فوت کرده است به تضمین غزلهای حافظ میپردازد دلیلی جز کسب اعتبار نمیتواند انگیزه سرایش تضمین باشد. 4- نمایش همشأنی، برابرنمایی یا مزیت طلبی گاهی دیگر نیز انگیزه تضمین، برابرنمایی و همشأنی شاعر با شاعر تضمین شده است. شاعر از طریق تضمین قصد دارد خود را به نگاه شاعر دیگر نزدیک کند[6]. 5- اثبات محتوا تضمین، گاهی نیز برای اثبات مفهوم و معنایی که مورد نظر شاعر است، صورت میپذیرد . شاعر شعری را آغاز میکند و مفهوم و معنایی را مد نظر دارد؛ آنگاه از شعر شاعری دیگر کمک میگیرد تا از آمیزش مضمونی مشترک آن را اثبات کند و به خواننده منتقل سازد. 6- تفنن و بیکارگی گاهی دیگر نیز شاعر از سر تفنن یا بیکارگی شعر شاعران دیگر را تضمین میکند. این نوع تضمینها فاقد ارزش هنری هستند و بیشتر از آن که به شعر نزدیک باشند به «نظم»، فن و صنعت میمانند.
پ) ویژگیهای تضمین کامل: چنانچه شاعری یک شعر کامل شاعر دیگر را تضمین کند آن تضمین باید حتما دارای وحدت دوگانه وزن و قافیه باشد و همچنین در تضمین غزل، اشتراک محتوا و همحالی نیز لازمۀ تضمین است. آگاهی از سبک شعر تضمین شده به شاعر تضمینکننده کمک میکند تا تضمین شکلی واحد به خود بگیرد. و چون تضمین از شعر دو شاعر شکل میپذیرد بنابراین تضمینکننده باید از ممیزههای بیرونی و درونی شعر تضمینشده آگاهی داشته باشد و سبک و سیاق گوینده در سرایش شعر را بشناسد تا شعری که از دو شعر شکل میپذیرد نمودی واحد بیابد و خواننده با شعری دوگانه مواجه نگردد و راحتی و روانی شعر را حس کند و این میسر نمیشود مگر آنکه شاعر لایههای زبانی شعر تضمینشده را درک کرده باشد. آنچنانکه در سبکشناسی میخوانیم: «سبکشناسی عبارت از شناسایی شیوه کاربرد زبان و سخن یک فرد، گروه یا در متن یا گروهی از متنها. بنیاد کار بر این دانش بر تمایز، گوناگونی و گزینشهای زبانی در لایههای زبان (آوایی، واژگانی، نحوی، معنایی، کاربردی) استوار است. (فتوحی، 1391: 92) بنابراین تضمینکننده باید لایههای زبانی یاد شده را مطالعه و ملکه ذهن خود کند تا تضمین دچار دوگانگی سبکی نگردد و شعری واحد از خاستگاهی دوگانه خلق گردد. به عبارت دیگر شاعر باید در ساخت و محتوا به شعر نزدیک شود و سبک شعری خود را همسنگ با سبک شعری شاعری دیگر ارایه دهد. ت) انواع تضمین مضامین مشترک فراوانی در شعر شاعران همعصر و یا دورههای مختلف، وجود دارد که بهدرستی نمیدانیم به صورت آگاهانه از یکدیگر اقتباس کردهاند یا غیرآگاهانه ضمن آنکه این مضامین مشترک به اقتضای سبک دوره در شعر شاعران رایج بوده است با این حال تضمینهای شعر فارسی را از تضمین یک یا چند کلمه و عبارت تا یک شعر کامل به قرار زیر میتوان تقسیمبندی نمود:
1- تضمین کلمهای شاعر در این تضمین، یک یا چند کلمه یا عبارت از شاعر دیگر را در حد اشاره در شعر خود میآورد. اما آن کلمه یا عبارت چون بر گرفته از مصراع یا بیت مشهور شاعری دیگر است، تضمینکننده به همان اشاره واژگانی بسنده میکند و نام شاعر را ذکر نمیکند. حافظ که با صوفیان و زاهدان ریا کار سر ستیز دارد در پاسخ به ادعای شاه نعمتالله ولی، عارف و شاعر متوسط قرن هشتم و نهم که گفته است:
پاسخ داده است:
(فلاح میبدی، 1384: 463) و «شاه نعمتالله را «طبیب مدعی» قلمداد میکند و از خزانه غیب مدد میطلبد:
(همان) همچنین جامی شاعر قرن نهم، عباراتی از مطلع نخستین غزل دیوان حافظ را تضمین کلمه کرده است:
(حافظ، جامی، همان: 588)
2- تضمین یک مصراع: در این نوع تضمین، شاعر یک مصراع از شعر شاعر دیگر را در شعر خود میآورد. گاهی شاعر نام شاعر تضمین شده را قید میکند؛ مسعود سعد سلمان مصراعی از رودکی را به قرار زیر تضمین کرده است:
(تقوی، 1317: 325) و گاهی نیز نام شاعر نمیآید. حافظ مصراع سعدی را به همین طریق تضمین کرده است:
(همایی، 1339: 219) 3- تضمین یک بیت در سومین نوع تضمین، شاعر یک بیت کامل شاعر دیگر را در بیت خود میآورد. حافظ یک بیت از کمالالدین اسماعیل را با ذکر نام شاعر تضمین کرده است:
(همان: 219) یا سعدی بیتی از عنصری را:
(تقوی، 1317: 325) 4- تضمین دو بیت گاهی نیز شاعری دو بیت شاعر دیگر را تضمین میکند. سلمان ساوجی شاعر قرن هشتم دو بیت از دو شاعر را در شعر خود میآورد؛ کمالالدین اسماعیل و نجیب:
(فلاح میبدی، 1384: 173-172) 5- تضمین یک شعر کامل و انواع آن شاعران فارسیسرای، گاهی نیز یک شعر کامل را تضمین میکنند و ابیات آن را در ضمن ابیات شعر خود جای میدهند. این نوع تضمین بیشتر در خصوص قالب غزل روایی دارد تا قالبهای دیگر شعر فارسی. به طور مثال در کتاب «تضمینهای شعر فارسی» که مجموعهای از یکصد تضمین کامل است شاعران بیش از پنجاه غزل حافظ و سعدی را تضمین کردهاند که نیمی از کل کتاب است. در تضمین یک شعر کامل شاعر باید ویژگیهای سبکی و محتوایی شعر تضمین شده را مد نظر قرار دهد و شیوهها و شگردهای خاص شاعر را در تضمین به کار ببندد تا به شکلی واحد از دو شعر دست یابد. شاعران در تضمین شعر شاعران دیگر، یکسان عمل نکردهاند و به جز طبع آزماییها و تفننها که در این راه به کار بستهاند؛ میتوان با توجه به بسامد برخی تضمینها آنها را در گروههای ذیل دستهبندی کرد؛ و به شرح زیر برشمرد: 1- اجازه در تضمین اجازه، شاعر شعر کامل شاعری دیگر را در ضمن شعر خود میآورد. شاعر در این نوع از تضمین ابتدا یک مصراع از خود و بعد از آن مصراع دوم را از شاعر دیگر در شعر جای میدهد. هماهنگی وزن و قافیه در تضمین اجازه رعایت میشود. مهدی حمیدی شیرازی، ادیب و شاعر معاصر، شعری از ناصر خسرو را به همین طریق تضمین کرده است:
(مستشار، 1364: 155) گاهی نیز تضمینکننده از روی تفنن، تضمین را از بیت دوم شروع میکند؛ حمیدی شیرازی در تضمین شعر رودکی سروده است:
(همان: 156) 2- مربع در مربع، تضمین از مصراع به بیت تعمیم مییابد. یعنی شاعر یک بیت از خود و یک بیت از شاعر دیگر را تضمین میکند. شاه نعمتالله ولی قصیدهای را از ناصر خسرو به صورت مربع تضمین کرده است و مطلع را از ناصر خسرو قرار داده است.
و تضمین تا 61 بیت ادامه مییابد و شاه نعمتالله با تخلص سید تضمین قصیده را پایان میدهد:
(فلاح میبدی، 1384: 432) 3- مخمس تضمین مخمس از بندها یا لختهای پنج مصراعی شکل میگیرد. در این تضمین شاعر ابتدا شعر را هم وزن و قافیه شعر تضمین شده آغاز میکند و پس از سه مصراع بیت تضمین را در مصراعهای چهارم و پنجم شعر خود میآورد. مصراع اول بند دوم، در قافیه تابع مصراع اول بیت دوم تضمین است. بعد از آنکه سه مصراع با همان قافیه سروده شد، آنگاه شاعر بیت دوم را در تضمین میآورد و به همین صورت توالی بندها و لختها ادامه پیدا میکند و به پایان میرسد. مخمس رایجترین نوع تضمین کامل در شعر فارسی است. به گونهای که از یکصد تضمین گردآوری شده در کتاب تضمینهای شعر فارسی، پنجاه و چهار تضمین به شکل مخمس سروده شده است و بقیه چهل و شش تضمین دیگر در گونههای دیگر، سرودهاند. صبوری مشهدی ملکالشعرای آستان قدس در دوره ناصرالدین شاه قاجار، ترکیببند نه بندی وصال شیرازی را به صورت مخمس تضمین کرده است. این ترکیب بند را وصال در وصف واقعه عاشورا سروده است:
و در بند آخر:
(مستشار، 1365: صص249-232) همچنین هاتف اصفهانی، غزل مشهور فخرالدین عراقی را به صورت مخمس تضمین کرده است:
(همایی، 1339: 212) 4- مسدس مسدس تضمینی است که شاعر ابیات تضمین را از ابتدا تا انتها با فاصله دو بیت، در شعر خود میآورد. مسدس در رعایت وزن و قافیه همانند مخمس است به جز آنکه مخمس پنج مصراعی و مسدس سه بیتی یا شش مصراعی است. تضمینکننده ابتدا دو بیت از خود میآورد که در وزن و قافیه با بیت اول تضمین هماهنگ است اما از بند دوم، قافیه مصراع اول، از دومین بیت تضمین متابعت میکند. اما در بیت دوم تضمین، قافیه بار دیگر با قافیه اصلی شعر تضمین شده هماهنگ میشود و تضمین به همین گونه تا انتها ادامه مییابد . ملکالشعرای بهار غزل معروف سعدی را به صورت مسدس تضمین کرده است:
و بند آخر:
(همان: 217- 215)
5- تضمین در پایان بند در این تضمین ابیات تضمین شده در انتهای بندهای شعر میآید. شاعر ابتدا بر وزن و قافیه شعر تضمین شده سروده خود را آغاز میکند و در پایان هر بند ابیات تضمین را میآورد آنگاه در بند بعد باز هم با وزن و قافیه سرودن را ادامه میدهد. چنانچه قالب مثنوی مورد تضمین باشد. در بند دوم قافیه از قافیه جدید متابعت میکند ملکالشعرای بهار بخشهایی از مثنوی مولانا را به همین طریق تضمین کرده است. هر چند این تضمین، تضمین کامل نیست و بهار ابیات بند را یکسان نیاورده و ابیات بند گاهی هشت، گاهی نه و گاهی یازده و دوازده بیت است:
و بعد از هفت بیت دیگر، دو بیت از مولانا میآورد:
و به همین طریق، شعر را در شش بند به پایان میبرد. (مستشار، 1364: 84-79) 6-تضمین در ابتدا و پایان بند شاعران در تضمینهای خود گاهی مطلع شعر را با مصراع اول شعر تضمین شده آغاز میکنند و مصراع دوم آن را در پایان بند میآورند و بندهای دیگر سروده را با همان روش و شیوه بند اول ادامه داده و به پایان میبرند. سلمان امینی غزلی از سعدی را به این طریق در یازده بند که برابر با تعداد ابیات غزل است، تضمین کرده است:
(مستشار، 1364: 39-35) شاعر غزلی دیگر از حافظ را هم بههمین طریق تضمین کرده است. (همان، 53-51)
نتیجه در طی یک هزار سال شعر فارسی، شاعران همواره از شعرهای یکدیگر تاثیر پذیرفتهاند و کمتر شاعری را میتوان یافت که از شعر دیگری وام نگرفته باشد. وامگیری و تاثیرپذیری شاعران از شعر یکدیگر در سدههای آغازین شعر فارسی نمودی کمرنگ دارد و از آغاز قرن ششم که حد واسط سبک خراسانی و عراقی است آغاز میشود و در قرنهای هفتم و هشتم سرعت میگیرد. در دوره بازگشت به اوج میرسد و در دوره متاخر، نمونههای فروانی را از این وامگیری و تضمین میتوان سراغ گرفت. تضمین در زمانهای مختلف و در میان شاعران گوناگون، ساخت و شکلی یکسان نداشته است. ابتدا تضمین با وامگیری واژه و عبارت آغاز شده و بعد به تضمین مصراع و بیت رسیده است. و به مرور زمان تضمین کامل رایج شده است. هر چند مخمس، شایعترین نوع تضمین است با این حال شاعران، در تضمین کامل شعر شاعران دیگر، دست به طبعآزمایی زدهاند و با شیوههای متفاوت شعر دیگران را در ضمن شعر خود آوردهاند. اجازه، مربع، مخمس، مسدس و تضمین «بندی»؛ از جمله انواع و اشکال تضمینهای کامل است که با انگیزههایی از جمله: همفکری، همحالی، طبعآزمایی، کسب اعتبار، همشأنی و برابرنمایی، مزیتطلبی و یا تفنن و بیکارگی انجام شده است. جمعبندی اشکال مختلف تضمین و آوردن شاهد مثالهایی برای هر نمونه از آنها و نشان دادن نمایی از سیر شکلگیری آن از سادگی به کمال، کاری بوده است که در قالب این مقاله ارائه گردیده است. مجموعه اطلاعاتی پراکنده که شکلی منطقی و بسامان یافته است.
منابع و مآخذ 1 ــ اخوان ثالث، مهدی. زمستان. تهران: انتشارات مروارید، 1375. 2 ــ انوری، حسین. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن، 1390. 3 ــ بهار، محمد تقی. دیوان اشعار. تهران: انتشارات توس، 1380. 4 ــ تقوی، نصرالله. هنجار گفتار. تهران: چاپخانه مجلس، 1317. 5 ــ درخشان، مهدی. اشعار حکیم کسایی مروزی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364. 6 ــ شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو، 1388. 7 ــ شمیسا، سیروس. سبکشناسی نظم. تهران: انتشارات پیام نور،1372. 8 ــ فتوحی، محمود. سبکشناسی. تهران: سخن، 1391. 9 ــ فلاح میبدی، مرتضی. بهرهمندی شاعران از شاعران. تهران: نشر قطره، 1384. 10 ــ مستشار، حسین. تضمینهای شعر فارسی .تهران: انتشارات مجرد، 1364. 11 ــ همایی، جلالالدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات توس، 1339. 12 ــ نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمربن علی. چهار مقاله. مصحح دکتر محمد معین. تهران: انتشارات صدای معاصر، 1366.
* دانشگاه آزاد اسلامی، واحد زاهدان، گروه زبان و ادبیات فارسی، زاهدان، ایران.(نویسنده مسؤول) ** دانشگاه آزاد اسلامی، گروه زبان و ادبیات فارسی، سیستان و بلوچستان، ایران. *** دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی واحد علوم تحقیقات سیستان و بلوچستان. تاریخ دریافت: 15/5/93 تاریخ پذیرش: 2/7/93 [1]- تضمین در این دوره در شعر شاعران دیگر رواج دارد. به طور مثال شعر کسایی مروزی را که در میانههای قرون چهارم به دنیا آمده است بسیاری از شاعران قرنهای پنجم تا هفتم تضمین کردهاند. آنجا که کسایی گوید:
بیشتر شاعران معاصر او و بعد از او استقبال کردهاند مانند فرخی، عنصری، غضائری، قطران، مسعود سعد، امیر معزی، ظهیر، انوری، سعدی و غیره و غیره. (درخشان، 1364: 23) [2]- شرح مبسوط این تاثیرپذیری را میتوان در کتاب «بهرهمندی شاعران از شاعران مطالعه کرد. دکتر مرتضی فلاح میبدی نویسنده کتاب وامگیری و تاثیرپذیری شاعران از یکدیگر را در دو قرن هشتم و نهم و از خواجوی کرمانی تا جامی را مورد مداقه قرار داده و در چهار حوزه تضمین، تجلیل، هجو، سرقت ادبی به مقایسه و تطبیق آثار شاعران پرداخته است. در این کتاب به جز خواجوی کرمانی و جامی سرودههای دیگر شاعران از جمله ابنیمین، عبید زاکانی، عماد فقید کرمانی، ناصر بخارایی، سلمان ساوجی، حافظ، کمال خجندی، شاه نعمتالله ولی،ماهانی کرمانی و ابواسحاق اطعمه با شاعران دیگر تطبیق داده شده است. [3]- منظور از شاعران متاخر بیشتر شاعران اواخر قاجاریه، مشروطه و بعد از نیما یوشیج است. شعر فارسی از بازگشت تا نیما موفق به طرح تازهای در شعر نشد. اشباعشدگی و مبهمگرایی شعر هندی موجد بازگشت شد و رویه و روحیه تقلید و تضمین را قدرت بخشید. بعد از نیما نیز، بسیاری از شاعران، نیما را در شعر نپذیرفتند و همچنان به شعر سنتی وفادار ماندند. اینان نیز در بسیاری از موارد چون حرف تازهای در ساخت و محتوا نداشتند به تضمین شعر شاعران مشهور پرداختند. به طور مثال در کتاب تضمینهای شعر فارسی نوشته حسین مستشار که حاوی یکصد تضمین است به جز ابن یمین شاعر قرن هفتم و هشتم که غزلی از سعدی را تضمین کرده است، بقیۀ، از شاعران دورههای متاخر هستند. [4]_ ملکالشعرای بهار باانگیزه طرح مسایل سیاسی دوره خود ابیاتی از مثنوی را تضمین کرده است. یا محمد کاظم صبوری با تضمین قصیدهای از وصال شیرازی به واقعه کربلا پرداخته است. (همان: 233) گاهی نیز تضمین شکلی مهاجهای یافته، سمت و سویی تفسیری به خود گرفته است. شاه نعمتالله ولی قصیدهای از ناصر خسرو را بهانه این مهاجه و تفسیر قرار داده است. (فلاح میبدی، 1384: 432-427) اصولا قالب غزل و تضمین آن بستر همحالی است و یکی از تنها قالبهایی که این زمینه را برای پرداختن به موضوعی واحد سامان میدهد و مهیا میسازد غزل است. حال آنکه قالبهایی همچون مثنوی وجهی استدلالی و نزدیک به نظم دارد و بجز مثنویهای غنایی یا تغزلهای قصیده، به ذوق، تخیل و عواطف انسانی میدان نمیدهد. برای همحالی، از صدها غزل تضمین شده میتوان به تضمین صور اسرافیل که غزل سعدی را تضمین کرده است اشاره کرد:
این بود وفاداری و عهد تو بدیده (مستشار،1364: 254) [5]_ ابن یمین شاعر قرن هشتم که در شعر خویش به برابرنمایی و حتی مزیت خود بر عنصری، پروش یافته دربار محمود، اشاره میکند .
(همان، 54) [6]_ اگر خط طولی را از شعر شاعران حذف کنیم، یعنی بنمایه و جهانبینی شعر و محتوای پیوسته و زنجیروار را؛ شاعر در شعر به تفنن میرسد در این صورت تنها برای او ساختار مهم است و نه محتوا و مفهوم. شاعران ماندگار، شاعرانی هستند که هم در ساخت موفق بودهاند و هم در محتوا. گاهی نیز کسی مثل مولانا در مثنوی تنها به محتوا متکی است اما در غزلیات به هر دو. سعدی نیز. حافظ نیز. اما گروه کثیری از شاعران که شعرشان فاقد ساختار متمایز و خط طولی معنایی است، به موفقیتی دست نیافتهاند. بنابراین از سر تفنن و بیکارگی به شعر دیگران و تضمین آنها پرداختهاند. در کتاب تضمینهای شعر فارسی شاعری گمنام به نام صامت بروجردی شانزده سروده از شاعران دیگر را تضمین کرده است . همچنین دکتر مهدی حمیدی ادیب و شاعر معاصر در هشت سروده، اشعار حافظ، سعدی، فردوسی، ناصر خسرو و رودکی را تضمین کرده است. همچنین دکتر مهدی حمیدی ادیب و شاعر معاصر در هشت سروده، اشعار حافظ، سعدی، فردوسی، ناصر خسرو و رودکی را تضمین کرده است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منابع و مآخذ 1 ــ اخوان ثالث، مهدی. زمستان. تهران: انتشارات مروارید، 1375. 2 ــ انوری، حسین. فرهنگ بزرگ سخن. تهران: انتشارات سخن، 1390. 3 ــ بهار، محمد تقی. دیوان اشعار. تهران: انتشارات توس، 1380. 4 ــ تقوی، نصرالله. هنجار گفتار. تهران: چاپخانه مجلس، 1317. 5 ــ درخشان، مهدی. اشعار حکیم کسایی مروزی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1364. 6 ــ شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو، 1388. 7 ــ شمیسا، سیروس. سبکشناسی نظم. تهران: انتشارات پیام نور،1372. 8 ــ فتوحی، محمود. سبکشناسی. تهران: سخن، 1391. 9 ــ فلاح میبدی، مرتضی. بهرهمندی شاعران از شاعران. تهران: نشر قطره، 1384. 10 ــ مستشار، حسین. تضمینهای شعر فارسی .تهران: انتشارات مجرد، 1364. 11 ــ همایی، جلالالدین. فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات توس، 1339. 12 ــ نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمربن علی. چهار مقاله. مصحح دکتر محمد معین. تهران: انتشارات صدای معاصر، 1366. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 6,206 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1 |