تحلیل آماری ویژگی‌های سبکی و زیباشناختی در دیوان بیدل

زیبایی‌شناسی ادبی

مقاله 7، دوره 5، شماره 19، فروردین 1393، صفحه 115-127   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

عبدالله نصرتی

نویسنده

چکیده

در مطالعات سبک‌شناسی، بودن یا نبودن یک عنصر یا چند عنصر، آن قدر اهمیت ندارد که بسامد آن عنصر یا عناصر. لذا برای تعیین بسامد مختصات سبکی بیدل در این مقاله تحلیل آماری در نظر گرفته شده است که ابتدا تمامی مؤلفه‌های سبکی به سه بخش اصلی یعنی مختصات ادبی، زبانی و فکری تقسیم شده و در جدولی به عنوان طرح پایه‌های پژوهش در نظر گرفته شده است. در ادامه هر یک از ویژگی‌های سبکی بیدل در 380 بیت به عنوان نمونه پژوهش (مطابق جدول نمونه‌گیری مورگان) بررسی شده سپس با تعیین بسامد و درصد مشاهده آن جداولی آماری تنظیم گردیده و نتایج به جامعه آماری که 35 هزار بیت در دیوان بیدل است تعمیم داده شده است.

کلیدواژه‌ها

سبکشناسی؛ دیوان بیدل؛ مختصات سبکی؛ تحلیل آماری

اصل مقاله

 

تحلیل آماری ویژگی‌های سبکی

 و زیباشناختی در دیوان بیدل

 

* دکتر عبدالله نصرتی

 

چکیده

در مطالعات سبک‌شناسی، بودن یا نبودن یک عنصر یا چند عنصر، آن قدر اهمیت ندارد که بسامد آن عنصر یا عناصر. لذا برای تعیین بسامد مختصات سبکی بیدل در این مقاله تحلیل آماری در نظر گرفته شده است که ابتدا تمامی مؤلفه‌های سبکی به سه بخش اصلی یعنی مختصات ادبی، زبانی و فکری تقسیم شده و در جدولی به عنوان طرح پایه‌های پژوهش در نظر گرفته شده است. در ادامه هر یک از ویژگی‌های سبکی بیدل در 380 بیت به عنوان نمونه پژوهش (مطابق جدول نمونه‌گیری مورگان) بررسی شده سپس با تعیین بسامد و درصد مشاهده آن جداولی آماری تنظیم گردیده و نتایج به جامعه آماری که 35 هزار بیت در دیوان بیدل است تعمیم داده شده است.

 

 

واژه‌های کلیدی

سبک‌شناسی، دیوان بیدل، مختصات سبکی، تحلیل آماری.

 

 

مقدمه

بیدل‌خوانی در هند و افغانستان امری رایج است و این همه نشان اعتبار و ارزش این شاعر در حوزه گسترش زبان فارسی در خارج از مرزهای ایران است. گرچه در سال‌های اخیر کارهای ارزشمندی در داخل ایران درباره این شاعر انجام گرفته است، با این حال بیدل، آن‌گونه که شایسته اوست، هنوز در ایران شناخته شده نیست.

خصایص برجسته سبک هندی در دیوان بیدل، گسیختگی معانی و پریشانی اندیشه‌ها و ابهام و غموض ذاتی شعر، سبب شده است که هر بیتی از عالم ویژه خویش سخن بگوید و حتی در یک غزل گاه معانی متضاد با یکدیگر در کنار هم قرار گیرند. با این همه، غرابت خیال و تازگی حرف‌ها در شعر این دسته شاعران، نوعی لذت که لذت هنری محض هم نیست، در خواننده ایجاد می‌کند. این لذت که از نظر دکتر شفیعی کدکنی «بیشتر شبیه لذتی است که از حل یک معما یا یک معادله ریاضی برای انسان حاصل میشود»  در حقیقت خواننده را به شگفتی وا میدارد.

 

تجزیه و تحلیل آماری

مطابق جدول مورگان از حدود 35 هزار بیت غزلیات بیدل که جامعه پژوهش است 380 بیت به عنوان نمونه انتخاب شد. این ابیات در 35 غزل جای گرفته است که ویژگی‌های سبکی بیدل در این اشعار مشخص گردیده و تحلیل آماری بر مبنای آن صورت گرفته است.

بر اساس طرح پایه‌های پژوهش خصوصیات سبکی بیدل به سه قسمت ادبی، زبانی و فکری تقسیم شده است.

 

 

 

 

 

جدول1ـ طرح پایه‌های پژوهش

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مختصات ادبی

الف ـ بعد لفظی

1ـ بحور طولانی عروضی: مبنای کار در یافته‌های پژوهش بر دو بحر رمل و مضارع گذاشته شده است. لذا پس از تقطیع ابیات نتایج زیر به دست آمد:

ــ      بحر رمل: غزل‌های 7-11-13-20-24-32-33-34-35 در مجموع 9 غزل

ــ      بحر مضارع: غزل‌های 4-5-8-9-10-17-18-21-23-25-29-31 در مجموع 12 غزل

2ـ تکرار قافیه: تکرار قافیه در غزل‌های 5-7-9-11-13-16-17-18-19-23-27 مشاهده نشد و به طور کلی از 35 غزل 24 غزل تکرار قافیه دارد و در 11 غزل تکرار قافیه وجود ندارد.

3ـ تکرار ردیف:

ــ      غزل‌های 2-3-4-5-6 ردیف «برون آ» تکرار شده است.

ــ در غزل‌های 8-11-13-15-17-19-21-23 ردیف «ما» تکرار شده است.

ــ در غزل‌های 12-16-20-24-26-28-29 ردیف «را» تکرار شده است.

ــ در مجموع از 35 غزل، 20 غزل با ردیف تکراری آمده و 15 غزل بدون تکرار ردیف است.

ب ـ بعد معنوی

1ـ پیچیدگی در کلام: به طور قطع می‌توان این‌گونه اظهار نظر کرد که به جز سه بیت:

در غزل پنجم:

امید و یأس وجود و عدم غبار خیال است

از آن‌چه نیست مخور غم از آن‌چه هست برون آ

در غزل هشتم:

گفتم به دل: زمانه چه دارد ز گیر و دار

خندید و گفت: آنچه نیاید به کار ما

 

 

در غزل سی و سوم:

لطفی، امدادی، مدارایی، نیازی، خدمتی

ای ز معنی غافل آدم شو به این مقدارها

در تمامی ابیات (377 بیت) با بهره‌گیری از ترکیبات و صور خیال نوعی از ابهام و پیچیدگی مشاهده می‌شود.

2ـ مضمون‌سازی با استفاده از صورت‌های خیالی: جستجوی معانی بیگانه و مضمون‌سازی با کمک صورت‌های خیالی در 38 بیت مشاهده شد و در همه ابیات حداقل یک آرایه ادبی وجود دارد.

 

مختصات زبانی

1ـ ادات خاص تشبیه

یکی از ادات تشبیه که مختص سبک هندی است «به رنگ» می‌باشد که در ابیات زیر موجود است:

در غزل 25:

به دور پیمانه نگاهت اگر زند لاف می‌فروشی

نفس به رنگ کمند پیچد ز موج می در گلوی مینا

در غزل 26:

اگر حیرت به این رنگ است دست و تیغ قاتل را

رگ یاقوت می‌گردد روانی خون بسمل را

در غزل 26:

خیال جذبه افتادگان دست سودایت

به رنگ جاده دارد در کمند عجز منزل را

در غزل 27:

حضور نورت از دقت نگاهی ننگ می‌دارد

به رنگ چشم خفاش این گره جز پیش شب مگشا

2ـ وابسته‌های عددی

در 380 بیت، 42 عدد و معدود مشاهده گردید که به اختصار چند بیت ذکر می‌شود.

ــ یک تپش درنگ: در غزل سوم:

سپند مجمر هستی ندارد آن همه طاقت

نیاز حوصله کن یک تپش درنگ برون آ

ــ یک جبهه نم: در غزل چهارم:

شرم غرور اعمال آبی نزد به رویت

ای انفعال کوثر یک جبهه نم برون آ

ــ صد جنون شور: در غزل هفتم:

بوریا راحت مخمل به فراموشی داد

صد جنون شور نیستان رگ خواب است اینجا

ـ یک لحظه استقامت: در غزل نهم:

کسی درین دشت بر نیامد حریف یک لحظه استقامت

تو تا نچینی غبار خفت ز عرصه بی‌جگر برون آ

ــ صد قطره گهر: در غزل پانزدهم:

صد سنگ شد آیینه و صد قطره گهر بست

افسوس همان خانه خراب است دل ما

و هم‌چنین در غزل‌های 2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-15-19-20-21-22-25-27-28-33-34-35 نمونه‌هایی از وابسته‌های عددی وجود دارد.

3ـ ادای غریب واژگان

در 24 بیت از 380 بیت واژگان غریب و ترکیبات نوین موجود می‌باشد. واژگانی از جمله ادبگاه، پرفشان‌ها، شکست رنگ، دوریشگی، هوس‌افزای، مواسا، احرام گذاری، تشهیر، بی‌دماغی، نرگسستان، و... در غزل‌های زیر قرار دارد: 1-3-6-7-10-11-14-15-22-23-26-28-33.

 

مختصات فکری

1 ـ اظهار یأس و نامرادی: پس از قرائت کلیه ابیات نمونه در 45 بیت زمینه‌های ناامیدی و شکست را می‌توان مشاهده کرد.

2- سخنان حکمت‌آمیز و طرح مباحث اخلاقی و معنوی: در 70 بیت از 380 بیت سخن حکمت‌آمیز وجود دارد.

3ـ استفاده از فرهنگ عامیانه و الهام از تجارب روزانه: در 50 بیت کلمات و ترکیبات عامیانه وجود دارد.

4ـ دوری جستن از بهره‌گیری از آیات و احادیث: اگر تلمیح به داستان‌های قرآنی را نیز جزء استفاده از آیات و احادیث بدانیم فقط در 5 بیت زیر این اشارت‌ها وجود دارد.

ــ تلمیح به داستان حضرت یوسف: ـ بیت نهم از غزل اول:

به کنعان هوس گردی ندارد یوسف مطلب

مگر درخود فرو رفتن کند ایجاد چاه اینجا

• استفاده از کلمات قرآنی: در بیت اول از غزل سیزدهم:

آنچه نذر درگه آوردیم ما

تحفه، شیئاً لله آوردیم ما

• تلمیح به حضرت موسی: در بیت  سوم از غزل نوزدهم:

دل مبرم و حقیقت نایاب مدعاست

بر طور ریخت برق فضولی کلیم ما

• تلمیح به داستان حضرت موسی(سامری و گوساله): در بیت یازدهم غزل بیستم:

مکر زاهد ابلهان را سر خط درس ریاست

سامری تعلیم باطل می­کند گوساله را

• تلمیح به سوره حمد: در بیت دوم از غزل سی و یکم:

بی زمزمه حمد تو قانون سخن را

افسرده چو خون رگ تار است بیان‌ها

5ـ وحدت وجود: از 380 بیت در 12 بیت به موضوع وحدت وجود اشاراتی شده است.

 

خلاصه و نتیجه‌گیری به کمک جداول آماری

توزیع ابعاد مختصات ادبی سبک بیدل از لحاظ لفظ

 

جدول 2

ردیف	بعد لفظی	شاخص­ها				کل
		مشاهده شده		مشاهده نشده
		تعداد	درصد	تعداد	درصد
1	بحور طولانی عروضی	21	60%	14	40%	35
2	تکرار قافیه	24	68%	11	32%	35
3	تکرار ردیف	20	57%	15	43%	35

با توجه به این جدول و درصدهای بالای موجود در ابیات نمونه، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که به طور تقریبی بیش از نیمی از غزل‌های دیوان بیدل که جامعه پژوهشی را تشکیل می‌دهد، دارای بحور طولانی عروضی، تکرار قافیه و ردیف می‌باشند و این مؤلفه‌ها در غزل‌های بیدل بسامد بالایی دارد.

 

 

جدول 2-1

تکرار ردیف	تکرار قافیه	بحور طولانی
20	24	21	مشاهده شده
15	11	14	مشاهده نشده

 

 

 

نمودار 2-1

 

توزیع ابعاد مختصات ادبی سبک بیدل از لحاظ معنا

جدول 3

ردیف	بعد معنوی	شاخص­ها				کل
		مشاهده شده		مشاهده نشده
		تعداد	درصد	تعداد	درصد
1	پیچیدگی و ابهام	377	99	3	1	380
2	مضمون سازی	380	100%	-	-	380

بر این اساس می‌توان به طور تقریبی چنین نتیجه‌گیری نمود که بیش از 90% ابیات در جامعه پژوهشی دارای پیچیدگی و ابهام در کلام و مضمون‌سازی با استفاده از صور خیال می‌باشد که بسامد بسیار بالایی دارد.

جدول3-1

مضمون سازی	پیچیدگی و ابهام در کلام
380	377	مشاهده شده
-	3	مشاهده نشده

 

 

 

 

 

نمودار 3-1

توزیع ابعاد مختصات زبانی سبک بیدل

جدول 4

ردیف	مختصات زبانی	شاخص­ها				کل
		مشاهده شده		مشاهده نشده
		تعداد	درصد	تعداد	درصد
1	ادات خاص تشبیه	4	1%	376	99%	380
2	وابسته­های عددی	42	11%	338	89%	380
3	ادای غریب واژگان	24	6%	356	94%	380

با وجود آن که این سه مؤلفه در ابیات نمونه دارای درصدهای بالایی نیستند ولی به واسطه کاربردها آنها در اشعار بیدل و تبعیت او از سبک هندی از مختصات سبکی بیدل محسوب شده است و صِرف مشاهده این مؤلفه‌ها، دارا بودن مختصات زبانی سبک هندی در شعر بیدل مورد تأیید است.

جدول 4-1

ادای غریب واژگان	وابسته‌های عدد	ادات خاص تشبیه
24	42	4	مشاهده شده
356	338	376	مشاهده نشده

 

نمودار 4-1

توزیع ابعاد مختصات فکری سبک بیدل

جدول 5

ردیف	مختصات فکری	شاخص­ها				کل
		مشاهده شده		مشاهده نشده
		تعداد	درصد	تعداد	درصد
1	اظهار یأس و نامرادی	45	22%	335	88%	380
2	سخنان حکمت آمیز	70	28%	310	82%	380
3	استفاده از فرهنگ عامیانه	50	23%	330	87%	380
4	دوری جستن از بهره­گیری از آیات	5	1%	375	99%	380
5	وحدت وجود	12	3%	368	97%	380

از این جدول می­توان چنین نتیجه­گیری نمود که درصد بالای مؤلفه­های مختصات فکری در نمونه پژوهشی را می‌توان به جامعه آماری تعمیم داد و تمامی مؤلفه­های مختصات فکری سبک بیدل از بسامد نسبتاً بالایی برخودار است. 

 

جدول 5-1

وحدت وجود	دوری جستن از بهره­گیری از آیات	استفاده از فرهنگ عامیانه	سخنان حکمت‌آمیز	اظهار یأس و نامرادی
12	5	50	70	45	مشاهده شده
368	375	330	310	335	مشاهده نشده

 

 

نمودار5-1

 

 

---

* دانشگاه مازندران، گروه زبان و ادبیات فارسی، ایران، مازندران.

تاریخ دریافت: 10/12/92                      تاریخ پذیرش: 20/3/93

مراجع

1ـ بیدل دهلوی، عبدالقادر. گزیده رباعیات بیدل دهلوی. به اهتمام عبدالغفور آرزو. مشهد: چاپ اول، ترانه، 1375.

2ـ بیدل دهلوی، عبدالقادر. دیوان دو جلدی. به تصحیح اکبر بهداروند. تهران: توسعه انتشارات نگاه، 1386.

3ـ شمیسا، سیروس. کلیات سبک‌شناسی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

4- ______، ______. سبک‌شناسی شعر. تهران: انتشارات فردوس، چاپ دوم، 1375.