زیبایی‌شناسی غزل‌های استاد شهریار در بررسی نقش ردیف در ساختار زبان شعری او

همایش سردبیران نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

سامانه یکپارچه نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

تعداد نشریات	418
تعداد شماره‌ها	9,997
تعداد مقالات	83,560
تعداد مشاهده مقاله	77,800,512
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	54,843,315

زیبایی‌شناسی غزل‌های استاد شهریار در بررسی نقش ردیف در ساختار زبان شعری او

زیبایی‌شناسی ادبی

مقاله 1، دوره 4، شماره 17، مهر 1392، صفحه 1-30

نوع مقاله: علمی پژوهشی

چکیده

ردیف در شعر پارسی از دیرباز تا امروز همواره در خلق موسیقیِ بیرونی شعر، نقش‌آفرین بوده است. بسیاری از زیباترین غزل‌های سعدی، مولانا و حافظ غزل‌های مردّفند. از طریق بررسی ردیف‌های شعر شاعران، می‌توان دریافت که آنها کدام عناصر نحوی زبان را برای تکرار در ردیف، مورد تأکید قرار می‌داده‌اند. استاد شهریار در غزل‌های خود، گاهی اسم، گاهی حرف، گاهی ضمیر و گاه فعل یا صفت را به عنوان ردیف به کار برده است. این تحقیق، ردیف‌های غزل شهریار را در جدول‌های ویژه‌ای طبقه‌بندی می‌کند و به بررسی نقش و کارکرد دستوری آنها در هر بیت می‌پردازد. و به این نتیجه رسیده است که شهریار در مصراع‌های زوج این غزل‌هاش از زبانی دشوار استفاده نکرده است و از کاربرد اسم در جایگاه ردیف پرهیز کرده و فعل‌های مرکب او در جایگاه ردیف اغلب ساده هستند و نهایت آن‌که ردیف در شعر شهریار در خدمت ساده‌سازی و زیبایی شعر و دل‌پذیری موسیقی آن قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

استاد شهریار؛ غزل؛ موسیقی شعر؛ ردیف؛ دستور زبان فارسی

اصل مقاله

زیبایی‌شناسی غزل‌های استاد شهریار
در بررسی نقش ردیف در ساختار زبان شعری او

دکتر عطاالله کوپال*

چکیده

واژه‌های کلیدی

استاد شهریار، غزل، موسیقی شعر، ردیف، دستور زبان فارسی

مقدمه

بخشِ درخوری از دیوان سید محمدحسین شهریار، غزل‌های اوست. غزل‌های شهریار را بر اساس یک تقسیم‌بندی کلی به دو گونة مقفّی و مردّف می‌توان طبقه‌بندی کرد. موضوع اصلی بحث، در این مقاله، بررسی غزل‌های مردّف استاد شهریاراست. در اینجا نقش دستوریِ واژگانِ شکل‌دهندة ردیف مورد توجه قرار گرفته و ردیف‌های شعر شهریار با ردیف‌های شعر پارسی، در دوره‌های مختلف تاریخی مقایسه شده است. قافیه و ردیف نقشی مؤثر در ایجاد موسیقی و تکمیل وزن شعر فارسی دارند. قافیه و ردیف، موسیقیِ بیرونی شعر را تشکیل می‌دهند. بسیاری از زیباترین غزل‌های سعدی، مولانا و حافظ، دارای ردیف هستند و از آنجا که بنیاد ردیف بر تکرار استوار است و تکرار، خود شالودة تأکید بر روی یک مضمون را در اندیشه شاعر تشکیل می‌دهد، از طریق بررسی عنصر ردیف در میان اجزای شعر پارسی، می‌توان مضامین تکرار شونده در تفکر شاعر را بازیابی کرد و همچنین دریافت که شاعر برای خلق موسیقی شعر خود و نهادن حُسن ختامی بر وزن و آهنگِ هر بیت، کدام عناصر زبانی را برگزیده و از آنها چگونه بهره برده است. مقالة کنونی، ابتدا به معرفی ردیف به عنوان آرایه‌ای ادبی که صرفاً ایرانی است و بعدها به شعر ترکی و عربی وارد شده است، می‌پردازد (شفیعی کدکنی، 1368: 125) و پس از آن با ذکر نمونه‌هایی از ردیف در شعر کهن پارسی، اختصاصاً عنصر ردیف را در شعر استاد شهریار بررسی می‌کند. اگر بپذیریم که ردیف، «جزیی از شخصیت غزل است» (همان: 156) در این صورت باید بپذیریم که ردیف از عناصر اصلی شعر فارسی و هویت‌دهنده به غزل شاعران ایرانی است. کما این‌که بیش از نیمی از غزل‌های سعدی و حافظ، دو استاد برجستة غزل پارسی نیز دارای ردیف هستند.

رویکرد ویژة این مقاله، صرفاً استخراج ردیف‌های شعر شهریار نیست. بلکه افزون بر این، نویسنده کوشیده است نقش دستوری واژگان سازندة ردیف را در غزل‌های استاد شهریار تعیین کند و آنها را در جداولی مستقل طبقه‌بندی و ارایه نماید. شهریار در غزل‌های خود، گاه اسم، گاه ضمیر، گاه فعل یا صفت و یا متمم و مفعول و قید را مزید بر نقش و جایگاه دستوریِ‌ آنها در بیت (یا مصرع)، در جایگاه عنصر سازندة ردیف قرار داده است. از آنجایی که ردیف در غزل معاصر می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین مواد و مصالح سازندة شعر به شمار آید و همچنین تبحّر در خلق ردیف و به ویژه آفریدن ردیف‌های طولانی، هنرها و فضایل ادبی شاعران معاصر را رقم می‌زند، هرگونه تعمّق و تدبّری در توصیف و تفسیر ردیف می‌تواند به دامنة پژوهش‌های مربوط به شعر معاصر گسترش بخشد و ذوقیات و زیبایی‌شناسیِ شعر معاصر فارسی را با چشم‌اندازی گسترده‌تر در برابر دیدگان زیباپسندِ شیفتگان ادب پارسی قرار دهد.

واژة ردیف از ردف گرفته شده است. به معنی کسی که در پشت دیگری بر اسب نشسته است و در اصطلاح شعری کلمه یا کلماتی است که عین هم و به یک معنی بعد از قافیه تکرار می‌شوند (دانشور، 1369: 23). باید توجه داشت که اولاً آوردن ردیف اختیاری است. اما در میان شاعران پارسی‌گو بسیار مورد استقبال بوده. دوم آن‌که ردیف حرف رَوی ندارد و سوم، ردیف همواره بعد از قافیه می‌آید. خواجه نصیرالدین طوسی در بارة ردیف در کتاب ارزندة معیارالاشعار که به کوشش دکتر جلیل تجلیل به زیور طبع آراسته شده، دربارة ردیف گفته است: «ردیف در اصل خاص ایرانیان بوده به زبان پارسی، و متأخران شعراء عرب از پارسی‌گویان فرا گرفته‌اند و به کار می‌دارند.» (طوسی، 1369: 149)

پیشینة تحقیق

هرگونه سخن از ردیف در شعر، بی‌گمان تابع کیفیت شکل‌گیری قافیه در شعر است. اگرچه ردیف در شعر، اختیاری و قافیه اجباری است اما از آنجایی که ردیف، موسیقی بیرونی شعر را کامل می‌کند و به پایان می‌برد، همواره تابع قافیه است. بنابراین با نقشی که قافیه در شعر ایفا می‌کند، شریک می‌شود.

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی برای قافیه، پانزده نقش تعیین کرده است که عبارتند از:

1ـ تأثیر موسیقایی. 2ـ تشخیص که قافیه به کلمات خاصّ هر شعر می‌بخشد. 3 ـ لذتی که قافیه از برآورده شدن یک انتظار به وجود می‌آورد. 4 ـ زیبایی معنوی یا تنوع در عین وحدت.
5 ـ تنظیم فکر و احساس. 6ـ استحکام شعر. 7 ـ کمک به حافظه و سرعت انتقال. 8- ایجاد وحدت شکل در شعر. 9 ـ جدا کردن و تشخص مصراع‌ها. 10ـ کمک به تداعی معانی.
11ـ توجه‌دادن به زیبایی ذاتی کلمات. 12- تناسب و قرینه‌سازی. 13ـ ایجاد قالب مشخص و حفظ وحدت. 14 ـ توسعة تصویرها و معانی. 15ـ القاء مفهوم از راه آهنگ کلمات (شفیعی کدکنی، 1368: 62).

اما دکتر شفیعی دربارة ردیف، فقط نقش‌هایی سه‌گانه را ذکر کرده و معتقد است که ردیف از سه جنبه به شعر زیبایی می‌بخشد:

1- از نظر موسیقایی.

2- از نظر معانی و کمک به تداعی‌های شاعر.

3- از نظر ایجاد ترکیبات و مجازهای بدیع در زبان.

بی‌گمان نقش‌هایی را که قافیه، صرفاً و به تنهایی می‌تواند در شعر بپذیرد نمی‌توان به ردیف نسبت داد، که مهم‌ترین آنها اصل غافل‌گیری است. در واقع قافیه ما را شگفت‌زده و غافل‌گیر می‌کند. زیرا هر آینه منتظریم که شاعر، بیت را با چه کلمه یا ترکیبی به پایان می‌برد. اما در عین حال اگرچه ردیف، به معنای تکرار کلمات مشخص و معین در پایان بیت است، اما همان اصل غافل‌گیری و حیرت‌انگیزی که در قافیه وجود دارد، مخاطب شعر را در تعلیق و انتظار نگه می‌دارد تا دریابد همراه با ردیفی که قبلاً شنیده است و طبعاً منتظر و مطمئن از تکرار آن است، چه قافیه‌ای همساز خواهد شد تا کار مهمِ تداعی معانی در ساختار بیت به کمال برسد و تصویری بدیع، موسیقیِ دلنواز و حادثه‌ای در زبان، در پایان هر بیت شکل گیرد. از این رو، پژوهش در باره ردیف، چه در شعر کهن پارسی و چه در میان غزل‌سرایان یا مثنوی‌سرایان معاصر، دریایی است که چشم‌اندازِ افق آن تا بیکران گسترده است و جای آن دارد که ردیف در شعر پارسی، به لحاظ تشخصی که به زبان شاعرانه می‌بخشد و به لحاظ ویژگی‌های منحصر به فردی که در ساخت زبان فارسی و در ساختمان افعال آن وجود دارد در دوره‌ها، سبک‌ها و آثار شاعران گوناگون تا به امروز، مورد پژوهش قرار گیرد.

در خصوص دیوان استاد شهریار، پژوهش‌های ارزنده‌ای، تا کنون به عمل آمده است که بیشتر بر جنبه‌های مضمونی و محتوایی شعرِ این استاد تکیه داشته است. اما در زمینة ردیف در غزل‌های شهریار و نقش زیبا‌شناختی آن در آثار این سخن‌پرداز معاصر ادب فارسی، تا کنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته است و پژوهش حاضر، نه تنها می‌تواند نمونه‌ای از تحقیق دربارة ردیف در شعر شهریار باشد بلکه به لحاظ روش‌شناسی می‌تواند، نمونه‌ای از سرآغاز کوشش‌های مربوط به دانش «ردیف‌شناسی» در شعر پارسی و نقش آن در زیبایی‌شناسی سخن پارسی به شمار آید.

شیوة پژوهش

اصل مهم در این تحقیق رجوع به دیوان استاد شهریار و طبقه‌بندی ردیف در غزل‌های او بوده است. نگارنده، ردیف‌ها را در جداول‌ ویژه‌ای طبقه‌بندی کرده است. در این جدول‌ها می‌توان بسامد واژگان ردیف را از حیث نقش دستوری آنها مشاهده کرد و دریافت که شهریار به کدام عنصر از عناصر سازندة جملات در ساخت زبان فارسی تأکید گذارده است و کدام یک را بیش از دیگر واژه‌ها در غزل‌های خود به عنوان ردیف زیبا انتخاب کرده است.

افزون بر این، در مقالة حاضر نمونه‌های مختلفی از ردیف در شعر شاعران پارسی‌گوی برگزیده شده است تا در قیاس با شعر شهریار بتوان دریافت که او در خلق ردیف تا چه اندازه از سنت‌های کهن شعر پارسی بهره برده است و ساختِ زبانی ‌او، به‌رغم امروزی بودن، تا چه حد در موسیقیِ شعر، تابع قواعد پیشین و روش‌های تثبیت‌شدة دیرین بوده است. از این طریق، بی‌گمان می‌توان به ساختار هندسة ذهنی شهریار از زبان‌ فارسی وَ رودِ جاریِ واژگانِ موسیقی‌آفرینِ زبان، که در ضمیر او سَیَلان داشته، پی ‌برد.

تاریخچة ردیف در شعر فارسی

از کهن‌ترین نمونه‌های شعر فارسی، که در آنها ردیف به کار برده شده می‌توان به اشعار رودکی، ناصرخسرو، و فردوسی اشاره کرد. نخستین ردیف‌های شعر فارسی، ردیف‌های بسیار ساده‌ای بوده‌اند. گاهی یک فعل ربطی در انتهای کلام و گاه یک حرف نشانه و گاهی هم ضمیری در نقش مفعول به همراه حرف نشانة آن آمده است. به عنوان نمونه در این قصیدة ناصر خسرو، با مطلع زیر، فعل «شدم» ردیف واقع شده است:

دل از افتعال اهل زمانه مَلا شدم

ز ایشان به قول و فعل از‌یرا جدا شدم

(ناصر خسرو، 1383: 70)

و یا در نمونه‌ای دیگر، ردیفِ «مرا» در قصیده‌ای از ناصر خسرو با این مطلع، به کار رفته است:

آزرده کرد کژدمِ غربت جگر، مرا

گویی زبون نیافت زگیتی مگر، مرا

(همان: 22)

و همچنین در نمونه‌ای دیگر، حرف نشانة را به عنوان ردیف، انتخاب شده است:

سلام کن به من ای باد، مر خراسان را

مَر اهلِ فضل و خرد را نه عامِ نادان را

(همان: 25)

از همین نمونه‌های سادة ردیف، در شعر شهریار نیز می‌توان فراوان یافت:

زمین پوستین افزود بر تن، کدخدایان را

ولیکن پوست خواهد کند، ما یک لاقبایان را

(شهریار، 1373: 282))

و یا:

وای چه خسته می‌کند تنگیِ این قفس مرا

پیر شدم نکرد از این رنج و شکنجه بس مرا

(همان: 174)

و یا در غزل دیگری از شهریار:

ز بس که دستخوش محنت و ملال شدم

زپا فتادم و آسوده از خیال شدم

(همان: 252)

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، ردیف‌های مشترک فراوانی بین ناصرخسرو، سبک خراسانی و شهریار به چشم می‌آید که اگر تفاوت وزن و زبان سنگین و فخیم ناصرخسرو نبود، از حیث انتخاب «ردیف» آن دو شاعر را می‌توانستیم در یک رده جای دهیم. به گفتة دکتر شفیعی، وجود فعل ربطی در ساخت دستوری زبان فارسی، سبب شد که در شعر اولیة فارسی کلمات ساده‌ای همچون بود و گشت و شد به عنوان ردیف واقع شوند و این مزیّت زبان فارسی، نسبت به زبان عربی که فعل ربطی در آن مستقلاً وجود ندارد و از محتوای جمله مستفاد می‌شود، سبب شد که در شعر سبک خراسانی، نمونه‌های بی‌شماری از ردیف به وسیلة فعل ربطی پدید آید. از جمله:

مرا بسود و فروریخت هرچه دندان بود

نبود دندان لابل چراغ تابان بود

(رودکی،1370: 32)

و یا:

که از نام او شیر، پیچان شود

چو خشم آوَرَد، پیل بی‌جان شود

(فردوسی، 1384: 274)

و از همین دست:

کُشندة سیاووش چاکر نبود

به بالینْش بر، کشته مادر نبود

(همان: 328)

در پنج‌گنج حکیم گنجه، نیز از چنین ردیف‌های ساده‌ای به صورت فعل تام و عام بهره گرفته شده است:

همه‌شب پاسبانی پیشه کردند

بسی شب را در این اندیشه کردند

(نظامی، 1376: 106)

و یا:

حریفان از نشستن مست گشتند

به رفتن با ملک همدست گشتند

(همان: 107)

و دیگر:

ز شیرین تا شکر فرقی میان است

که شیرین جان و شکر جای جان است

(همان: 213)

و همچنین:

آنچه تغیّر نپذیرد تویی

وآن‌که نه مرده ست و نه میرد تویی

(نظامی، 1378: 3)

ردیف‌های ساده، در سبک خراسانی و عراقی بیشتر در مثنوی‌ها شکل می‌گرفت. پیوستگی ابیاتِ مثنوی‌ها و کیفیت حکایت‌پردازیِ آنها ایجاب می‌کرد که قافیه و ردیف، موجب توقف اندیشة مخاطب و باعث گُسست تداوم خط پیوستة داستان و ناتوانی خواننده از پیگیریِ روند داستان نشود. بر این اساس کافی است نظری به نخستین بیت بوستان بیندازیم که مردّف آغاز شده است:

به نام خداوند جان آفرین

حکیم سخن در زبان آفرین

(سعدی، 1375: 48)

و یا بیت نخست مثنوی معنوی:

بشنو از نی چون حکایت می‌کند

از جدایی‌ها شکایت می‌کند

(مولانا، 1389: 5)

و در نمونه‌ای دیگر می‌بینیم که عطار در سرآغاز داستان منطق‌الطیر، بیتی مردف آورده است:

مرحبا ای هُدهُدِ هادی شده

در حقیقت پیک هر وادی شده

(عطار، 1379: 20)

اما در غزل‌ها، کم‌کم شاهد ردیف‌های طولانی‌تر و پیچیده‌تری هستیم. به عنوان نمونه در این غزل سعدی، سه کلمه به عنوان ردیف انتخاب شده است:

عشق در دل ماند و یار از دست رفت

دوستان، دستی که کار از دست رفت

(سعدی، 1372: 206)

سعدی در اینجا عبارت «از دست رفت» را ردیف گرفته است و علاوه بر این، با هنرنمایی، در یک بیت، واژة دست را در مجموع، سه ‌بار تکرار کرده است.

از این گذشته در غزل‌های سعدی، ردیف گاهی نقشی ایفا می‌کند که می‌تواند مَدَدرِسان، در پدید آوردن آرایة «ارصاد و تسهیم» شود. یعنی شنوندة غزل، بتواند قافیة بیت را بر اساس قافیه‌های پیشین، حدس بزند. مثلاً در غزلی از سعدی که با این مطلع آغاز می‌شود، چنین نقشی را مشاهده می‌کنیم:

خوبرویانِ جفاپیشه، وفا نیز کنند

به کسان درد فرستند و دوا نیز کنند

در برخی ابیاتِ این غزل مثل این بیتِ مَقطع، می‌توان قافیه را بر حسب ساختاری که ردیف به جمله می‌بخشد، پیش‌بینی کرد:

سعدیا گر نکند یاد تو آن ماه، مَرَنج

ماکه باشیم که اندیشة ما نیز کنند؟

(همان: 367)

از شاعران هم‌دورة سعدی که او نیز مشرب صوفیانه داشته اما در سبک سخن خویش به شدت تحت تأثیر سبک سخنوران قرن ششم در خراسان است، باید از سیف‌الدین محمد فََرَغانی نام برد که در کاربرد ردیف در شعر خود، بر خلاف قدما و همچنین بر خلاف استاد شهریار که عمدتاً فعل را در جایگاه ردیف قرار می‌داده، ردیف‌های مکرّر را به وسیلة اسم ساخته است. واژگانی مثل: اندیشه، حُسن، آدینه، حروف، حقیقت، آفتاب، سایه، دندان، شکوفه، گل، در (به معنی باب)، پای، تیغ، دین، تاج، دل، آتش، دست، چشم، سخن، بوس، بوسه، ماه، حلقه، یار، گوش، خورشید و شکر در قصاید و غزلیات او پر بسامد هستند. از جمله:

عروس چمن راست، زیور شکوفه

سَرِ شاخ راهَست افسر شکوفه

(فرغانی، 1364: 91)

و یا:

گر چه از بهر کسی جان نتوان داد ازدست

چیست جان کز پی جانان نتوان داد از دست

(همان: 329)

در دیوان سرآمدِ شعر فارسی، حافظ شیرازی نیز مشاهده می‌کنیم که اکثر غزل‌ها دارای ردیفند. ردیف‌های حافظ نیز اغلب ساده‌اند و از نظر دستوری، بسامد بالایی از آنها، بر فعل ربط مبتنی هستند. از جمله:

گوهر مخزن اسرار همان است که بود

حقة مِهر، بِدان مُهر و نشان است که بود

(حافظ، 1370: 141)

و یا:

باغ مرا چه حاجت سرو و صنوبر است

شمشادِ خانه پرور ما از که کمتر است

(همان: 26)

در مجموع می‌توان اظهار داشت که ردیف، میراثی گران‌بها از شمار فنون ادبی کهن است که در دورة معاصر هنوز حیات دارد و هرگونه ابداع و نوآوری در آن، می‌تواند غزل سنّت‌گرای معاصر را متحول کند. شهریار در انتخاب ردیف‌ها، از ابداع شیوه‌ای جدید صرف نظر کرده اما با تتبّع و پیروی از شعرای کهن، سنّت ردیف را همچون پرچمی، افراشته نگاه داشته است.

ویژگی‌های دستوریِ ردیف در شعر شهریار

نزدیک به هشتاد درصد غزل‌های شهریار مردّفند. و البته چنین پدیده‌ای در تاریخ ادب پارسی، بی‌سابقه نیست. همان‌گونه که پیش از این نیز گفته شد، بیش از نیمی از غزل‌های حافظ و سعدی نیز دارای ردیف هستند. ردیف‌های شهریار گاه از یک واژة دو حرفی مثل «من»، «را» و یا «هم» تشکیل شده و گاه نیز به سه یا چهار واژه می‌رسد. مثل: «می‌دهد به دل»، «این همه نیست»، «دارد این دل» و یا «چه خواهد بودن». و یا: «من وتوست».

شهریار در برخی غزل‌ها با جا به جایی ارکان جمله در ردیف‌ها، زبان شعر را اندکی سنگین کرده و در آن تعقید ایجاد کرده است. مثل: «دارم امشب»، «است ای دوست» و یا «داد مرا». گاهی نیز ضمایر را در نقش ردیف قرار داده است مثل: «من»، «من آمد»، «دلِ من»، «از من»، «خویش»، «از خویش»، «از او» و یا «از تو». گاهی نیز حرف نشانة مفعول (به همراه مفعول یا بدون آن) در جایگاه ردیف واقع شده است. از جمله: چندبار واژة «را» به تنهایی و در موارد دیگر مثل: «ما را»، «خویش را»، و «مرا». در موارد استثنایی، اسم خاص مثل «محمود» و یا صفت، مثل «شکسته» و یا قیدِ «هنوز» به عنوان ردیف انتخاب شده‌اند.

یکی از موارد پر بسامد در ردیف غزل‌های استاد شهریار ظهور مضاف‌الیه است. مضاف‌الیه‌ها، اغلب ضمیرند. مثل: «...ِ من آیی»، «...ِ توست»، «...ِ تو گیرم»، «...ِ خویش» و گاه نیز به صورت تتابع اضافات جلوه می‌کنند مثل: «...ِ دل من». در مواردی نیز از نظر دستوری، اسم در نقش مضاف‌الیه در جایگاه ردیف واقع شده است مثل: «...ِ موسیقی»، «...ِ حسرت» و یا «...ِ آذربایجان». گاهی نیز منادا در پایان بیت، نقش ردیف را به خود پذیرفته است. مثل: «ای شیراز» و یا «ای زن».

در مجموع ردیف‌های شهریار را در غزل‌هایش باید بسیار ساده و سهل‌الوصول ارزیابی کرد از این حیث او به سبک خراسانی نزدیک است. اما به لحاظ بسامد افعال در شعرهایش و همچنین با استناد به غزل‌های پرشماری که در جلد دوم دیوان، به استقبال حافظ رفته است، باید گفت که شهریار از حیث انتخاب ردیف‌ها، بسیار تحت‌ تأثیر حافظ قرار دارد.

در اینجا برای هرگونه تحقیق و تتبّع بعدی، جدول ردیف‌ها در غزل‌های استاد شهریار در هر جلد، به صورت جداگانه درج می‌گردد. شایان ذکر است که در استخراج ردیف‌ها کل تکواژها یا واژه‌های تکرار شونده که گاه تا چهار واژه نیز بالغ می‌شده‌اند در جدول درج شده است. سپس برای طبقه‌بندی دستوریِ واژگان، مقولات مشترک دستوری در جدول‌های جداگانه قرار گرفته‌اند و جهت سهولت در دریافت و تحلیل داده‌ها نتایج طبقه‌بندی دستوریِ واژگانِِ ردیف، به صورت نمودارهای رایانه‌ای ارایه شده است. این نمودارها کمک می‌کند تا در یک نظر اجمالی بتوان بسامد مقولات دستوری را در ردیف‌های غزل‌های استاد شهریار مشاهده کرد و از آنها برای تحقیقات بعدی الهام و بهره گرفت. در جدول‌های زیر ابتدا ردیف، سپس شماره صفحه و بعد از آن، ویژگی‌های دستوری واژه‌های آن ردیف درج شده است. برای سهولت، در هر کجا کلمة فعل ذکر شده، منظور فعل ساده است و افعال مرکب به تصریح، مشخص گشته‌اند.

جدول‌ ردیف‌ها و نقش دستوری آنها در غزل‌های جلد اول دیوان شهریار

ردیف شماره صفحه نقش دستوری

می‌خرم بلای تو را 96 مفعول + مضاف‌الیه + حرف نشانه

گیرد 113 فعل

بگرییم 114 فعل

‌ها 115 پسوند جمع

دارم امشب 116 فعل+ قیدزمان

هم 118 قید

می‌کنی 119 فعل

توانی یافت 120 فعل

نخواهد شد 122 فعل

ما را 124 ضمیر (در نقش مضاف‌الیهِ مفعول و یا متمم) + حرف
نشانه (در متمم‌ها، بدل از حرف اضافه)

می‌دهد به دل 126 فعل+ حرف اضافه + متمم

این همه نیست 127 مسند (صفت اشاره + ضمیر مبهم) +فعل

است 128 فعل

دارد دوست 128 فعل مرکب

ای شیراز 129 منادا

می‌آید 130 فعل

کرد 131 فعل

با تو 132 حرف اضافه + ضمیر (در نقش متمم)

خورْد آب 133 فعل+ مفعول

باشد 133 فعل

...ش 135 ضمیر متصل

توست 136 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه) + فعل ربطی

می‌روی 137 فعل

خویشتن 138 ضمیر مشترک (در نقش مضاف‌الیه) در ترکیبِ اضافه تخصیصی

نباشم 138 فعل نفی

تو نیست 139 ضمیر (در نقش مسند) + فعل

دارم 139 فعل

از من 141 حرف اضافه + ضمیر (در نقش متمم)

ای زن 142 منادا

آمده است 145 فعل

من آیی 146 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه) + فعل

بود 147 فعل

نیست 148 فعل نفی

را 149 حرف نشانه

نبود 149 فعل نفی

است 150 فعل

نیامد 151 فعل نفی

دارد 152 فعل

آمد 153 فعل

می‌روم 154 فعل

من و توست 156 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه) + حرف ربط + عطف + فعل

خوردم 157 فعل

خواهم آمد 158 فعل

آمد 160 فعل

را 161 حرف نشانه

نزند 161 فعل

را 162 حرف نشانه

یار 163 نهاد (فاعل)

نیست 163 فعل نفی

کن 164 فعل

دارد 165 فعل

می‌گریم 165 فعل

آذربایجان 165 اسم

نیست 166 فعل نفی

نیامدی 167 فعل نفی

ما را 168 ضمیر (در نقش مفعول) + حرف نشانه

می‌دهند 170 فعل

وای 171 صوت

اوفتد 172 فعل

کردیم 174 فعل

مرا 174 ضمیر (در نقش مفعول) + حرف نشانه

شکسته 175 صفت

کرد 175 فعل

کشید 176 فعل

دارد 177 فعل

تو گیرم 178 مضاف‌الیه

آمده‌ایم 178 فعل

برود 180 فعل

نیست 180 فعل نفی

افتد 180 فعل

پیدا 181 جزء غیر صرفی از فعل مرکب

کردم 181 فعل

می‌بندند 183 فعل

نیست 183 فعل نفی

چرا 184 قید پرسش

است ای دوست 184 فعل+منادا

دارد این دل 185 فعل+ نهاد (صفت اشاره + اسم)

دارم 186 فعل

آید بیرون 186 فعل مرکب

از تو 187 حرف اضافه + ضمیر (در نقش متمم)

داری 188 فعل

من 190 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

شهیار 191 اسم (در نقش مضاف‌الیه)

نبود 191 فعل نفی

گذشت 192 فعل

کردی و رفتی 193 همکرد فعل مرکب + حرف ربط+ فعل ساده

کرده‌اند 194 فعل

من بیفتد 194 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه) + فعل

چه خواهد بودن 195 عبارت فعلی

افتاد 196 فعل

باش 196 فعل

داری 197 فعل

ما را بس 198 شبه جمله: (ضمیر + حرف نشانه، بدل از حرف اضافه + مسند)

امشب 198 قید

نگهدارد 199 فعل مرکب

رفتند 199 فعل

از من 201 متمم

به دست 201 متمم

می‌گذارم 204 فعل

کنم 204 فعل

کنند 206 فعل

باقی 207 مسند

رسی 208 فعل

ساخته‌ام 208 فعل

نکردی 209 فعل

داری 210 فعل

داری 211 فعل

اینجاست 212 مسند + فعل

خواهد 212 فعل

که باشد 213 ضمیر (پرسشی در نقش مضاف‌الیه) + فعل

می‌بری 214 فعل

که مپرس 214 حرف ربط + فعل نهی

نیست 215 فعل نفی

محمود 216 اسم خاص

آمد 217 فعل

جوانی 218 اسم

خویش 219 ضمیر مشترک (در نقش مضاف‌الیه)

کنی 220 فعل

برد 220 فعل

بیا 221 فعل

گرفتی 221 فعل

را 222 حرف نشانه

است 223 فعل

کنیم 226 فعل

می‌گذرد 228 فعل

بودیم 229 فعل

بازرسان 229 فعل پیشوندی

نمی‌آید 231 فعل نفی

من آمد 234 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه) +فعل

کند 234 فعل

می‌کرد 236 فعل

رفت 237 فعل

از خویش 238 حرف‌اضافه + ضمیر مشترک (در نقش متمم)

می‌کنی 238 فعل

اینجا 23 قید

آمده‌ای 239 فعل

من 240 ضمیر (در نقش‌مضاف‌الیه)

گرفته 241 فعل

می‌کنم 242 فعل

دارد 242 فعل

برآمد 243 فعل پیشوندی

کسی 244 ضمیر مبهم (در نقش مضاف‌الیه)

ماند 245 فعل

آورد 247 فعل

من 247 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

موسیقی 249 اسم (در نقش مضاف‌الیه)

گشتم 250 فعل

آید 251 فعل

دل من 253 اسم + ضمیر (بخشی از تتابع اضافات)

شدم 253 فعل

آمده بود 254 فعل

هنوز 255 قید

خوش آید 256 فعل مرکب

خویش را 256 ضمیر مشترک (در نقش متمم) + حرف نشانه، (بدل از حرف اضافه)

دگر 257 صفت

باز‌آورد 259 فعل پیشوندی

دارم 260 فعل

می‌گویی 260 فعل

ماند 261 فعل

نیست 262 فعل

ندارد 263 فعل

کردم 264 فعل

کردی 264 فعل

ما را 265 ضمیر (در نقش مفعول) + حرف نشانه

بزنیم 268 فعل

من 268 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

از من 269 حرف اضافه+ ضمیر (در نقش متمم)

مانم 270 فعل

کرد 270 فعل

حسرت 271 اسم (در نقش مضاف‌الیه)

کردم 272 فعل

من 273 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

من 274 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

نکنی 274 فعل

بمیرم 275 فعل

داد مرا 275 فعل+ ضمیر (در نقش متمم) +حرف نشانه (بدل از حرف اضافه)

کردی 276 فعل

نیست 279 فعل

ای دنیا 280 منادا

ندارد 280 فعل

را 282 حرف نشانه

کشیده‌ام 284 فعل

آیی 285 فعل

او 286 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

است 287 فعل

از او 288 حرف اضافه + ضمیر (در نقش متمم)

را 289 حرف نشانه

***

نمودارهای مربوط به جلد اول

نمودار ردیف‌هایی که در آنها فقط یک واژه به صورت فعل ساده به کار رفته است.

نمودار ردیف‌هایی که در ساختار آنها به طور کلی یک فعل(اعم از ساده یا مرکب و عام یا تام) به کار رفته است.

نمودار ردیف‌هایی که در ساختار آنها اسم یا ضمیر به کار رفته است.

***

از مجموع ردیف‌ها، در غزل‌های جلد اول که بالغ بر 188 مورد برآورد می‌شوند 133 مورد یا فعل ساده هستند و یا در ساختار آنها، فعل به کار رفته است. در دیوان خواجة شیراز نیز بسامد فعل، از دیگر واژگانِ سازندة ردیف بیشتر است. از میان فعل‌های موجود در غزل‌های جلد اول دیوان شهریار، بیست فعل نفی مثل «نیست»، «نبود»، «نزند»، و «نیامدی» به چشم می‌خورد. در غزل‌های مردّفِ جلد دوم، که 90 مورد هستند، فقط دو غزل دارای ردیف با فعل نفی هستند. علاوه بر این، 50 غزل دارای ردیف‌هایی مرکب از یک فعل ساده و یا دارای عباراتی شامل فعل‌های ساده یا مرکبند.

جدول‌ ردیف‌ها و نقش دستوری آنها در غزل‌های جلد دوم دیوان شهریار

ردیف شماره صفحه نقش دستوری

ما 812 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

ها 814 علامت جمع

زدند 816 فعل

کنید 818 فعل

زد 820 فعل

من است 822 ضمیر (در نقش مضاف‌الیهِ ‌مسند) + فعل

بود 824 فعل

اندازیم 826 فعل

است 828 فعل

نمی‌کنی 830 فعل نفی

بگشایند 832 فعل

تو 834 ضمیر

ان را چه شد 836 علامت جمع+ حرف نشانه+ صفت پرسشی+فعل

می‌زدم 838 فعل

نمی‌گیرد 840 فعل نفی

کند 842 فعل ساده (گاهی همکرد فعل مرکب)

کنند 844 فعل

بس 846 مسند

را 848 حرف نشانه

من 852 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

ببرد 854 فعل

آمد 858 فعل

است 864 فعل

داند 866 فعل

دارد 868 فعل

آمد 870 فعل

داشت 872 فعل

بخش 876 فعل

تو بود 880 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه مسند) + فعل ساده

بریم 882 فعل

را 884 حرف نشانه

دانست 890 فعل

دارد 892 فعل

بود 894 فعل

دانست 896 فعل

غم مخور 898 فعل مرکب

می‌آید 900 فعل

باشد 902 فعل

گیرند 908 فعل

است 911 فعل

بلبل 912 اسم

آید 913 فعل

حافظ 914 اسم

آرایی 915 فعل

نمی‌دارم 916 فعل

شدی 917 فعل

گذاشتند 918 فعل

حسین(ع) 919 اسم

کردم 920 فعل

921 921 فعل

تو 922 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

است 923 فعل

دارد 924 فعل

می‌رود 925 فعل

نه بینمت 928 پیشوند نفی+ فعل+ ضمیر متصل در نقش مفعول

نزدیک 929 مسند(در برخی ابیات قید)

از من 930 حرف اضافه + ضمیر (در نقش متمم)

مرا 931 ضمیر + حرف نشانه

هنوز 932 قید

آورد تو را 933 ساده + ضمیر (در نقش مفعول) + حرفِ نشانه (در برخی

ابیات به جای مفعول، متمم+ رای بدل از حرف اضافه)

می‌بینم 936 فعل

مزن 937 فعل

که چه 938 حرف ربط + صفت پرسشی

باشد 940 فعل

پسندد 941 فعل

دادند 942 فعل

من 944 ضمیر (در نقش مضاف‌الیه)

ورفت 946 حرف ربط+فعل ساده

کن 947 فعل ساده (در برخی ابیات، همکرد فعل مرکب)

***

نمودارهای جلد دوم

نمودار ردیف‌هایی که در آنها فقط یک واژه به صورت فعل ساده به کار رفته است

نمودار ردیف‌هایی که در ساختار آنها به طور کلی یک فعل (اعم از ساده یا مرکب و یا عام یا تام) به کار رفته است.

نمودار ردیف‌هایی که در ساختار آنها اسم یا ضمیر به کار رفته است.

از میان 90 غزل موجود در جلد دوم، 69 غزل دارای ردیف و 21 غزل دارای قافیه هستند. در این غزل‌ها، 49 مورد غزل‌هایی است که شهریار به استقبال از غزل‌های حافظ سروده و در آنها وزن، قافیه و ردیفِ غزل مشخصی از حافظ را عیناً مورد اقتباس قرار داده است. در بین این 49 غزل، فقط 11 مورد مقفی هستند و بقیه مردّفند.

مطابق نمودارهای مربوط به غزل‌های جلد دوم، مشاهده می‌گردد که همانند جلد اول، بسامد ردیف‌هایی با یک کلمه، به صورت یک فعل ساده (اعم از تام یا عام)، بیش از سایر ارکان نحوی کلام است. از 69 غزل مردّف، 45 غزل دارای ردیفی به صورت فعل ساده هستند و در سایر موارد، ضمیر، مسند، حرف نشانه و یا عبارت‌های فعلی و یا ردیف‌هایی مرکب از چند واژه به کار رفته است.

نمودارهای مربوط به مجموع آمار جلد اول و دوم

نمودار کلی کاربرد ردیف‌های مشتمل بر فقط یک واژه به صورت فعل ساده.

نمودار کلی کاربرد ردیف‌هایی که در ساختار آنها یک فعل (اعم از ساده یا مرکب و عام یا تام) به کار رفته است.

نمودار کلی کاربرد ردیف‌هایی که در ساختار آنها اسم یا ضمیر به کار رفته است.

جدول‌ها و نمودارهای فوق، تا حد امکان می‌کوشد امور مربوط به زیبایی سخن را که امری ذوقی و کیفی است، به شاخص‌های کمی تبدیل کند. با توجه به جدول‌های بالا مشاهده می‌گردد که شهریار، در مجموع از ردیف‌های ساده‌ای استفاده کرده است. اما باید توجه داشت که ساده بودن ردیف‌ها، لزوماً به معنای ساده بودن مضمون اشعار نیست. چرا که قله‌نشین غزل پارسی نیز در بسیاری از غزل‌های ممتاز خود از ردیف‌های بسیار ساده‌ای استفاده کرده است. از جمله: «ما: (ساقی به نور باده برافروز جام ما)»، «زدند: (دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند) »، «ببرَد: (نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد)»، «داند: (نه هر که چهره برافروخت دلبری داند) »، «بَریم: (خیز تا خرقة صوفی به خرابات بریم)»، «غم مخور: (یوسف گمگشته بازآید به کنعان غم ‌مخور)». اما این ردیف‌های ساده، نه تنها سدّ راه شکل‌گیری معانی پیچیده و عمیق فلسفی و هستی‌شناسانه در دیوان حافظ نشده‌اند، بلکه به زیبایی و روانی سخن او نیز افزوده‌اند. با توجه به بسامد بسیار بالای کاربرد ردیف در غزل‌های سخن‌سرایان ادب پارسی، می‌توان آن را رکن مهم و استوارِ خلق زیبایی ادبی و جلوه‌سازِ تولید موسیقیِ دلنشین کلام، از طریق تکرار یک یا چند واژه، در پایان هر بیت به شمار آورد.

نتیجه

بی‌گمان، شهریار یکی از پرچمداران تداوم سبک سنّتی غزل در ادبیات معاصر است. غزل او اگرچه بسیار ساده و نزدیک به زبان روزگار معاصر است و همچنین تا حدود زیادی از تعقید لفظی و معنوی به دور است، اما در عین حال، به لحاظ فنّی اگر صفتی را بتوان بر غزل‌هایش اطلاق کرد، باید گفت که غزل‌هایش عمدتاً بی‌نقص است و عیوب قافیه و سکته در وزن، و قصور در کاربرد صحیح اختیارات شاعری در مقایسة با معاصران دیگر، در اشعار او کمتر است. از این گذشته وفاداری شهریار به صناعت ردیف، مبیّن گرایش خاص او به فنون زیبایی‌شناسی ادبی در شعرِ قُله‌نشینان سبک عراقی است. شعر معاصر ایران، در نوع غزل، غالباً با تحول مضمون و نوآوری در محتوا رو به رو شده است. اگر ردیف را نیز جزء ذات غزل و عنصر مؤثر بر زیبایی و موسیقی شعر به شمار آوریم، باید انتظار داشت که در شعر معاصر در این زمینه هم تحولی ژرف بر شالودة تحقیق و بدعت آفرینی پدید آید.

شهریار در زمرة شاعرانی بوده است که در مصراع‌های زوجِ غزل‌هایش از زبانی دشوار و دیریاب استفاده نکرده است. از این گذشته شهریار، بر خلاف سیف فَرَغانی، از کاربردِ اسم، در جایگاه ردیف به جز موارد کاملاً استثنایی، پرهیز کرده است. فعل‌های او نیز اغلب ساده هستند. در مواردی فعل مرکب و گاهی هم فقط همکردِ فعل مرکب و یا جزء غیر صرفی فعل مرکب را ردیف قرار داده و در موارد بسیار نادر از صفت یا قید برای ردیف بهره برده است.

ردیف در شعر شهریار، در خدمت ساده‌سازی و زیبایی شعر و دلپذیر شدن موسیقی آن قرار گرفته است. همچنین، ردیف در غزل‌های او به خدمت تداعی معانی در آمده است. از غزل‌های موفق شهریار که ردیف در آن، هنرورانه جلوه‌گری می‌کند، غزلی است به نام کارستان، با مطلع:

بام و برزن آرزوی جان کنند

تا نثار چون تویی جانان کنند

در این غزل، ردیفِ «کنند» در خدمت قافیه، کار غافل‌گیرسازی قافیه را به کمال می‌رساند و مخاطب را در هر مصرع همچون رویارویی با پرسشی دل‌انگیز، در انتظار پایان هر بیت قرار می‌دهد. مثل ابیات زیر که آنها را از همان غزل، حسن ختام این مقاله قرار می‌دهیم:

ای اسیر آب و گِل نقشی برآر		پیش از آن کز خشت ما ایوان کنند
درد عشق ما دوای دردها است		گرچه نامش درد بی‌درمان کنند
کوزه‌داران را صفای چشمه‌ باد		گر به آبی تشنه‌ای مهمان کنند

(شهریار، 1373: 207)

منابع و مآخذ

1ـ دانشور، عبدالمحمد. علم قافیه و قالب‌های شعر. شیراز: انتشارات راه‌گشا، 1369.

2 ـ دبیر سیاقی، محمد. پیشاهنگان شعر فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1370.

3ـ حافظ. شمس‌الدین محمد. دیوان. به کوشش قاسم غنی و محمد قزوینی. تهران: نشر فخر رازی، 1370.

4ـ سعدی. مصلح‌الدین. بوستان. به کوشش حسن انوری. تهران: نشر قطره، 1375.

5ـ سعدی. مصلح‌الدین. دیوان غزلیات. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: انتشارات مهتاب، 1373.

6ـ شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. موسیقی شعر. تهران: انتشارات آگاه، 1386.

7ـ شهریار، سید محمدحسین. کلیات دیوان. تهران: انتشارات زرین و نگاه، 1373.

8ـ صدیقیان، مهین‌دخت. فرهنگ واژه‌نامه حافظ. تهران: انتشارات سخن، 1383.

9ـ طوسی، خواجه نصیرالدین. معیارالاشعار. به کوشش جلیل تجلیل. تهران: انتشارات جامی و ناهید، 1369.

10ـ فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره، 1387.

11ـ فرغانی، سیف‌الدین. دیوان. به کوشش عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات امیر کبیر، 1364.

12ـ مولوی، جلال‌الدین. مثنوی. به کوشش نظام‌الدین نوری. تهران: انتشارات ماهرنگ، 1389.

13ـ نظامی‌گنجه‌ای. خسرو و شیرین. به کوشش عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376.

14ـ نظامی‌گنجه‌ای. مخزن‌الاسرار. به کوشش عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.

15ـ ناصر خسرو قبادیانی. شرح سی قصیده. به کوشش دکتر مهدی محقّق، تهران: انتشارات توس، 1383.

* دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، گروه زبان و ادبیات فارسی، کرج، ایران.

تاریخ دریافت: 6/11/1392 تاریخ پذیرش: 20/11/1393

مراجع