تأثیر یارانه ها و مالیات های غیر مستقیم مواد غذایی بر فقر

Journal of economic studies

شناسنامه علمی شماره، دوره 1، شماره 1، تیر 2010، صفحه 1-16   

نویسنده

محمدرضا پورقربان^*

چکیده

چکیده:
      زمانی که مالیات ویارانه بر مواد غذایی وضع می شوند، موجب تغییر قیمت آنها می گردد و از این طریق بر قدرت خرید مصرف کنندگان و رفاه آنان تاثیر می گذارد. بنابراین ضروری است تاثیر انواع یارانه و مالیات های غیر مستقیم مواد غذایی بر فقر مورد بررسی قرار گیرد. 
       هدف مقاله حاضر آن است که با محاسبه کشش قیمتی فقر و شاخص اصلاح فقر برای گروهی از مواد غذایی مشمول مالیات و یارانه در سال های برنامه سوم توسعه اقتصادی کشور( 1383-1379)، تعیین گردد آیا این مالیات ها و یارانه ها بیشتر به نفع افراد فقیر یا غیر فقیر بوده است.
کلید واژه ها:الگوی سان-کاکوانی،به نفع فقیر،به ضرر فقیر،کشش قیمتی فقر،مالیات ،یارانه.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: مزیت رتبه‌ای؛ تاکسونومی عددی؛ تحلیل عاملی؛ هرمزگان

شناسنامه علمی شماره

مقدمه:

     یک نظام مالی را به شرطی می توان فقیرگرا دانست که منافع حاصل از اجرای آن ، بیشتر متوجه  افراد فقیر تا غیر فقیر گردد. در بسیاری از موارد،‌دانسته یا ندانسته ، سیاست هایی اتخاذ می شود که به نفع ثروتمندان است و در نتیجه،‌ فقر افزایش یافته یا با سرعت کمتری، کاهش می یابد. بنابراین، ارزیابی سیاست های مالی از نقطه نظر کاهش فقر،‌ اهمیت بسزایی دارد . در این مقاله به بررسی مالیات غیر مستقیم و یارانه مواد غذایی پرداخته تا راهگشای سیاست گذار اقتصادی در جهت کاهش فقر گردد.

       یک نظام مالی اجزاء زیادی دارد و سنجش میزان فقیرگرا بودن این اجزاء و چگونگی اصلاح این نظام به منظور دستیابی به حداکثر کاهش فقر، ‌از مسائل مهم در زمینه کاهش فقر محسوب می شود.

       همان طور که در ادبیات اقتصاد بخش عمومی مطرح است وضع یارانه و مالیات غیرمستقیم بر کالاها و خدمات گوناگون موجب تغییر قیمت آنها می شود و بنابراین، بر توزیع درآمد و فقر درجامعه تاثیر  می گذارد. کاهش فقر از جمله اهداف نظام مالیاتی و یارانه ای دولت بشمار می رود. بررسی آن که  دولت چگونه می تواند از ابزار مالیات و یارانه به کاهش فقر کمک نماید حائز اهمیت است. به همین دلیل، موضوع اصلاح مالیات ها و یارانه های غیرمستقیم به لحاظ کاهش فقر، مورد توجه پژوهشگران مسائل فقر بوده است. زیرا با به دست آوردن شاخص فقر نسبت به قیمت کالا های مختلف می توان در مورد اصلاح مالیات ها و یارانه های غیرمستقیم ، تصمیم گیری نمود. در واقع، با محاسبه شاخص فقر نسبت به قیمت کالا های مختلف و شاخص قیمتی اصلاح فقر می توان تعیین کرد که چه کالاهایی باید مشمول یارانه یا مالیات بشوند و یارانه یا مالیات چه کالاهایی باید حفظ یا حذف شوند تا‌ فقر ، بیشتر و سریع تر ، کاهش یابد. به عبارت دیگر، سیاست گذاران اقتصادی با استناد به نتایج حاصله از انجام چنین پژوهش هایی، می توانند برای تصحیح نظام یارانه ای و مالیاتی کشور در جهت کاهش فقر، اقداماتی مؤثر و مفید انجام دهند. 

2- سابقه تحقیق

محققین و صاحب نظران با ارائه ی روش هایی ، سعی نموده‌اند تا اثر انواع مالیات و یارانه را بر کاهش فقر مطالعه و بررسی کنند. "کاکوانی " (2000 ) شاخص فقر را با توجه به اجزا درآمدی نظام مالی دولت استخراج نموده است . این شاخص به یک اثر درآمدی و یک اثر توزیع مجدد تجزیه می‌شود. اثر توزیعی ، اهمیت نسبی اجزاء گوناگون درآمدی را در کاهش فقر ، اندازه گیری می‌کند. با استفاده از این تجزیه، " کاکوانی " و" سان " (2001 ) شاخص اصلاح فقر ، به منظور ارزیابی سیاست‌های مالی را ارائه کردند. این شاخص  می تواند تضمین با اصلاح سیاست‌های مالی، فقر را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.  آنها به موضوع اصلاح مالیات‌ها و یارانه‌های غیرمستقیم با هدف کاهش فقر ‌پرداختند و برای این کار، شاخص فقر را با توجه به قیمت کالاهای مختلف محاسبه نمودند. این شاخص نیز همانند مطالعه " کاکوانی" (2000) به یک اثر درآمدی و یک اثر توزیع مجدد تجزیه می‌شود. شاخص اصلاح فقری که از این تجزیه به دست می‌آید برای ارزیابی مالیات‌ها  و یارانه‌های غیرمستقیم با رویکرد دستیابی به حداکثر کاهش فقر مورد استفاده  قرار می‌گیرد. " سان "  ( 2001) برای ارزیابی اثر سیاست‌های مالی دولت بر رفاه اجتماعی، روش جدیدی را مطرح نمود. وی این سؤالات را مطرح می‌کند : اجزاء گوناگون یک نظام مالی چقدر عادلانه می باشند؟ چگونه می‌توان یک نظام مالی را اصلاح کرد تا عادلانه‌تر شود؟ جهت ارزیابی و اصلاح سیاست‌های دولت او از طبقه‌ای از توابع رفاه اجتماعی هموتتیک ( آتکینسون 1970) استفاده نمود. این طبقه از توابع رفاه اجتماعی به یک پارامتر گریز از نابرابری بستگی دارد.  قبل از سان بسیاری از محققان کوشیدند تا اثر سیاست های مالی دولت را بر توزیع درآمد ارزیابی کنند. مهمترین این مطالعات، کار لرمن[1] و یت ژاکی[2] در سال های 1985 و 1994 است. آن ها با استفاده از ضریب جینی، اثر مالیات‌ها و پرداخت های انتقالی دولت را بر توزیع درآمد محاسبه کردند. اما تفاوت مطالعه " سان " با مطالعات قبل بکارگیری طبقه‌ای از توابع رفاه اجتماع آتکینسون می باشد. سانبا توجه به مفهوم کشش رفاه ، شاخص اصلاح رفاه و شاخص اصلاح قیمت را مطرح می‌سازد که برای اصلاح سیاست‌های مالی دولت و کاهش فقرمورد استفاده واقع می شوند. این شاخص‌ها تضمین می‌کنند که اصلاح سیاست‌ های مالی به حداکثر بهبود در رفاه اجتماعی می‌انجامد.

 " سان " تأکید می نماید ارزیابی سیاست‌های مالی دولت از نقطه نظر برابری و عدالت به معنای نادیده گرفتن مسئله کارآیی این سیاست‌ها نیست. ولی اگر توجه اصلی به کاهش فقر معطوف شود در این صورت تابع رفاه اجتماعی که مبنای ارزیابی سیاست‌ها می باشد، باید به گروه های پایین توزیع درآمد وزنی بیشتر و به گروه های میانی و بالای توزیع درآمد وزن کمتری بدهد.  سان و کاکوانی ( 2005 )شاخص جدیدی را به نام  شاخص سیاست به نفع فقیر (ppp)[3] مطرح کردند. این شاخص با اندازه گیری منافع برنامه‌های دولت درزمینه های آموزش،  بهداشت و امور زیربنایی برای افراد فقیر کارآیی برنا مه های دولت را ارزیابی می کند.

 

3- معرفی الگو

اگر درآمد فرد (x) متغیری تصادفی با تابع توزیع و نشان دهنده خط فقر باشد ، در آن صورت نسبت افرادی است که درآمدشان کم تر از خط فقر می باشد ، به عبارت دیگر H نسبت فقرا در جامعه است . H رایج ترین شاخص فقر است و نسبت سرشمار نامیده می شود.  نسبت سرشمار یک شاخص ساده فقر است . این شاخص شدت فقر فقرا را نشان نمی دهد . یک شاخص مناسب فقر باید درصد افراد فقیر ، شکاف فقر و توزیع درآمد میان فقرا را نشان دهد . یک طبقه عمومی شاخص فقر که سه خصوصیت فوق را داراست ، می توان به صورت زیر نوشت :

                                                             (1)

که در آن =z خط فقر ، تابع فقر ، x= درآمد و تابع چگالی x است .

    

و یک تابع همگن از درجه صفر بر حسب z و x است .

     فوستر و گریر و توربک (1984)، طبقه ای از شاخص های فقر را مطرح کردند که با جایگزین کردن   در رابطه (2-8)  به صورت زیر می آید .

       (2)                                                  

 که در آن پارامتر گریز از نابرابری است . اگر باشد آنگاه نسبت  دهد . اگر باشد ، به هر فقیر با توجه به فاصله اش از خط فقر وزن داده می شود . این شاخص نسبت شکاف فقر نامیده می شود. اگر باشد ،  به هر فقیر متناسب با مجذور فاصله اش از خط فقر وزن داده می شود . این شاخص نسبت شدت فقر نامیده می شود . این شاخص هر سه ویژگی فقر مذکور در فوق را داراست .

یارانه هاو مالیات های غیر مستقیم آثار مستقیمی بر قیمت ها دارند . برای نشان دادن اثر مالیات های غیر مستقیم و یارانه ها  لازم است ، اثر تغییرات قیمت ناشی از مالیات ها ی غیر مستقیم و یارانه ها را بر فقر اندازه گیری نمود . این کار را می توان با بدست آوردن شاخص فقر نسبت به قیمت کالا های مختلف انجام داد. با توجه به معادلات تقاضای k کالا را به صورت زیر:

       q = q(x , p)             (3)                                                                    که در آن p و q بردارهای k×1  قیمت ها و مقادیر k کالا و x درآمد قابل تصرف است .

فرض شود همه افراد با یک بردار قیمتی مواجه اند به عبارت دیگر قیمت ها برای افراد مختلف ثابت است . بنابراین می توان معادلات تقاضا را به صورت زیر نوشت :

        q = q(x)                                                                       (4)

رابطه فوق بیانگر مقادیری است که فرد با درآمد قابل تصرف xمصرف می کند . با استفاده از این معادلات تقاضا ، درآمد قابل تصرف به شکل زیرخواهد بود :

              (5)                                                               

که در آن قیمت کالای iام و مقدار کالای iام است که یک فرد با درآمد قابل تصرف x، مصرف می کند و پس انداز فرد دارای xاست .

       مالیات های غیر مستقیم و یارانه ها ، بردار قیمت P را تغییر داده و به بردار تبدیل می شود . این تغییر بر درآمد واقعی فرد اثر می گذارد . برای بررسی نحوه این تأثیرگذاری، از تابع مخارج  ، نشان دهنده حد اقل هزینه لازم برای بدست آوردن سطح مطلوبیت معین u با بردار قیمت P استفاده می گردد. درآمد واقعی فرد دارای درآمد x به صورت زیر تغییر خواهد نمود :

     (6)                                                     

با بسط تیلور ، می توان از رابطه فوق به رابطه زیر رسید :

     (7)                                                       

با استفاده از لم شفارد از رابطه بالا به رابطه (6) می رسیم :

     (8)                                                                 

با دیفرانسیل گیری از رابطه (1) نسبت به و استفاده از رابطه(8) ، کشش فقر به دست می آید :

     (9)                                        

که:مخارج بابت کالای iام است . توجه شود کشش فوق  مثبت است چون افزایش قیمت هر کالا ، موجب افزایش فقر می گردد . کشش بدست آمده را می توان به صورت زیر نیز نوشت

      (10)                                                     

 

      (11)      

 

 با توجه به این که ، همیشه منفی است.       

    در رابطه (10) متوسط درآمد قابل تصرف و میانگین مخارج بابت کالای iام است . جمله اول سمت راست رابطه (10) اثر درآمدی افزایش قیمت بوده و مثبت است. جمله دوم ، اثر توزیع مجدد یا اثر نا برابری تغییر قیمت می باشد . اثر توزیع مجدد مبین آن است که آیا افزایش  به طور نسبی بیشتر به ضرر افراد فقیر یا غیر فقیر است . اگر این جزء مثبت(منفی) باشد ، افزایش قیمت کالای iام به نسبت بیشتر به ضرر افراد فقیر(غیر فقیر)خواهد بود .

این سوال قابل طرح است : وقتی قیمت نان افزایش می یابد، رفاه فرد چقدر کاهش می یابد؟به عبارت دیگر تغییر جبرانی افزایش قیمت نان چیست؟.هابرگر (1964) برای براورد تقریبی این تغییر جبرانی از یک بسط مرتبه دوم تیلور در اطراف قیمت نان استفاده کرد:

       (12)                        در رابطه بالا،نشان دهنده کالایام ؛مقدار اولیه  مصرف ؛بردار اولیه قیمت ها و سطح اولیه مطلوبیت است. جمله دوم، عبارت است از تغییر در تقاضا در نتیجه تغییر درقیمت، که با کشش قیمتی تقاضا مرتبط است.اما حتی اگر این جمله صفر باشد،چون جمله اول  مخالف صفر است،رفاه تغییر می کند.این همان اثری است که سان اندازه می گیرد. در واقع،این اثر مرتبه اول(جمله اول) معمولا به لحاظ عددی بسیار بزرگتر از اثر مرتبه دوم ناشی از کشش قیمتی تقاضا در جمله دوم است.

به عبارت دیگر،سان فقط از تقریب مرتبه اول اثر کل تغییر قیمت بر فقر استفاده می کند.تجربه نیز حاکی از آن است که این تقریب کافی است (یانگر،2003).

 

4-یافته های تحقیق

       نتایج حاصل از برآورد الگو برای سال های برنامه سوم توسعه اقتصادی ارائه و بررسی می شود. در  برآورد الگو، به داده هایی نیاز است که با پردازش ریزداده های طرح هزینه-درآمد خانوار شهری و روستایی مرکز آمار ایران، سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولید کنندگان، سازمان امور مالیاتی، فائو و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، برای محاسبه کشش و شاخص ها و برآورد الگو استفاده گردند.

      با استفاده از داده های حاصل از پردازش فوق در نرم افزار اکسل و نرم افزار DAD کشش قیمتی فقر و شاخص اصلاح فقر برای ده گروه مواد غذائی که مشمول مالیات یا یارانه در سال های  برنامه سوم توسعه اقتصادی (1383-1379) بودند محاسبه گردید. مواد غذائی مورد مطالعه : ماکارونی و رشته ، کالباس و سوسیس و برخی ازمواد لبنی مشمول مالیات ، آرد گندم و انواع نان ، گوشت قرمز،گوشت مرغ ، شیر پاستوریزه ، شیر خشک ، روغن نباتی و قند وشکر مشمول یارانه می باشند.  نتایج برآورد الگوی برای 10 گروه مواد غذائی طی سال های 79 تا 83 ، در جداول 1 تا 6 نشان داده شده است.

 

 

جدول  (1)  کشش قیمتی فقر در سال  1379
کشش فقر		اثر درآمدی		اثر توزیع مجدد		کالا	ردیف
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
0.095	0.137	0.030	0.032	0.066	0.105	آرد گندم و انواع نان	1
0.032	0.048	0.007	0.008	0.024	0.040	آرد گندم	1-1
0.008	0.012	0.002	0.003	0.006	0.009	نان تافتون	1-2
0.015	0.021	0.005	0.006	0.010	0.015	نان لواش	1-3
0.002	0.003	0.001	0.001	0.001	0.002	نان سنگک	1-4
0.010	0.014	0.003	0.004	0.007	0.010	نان بربری	1-5
0.028	0.040	0.010	0.011	0.018	0.029	نان ماشینی	1-6
0.016	0.019	0.007	0.008	0.009	0.012	ماکارونی و رشته	2
0.014	0.018	0.006	0.007	0.008	0.011	ماکارونی و ورمیشل (رشته فرنگی)	2-1
0.001	0.002	0.001	0.001	0.001	0.001	رشته آشی و پلویی	2-2
0.089	0.108	0.060	0.066	0.029	0.043	انواع گوشت قرمز	4
0.062	0.076	0.041	0.045	0.021	0.031	گوشت و سفند، بره، بز و بزغاله	4-1
0.027	0.032	0.019	0.021	0.008	0.012	گوشت گاو و گوساله	4-2
0.005	0.006	0.004	0.005	0.001	0.001	کالباس،سوسیس،همبرگرکنسرو زبان و سایر گوشت های کنسرو شده	5
0.039	0.046	0.029	0.032	0.010	0.014	مرغ، خروس­و جوجه	6
0.006	0.006	0.005	0.005	0.001	0.001	شیر پاستوریزه	7
0.001	0.001	0.000	0.000	0.000	0.001	انواع شیر خشک	8
0.070	0.088	0.034	0.038	0.035	0.051	انواع مواد لبنی	9
0.027	0.035	0.011	0.012	0.016	0.023	شیر معمولی(غیر پاستوریزه) آغوز	9-1
0.001	0.001	0.001	0.001	0.000	0.000	سرشیر و خامه معمولی	9-2
0.004	0.004	0.003	0.003	0.001	0.001	ماست پاستوریزه	9-3
0.016	0.022	0.007	0.008	0.009	0.014	ماست معمولی ماست کیسه ای و ماست موسیر	9-4
0.001	0.001	0.000	0.000	0.000	0.001	دوغ معمولی	9-5
0.015	0.018	0.009	0.010	0.006	0.008	انواع پنیر ایرانی (شامل پنیر پیتزا)	9-6
0.003	0.004	0.002	0.003	0.001	0.001	انواع پنیر­خارجی­و پاستوریزه (پنیر پیتزا)	9-7
0.059	0.081	0.023	0.026	0.036	0.055	انواع روغن نباتی	10
0.058	0.079	0.022	0.024	0.036	0.055	انواع روغن نباتی جامد و مارگارین	10-1
0.001	0.002	0.001	0.002	0.000	0.000	سایر انواع روغن نباتی مایع(ذرت،کنجد،آفتابگردان و نظایر آن)	10-2
0.040	0.055	0.014	0.016	0.025	0.039	قند و شکر	11
0.033	0.046	0.011	0.012	0.022	0.033	قند(حبه ای،‌کله،...)	11-1
0.007	0.009	0.003	0.003	0.004	0.006	شکر	11-2

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزارDAD

 

جدول (2) کشش قیمتی فقر درسال1380
کشش فقر		اثر درآمدی		اثر توزیع مجدد		کالا	ردیف
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
0.0889	0.1255	0.0290	0.0323	0.0599	0.0932	آرد گندم و انواع نان	1
0.0219	0.0344	0.0054	0.0060	0.0166	0.0284	آرد گندم	1-1
0.0072	0.0108	0.0023	0.0026	0.0049	0.0082	نان تافتون	1-2
0.0180	0.0242	0.0063	0.0070	0.0117	0.0172	نان لواش	1-3
0.0020	0.0025	0.0012	0.0013	0.0009	0.0012	نان سنگک	1-4
0.0113	0.0150	0.0040	0.0044	0.0074	0.0106	نان بربری	1-5
0.0283	0.0385	0.0098	0.0110	0.0185	0.0276	نان ماشینی	1-6
0.0207	0.0284	0.0065	0.0072	0.0143	0.0212	ماکارونی و رشته	2
0.0125	0.0166	0.0057	0.0064	0.0068	0.0102	ماکارونی و ورمیشل (رشته فرنگی)	2-1
0.0018	0.0022	0.0007	0.0008	0.0010	0.0014	رشته آشی و پلویی	2-2
0.1275	0.1617	0.0610	0.0681	0.0664	0.0936	انواع گوشت قرمز	4
0.0583	0.0720	0.0413	0.0461	0.0170	0.0259	گوشت گوسفند،بره،بز و بزغاله	4-1
0.0298	0.0349	0.0197	0.0220	0.0101	0.0129	گوشت گاو و گوساله	4-2
0.0069	0.0084	0.0040	0.0044	0.0029	0.0040	کالباس،سوسیس ،همبرگر،کنسرو زبان و سایر گوشت های کنسرو شده	5
0.0600	0.0763	0.0279	0.0311	0.0321	0.0452	گوشت مرغ ، خزوس و جوجه (ماشینی)	6
0.0122	0.0145	0.0081	0.0090	0.0041	0.0055	شیر پاستوریزه	7
0.0016	0.0020	0.0005	0.0005	0.0011	0.0015	انواع شیر خشک	8
0.1012	0.1326	0.0356	0.0397	0.0657	0.0929	انواع مواد لبنی	9
0.0234	0.0297	0.0107	0.0119	0.0127	0.0178	شیر معمولی(غیر پاستوریزه)آغوز	9-1
0.0008	0.0010	0.0007	0.0008	0.0001	0.0002	سر شیر و خامه معمولی	9-2
0.0039	0.0051	0.0024	0.0026	0.0015	0.0025	ماست پاستوریزه	9-3
0.0163	0.0214	0.0072	0.0080	0.0091	0.0134	ماست معمولی(غیر پاستوریزه) ماست کیسه ای  و ماست موسیر	9-4
0.0010	0.0012	0.0007	0.0008	0.0003	0.0003	دوغ معمولی	9-5
0.0160	0.0188	0.0086	0.0096	0.0074	0.0092	انواع پنیر ایرانی(شامل پنیر پیتزا)	9-6
0.0042	0.0046	0.0029	0.0032	0.0013	0.0014	انواع پنیر خارجی و پاستوریزه (پنیر پیتزا)	9-7
0.0764	0.1089	0.0206	0.0229	0.0558	0.0860	انواع روغن نباتی	10
0.0495	0.0684	0.0172	0.0192	0.0323	0.0492	انواع روغن نباتی جامد و مارگارین	10-1
0.0033	0.0036	0.0034	0.0037	0.0000	-0.0002	سایر انواع روغن نباتی مایع(ذرت،کنجد،آفتابگردان و نظایر آن)	10-2
0.0536	0.0794	0.0130	0.0145	0.0407	0.0649	قند و شکر	11
0.0309	0.0440	0.0099	0.0110	0.0210	0.0329	قند (حبه ای ،‌کله ای ،...)	11-1
0.0062	0.0085	0.0031	0.0034	0.0031	0.0051	شکر	11-2

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزار DAD

 

جدول  (3)  کشش قیمتی فقر درسال  1381
کشش فقر		اثر درآمدی		اثر توزیع مجدد		کالا	ردیف
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
0.082	0.114	0.025	0.028	0.056	0.086	آرد گندم و انواع نان	1
0.020	0.029	0.005	0.005	0.015	0.024	آرد گندم	1-1
0.009	0.014	0.001	0.001	0.008	0.013	نان تافتون	1-2
0.016	0.021	0.002	0.003	0.014	0.018	نان لواش	1-3
0.002	0.003	0.001	0.001	0.001	0.002	نان سنگک	1-4
0.009	0.013	0.002	0.002	0.007	0.011	نان بربری	1-5
0.026	0.035	0.003	0.004	0.023	0.032	نان ماشینی	1-6
0.014	0.018	0.006	0.006	0.008	0.012	ماکارونی و رشته	2
0.012	0.016	0.005	0.005	0.007	0.010	ماکارونی و ورمیشل (رشته فرنگی)	2-2
0.002	0.002	0.001	0.001	0.001	0.001	رشته آشی و پلویی	2-3
0.083	0.095	0.057	0.064	0.025	0.031	انواع گوشت قرمز	4
0.055	0.064	0.011	0.013	0.044	0.051	گوشت گوسفند،بره، بز و بزغاله	4-1
0.025	0.029	0.006	0.006	0.019	0.023	گوشت گاو و گوساله	4-2
0.003	0.004	0.001	0.001	0.002	0.002	کالباس،همبرگر،کنسرو زبان و سایر گوشت های کنسرو شده	5-1
0.052	0.064	0.032	0.036	0.020	0.028	گوشت مرغ ، خزوس و جوجه (ماشینی)	6
0.009	0.010	0.006	0.007	0.002	0.003	شیر پاستوریزه	7
0.016	0.021	0.007	0.008	0.009	0.013	انواع شیر خشک	8
0.066	0.083	0.031	0.034	0.035	0.049	انواع مواد لبنی	9
0.023	0.031	0.008	0.008	0.016	0.022	شیر معمولی(غیر پاستوریزه)آغوز	9-1
0.000	0.000	0.001	0.001	0.000	-0.001	سر شیر و خامه معمولی	9-2
0.005	0.007	0.001	0.001	0.004	0.005	ماست پاستوریزه	9-4
0.014	0.019	0.003	0.003	0.012	0.016	ماست معمولی، ماست کیسه ای  و ماست موسیر	9-5
0.001	0.001	0.001	0.001	0.000	0.000	دوغ معمولی	9-6
0.015	0.017	0.003	0.003	0.012	0.014	پنیر ایرانی(شامل پنیر پیتزا)	9-7
0.004	0.005	0.001	0.001	0.003	0.003	پنیر خارجی و پاستوریزه (شامل پنیر پیتزا)	9-8
0.054	0.075	0.021	0.023	0.034	0.052	انواع روغن نباتی	10
0.054	0.074	0.009	0.010	0.044	0.063	انواع روغن نباتی جامد و مارگارین	10-1
0.001	0.002	0.001	0.001	0.000	0.001	سایر انواع روغن نباتی مایع (ذرت،کنجد،آفتابگردان و...	10-2
0.040	0.056	0.013	0.015	0.026	0.041	قند و شکر	11
0.034	0.049	0.006	0.007	0.028	0.042	قند (حبه ای ،‌کله ای ،...)	11-1
0.006	0.008	0.002	0.002	0.005	0.006	شکر	11-2

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزار DAD

 

 

جدول (4) کشش قیمتی فقر درسال   1382
کشش فقر		اثر درآمدی		اثر توزیع مجدد		کالا	ردیف
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
0.081	0.113	0.026	0.029	0.055	0.084	آرد گندم و انواع آن	1
3.70	4.94	3.74	4.24	3.38	4.41	آردگندم	1-1
4.09	5.90	4.54	6.98	3.16	3.92	نان تافتون	1-2
3.07	3.55	3.51	4.34	2.40	2.47	نان لواش	1-3
1.63	1.67	1.73	1.89	1.46	1.24	نان سنگک	1-4
2.68	3.22	3.10	3.98	2.17	2.35	نان بربرئ	1-5
2.84	3.48	3.07	3.85	2.48	2.95	نان ماشینی (لواش وتافتون ، سنگک ، بربرئ وسایرانواع نان ماشینی )	1-6
0.014	0.018	0.006	0.006	0.008	0.011	ماکارونی و رشته	2
2.44	2.86	2.49	2.95	2.41	2.78	ماکارونی وورمیشل  (رشته فرنگی )	2-1
2.04	2.22	2.12	2.30	1.97	2.13	رشته آشی وپلویی	2-2
0.073	0.084	0.056	0.062	0.017	0.022	انواع گوشت قرمز	4
1.33	1.39	1.35	1.42	1.35	1.42	گوشت گوسفند، بره ، بزوبزغاله	4-1
1.27	1.28	1.34	1.37	1.19	1.18	گوشت گاووگوساله	4-2
1.37	1.48	1.53	1.69	1.00	1.09	کالباس ، همبرگر، کنسرو زبان وسایرگوشتهائ کنسروشده	5-1
0.012	0.015	0.004	0.004	0.008	0.011	گوشت مرغ	6
0.002	0.002	0.001	0.001	0.001	0.001	شیرپاستوریزه	7
0.009	0.012	0.003	0.004	0.005	0.008	انواع شیرخشک	8
0.062	0.076	0.031	0.035	0.031	0.041	انواع مواد لبنی	9
2.41	2.73	3.26	4.00	2.05	2.19	شیرمعمولی (غیرپاستوریزه )وآغوز	9-1
1.58	1.20	1.48	1.37	1.92	0.93	سرشیروخامه معمولی	9-2
1.40	1.56	1.47	1.67	1.34	1.56	ماست پاستوریزه	9-4
2.45	2.77	2.64	3.14	2.18	2.23	ماست معمولی (غیرپاستوریزه)ماست کیسه ائ وماست موسیر	9-5
1.76	1.77	1.84	1.87	1.66	1.69	دوغ معمولی	9-6
1.87	1.93	2.04	2.13	1.59	1.66	پنیرایرانی (شامل پنیرپیتزا)	9-7
1.37	1.44	1.46	1.59	1.19	1.20	پنیرخارجی وپاستوریزه (شامل پنیرپیتزا)	9-8
0.058	0.076	0.023	0.025	0.035	0.051	انواع روغن نباتی	10
2.73	3.26	2.83	3.47	2.57	2.96	انواع روغن نباتی جامدومارگارین	10-1
0.78	0.69	0.81	0.71	0.81	0.78	سایرانواع روغن نباتی مایع (ذرت ، کنجد، آفتابگردان ونظایرآن )	10-2
0.038	0.050	0.014	0.016	0.024	0.034	قند و شکر	11
2.89	3.41	2.89	3.49	2.87	3.28	قند(حبه ائ ، کله ائ ، کلوخه ائ ، پودروخاک قند)	11-1
2.06	2.38	2.03	2.31	2.15	2.59	شکر	11-2

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزار DAD

 

جدول  (5)  کشش قیمتی فقر درسال  1383
کشش فقر		اثر درآمدی		اثر توزیع مجدد		کالا	ردیف
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
0.061	0.084	0.017	0.018	0.044	0.065	آرد گندم و انواع نان	1
0.001	0.001	0.001	0.002	0.000	0.000	گندم	1-1
0.005	0.008	0.001	0.002	0.004	0.006	نان تافتون	1-2
0.010	0.012	0.003	0.004	0.006	0.008	نان لواش	1-3
0.002	0.002	0.001	0.001	0.001	0.001	نان سنگک	1-4
0.008	0.010	0.003	0.003	0.005	0.007	نان بربری	1-5
0.029	0.040	0.010	0.011	0.019	0.029	نان ماشینی	1-6
0.016	0.021	0.006	0.006	0.011	0.015	ماکارونی و رشته	2
0.013	0.017	0.005	0.006	0.008	0.011	ماکارونی و ورمیشل	2-1
0.002	0.003	0.001	0.001	0.001	0.001	رشته آشی و پلویی	2-2
0.083	0.093	0.046	0.049	0.037	0.045	انواع گوشت قرمز	4
0.050	0.058	0.034	0.037	0.016	0.020	گوشت گوسفند،بره،بز و بزغاله	4-1
0.015	0.018	0.018	0.020	-0.003	-0.002	گوشت گاو و گوساله	4-2
0.009	0.009	0.005	0.005	0.003	0.004	کالباس و سوسیس	5
0.060	0.069	0.030	0.032	0.030	0.037	گوشت مرغ	6
0.015	0.017	0.008	0.008	0.007	0.009	شیر پاستوریزه	8
0.001	0.001	0.000	0.000	0.001	0.001	انواع شیر خشک	9
0.056	0.068	0.023	0.024	0.033	0.044	انواع مواد لبنی (غیر شیر)	10
0.000	0.000	0.000	0.000	0.000	0.000	سرشیر و خامه معمولی	10-1
0.006	0.008	0.005	0.006	0.001	0.002	انواع ماست پاستوریزه	10-4
0.015	0.020	0.005	0.005	0.010	0.015	ماست معمولی،ماست کیسه ای و ماست موسیر	10-5
0.000	0.000	0.000	0.000	0.000	0.000	ماست مخلوط(ماست موسیر،ماست میوه ای)	10-6
0.001	0.001	0.001	0.001	0.000	0.000	دوغ معمولی	10-7
0.015	0.017	0.008	0.009	0.007	0.008	انواع پنیر پاستوریزه (شامل پنیر خامه ای)	10-8
0.009	0.011	0.004	0.004	0.005	0.007	انواع پنیر غیر پاستوریزه)	10-9
0.057	0.073	0.018	0.019	0.038	0.053	انواع روغن نباتی	11
0.053	0.071	0.018	0.020	0.035	0.050	انواع روغن نباتی جامد و مارگارین	11-1
0.002	0.003	0.002	0.003	0.000	0.000	سایر انواع روغن نباتی مایع	11-2
0.033	0.044	0.011	0.011	0.023	0.033	قند و شکر	12
0.027	0.037	0.009	0.010	0.018	0.027	قند	12-1
0.006	0.007	0.003	0.003	0.003	0.004	انواع شکر	12-2

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزار DAD.

 

جدول( 6) شاخص قیمتی اصلاح فقر  1383- 1379
1383		1382		1381		1380		1379		کالا
نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
3.10	4.00	3.08	3.87	3.22	4.04	3.07	3.88	3.15	4.13	آرد گندم و انواع نان
0.91	0.67	3.70	4.94	4.08	5.33	4.09	5.74	4.29	5.99	آرد گندم
3.56	4.93	4.09	5.90	7.18	10.33	3.12	4.19	3.37	4.60	نان تافتون
2.81	3.24	3.07	3.55	6.75	7.78	2.85	3.44	2.82	3.49	نان لواش
1.77	2.04	1.63	1.67	2.64	2.98	1.72	1.91	1.98	2.39	نان سنگک
2.73	3.31	2.68	3.22	4.53	5.60	2.86	3.40	2.96	3.77	نان بربری
2.91	3.68	2.84	3.48	8.11	9.98	2.88	3.52	2.83	3.67	نان ماشینی
2.70	3.55	2.41	2.77	2.49	2.94	2.10	2.70	2.22	2.52	ماکارونی و رشته
2.44	2.92	2.44	2.86	2.39	2.86	2.20	2.60	2.25	2.57	ماکارونی و ورمیشل (رشته فرنگی)
2.07	2.38	2.04	2.22	2.05	2.35	2.39	2.69	1.94	2.14	رشته آشی و پلویی
1.61	1.72	1.31	1.40	1.44	1.50	1.50	1.65	1.49	1.70	انواع گوشت قرمز
1.48	1.55	1.33	1.39	4.87	5.06	1.41	1.56	1.51	1.69	گوشت گوسفند،بره،بز و بزغاله
1.26	1.32	1.27	1.28	4.41	4.68	1.51	1.59	1.45	1.57	گوشت گاو و گوساله
1.22	1.21	1.37	1.48	2.82	2.91	1.13	1.20	1.18	1.22	کالباس،سوسیس ،همبرگر،کنسرو زبان و سایر گوشت های کنسرو شده
1.99	2.17	3.07	3.00	1.61	1.85	1.54	1.60	1.39	1.53	گوشت مرغ ، خزوس و جوجه (ماشینی)
1.63	2.17	1.63	1.67	1.35	1.40	1.13	1.20	1.15	1.19	شیر پاستوریزه
2.84	3.40	1.97	2.18	2.05	2.18	2.60	2.90	1.87	2.39	انواع شیر خشک
2.46	2.83	2.41	2.73	2.15	2.44	1.93	2.26	1.98	2.34	انواع مواد لبنی
1.45	1.66	1.58	1.20	3.08	3.64	2.19	2.49	2.52	2.98	شیر معمولی(غیر پاستوریزه)آغوز
1.26	1.39	1.08	0.94	0.39	0.33	1.08	1.18	1.13	1.02	سر شیر و خامه معمولی
2.75	3.28	1.40	1.56	4.93	5.59	1.65	1.95	1.31	1.43	ماست پاستوریزه
1.43	1.32	2.45	2.77	5.44	6.31	2.27	2.67	2.24	2.71	ماست معمولی(غیر پاستوریزه) ماست کیسه ای  و ماست موسیر
1.85	1.96	1.76	1.77	1.29	1.58	1.37	1.39	3.09	3.74	دوغ معمولی
2.42	2.77	1.87	1.93	4.95	5.24	1.86	1.96	1.63	1.80	انواع پنیر ایرانی(شامل پنیر پیتزا)
0.39	0.31	1.37	1.44	3.37	3.49	1.46	1.44	1.46	1.49	انواع پنیر خارجی و پاستوریزه (شامل پنیر پیتزا)
3.08	3.73	2.55	3.03	2.64	3.25	2.53	3.10	2.52	3.16	انواع روغن نباتی
2.89	3.48	2.73	3.26	5.75	7.08	2.87	3.56	2.63	3.30	انواع روغن نباتی جامد و مارگارین
0.91	0.95	0.78	0.69	1.42	1.55	0.99	0.95	0.88	1.04	سایر انواع روغن نباتی مایع(ذرت،کنجد،آفتابگردان و نظایر آن)
3.16	3.94	2.70	3.18	2.96	3.73	2.78	3.60	2.76	3.50	قند و شکر
2.92	3.64	2.89	3.41	5.59	7.13	3.12	3.98	2.94	3.73	قند (حبه ای ،‌کله ای ،...)
2.18	2.46	2.06	2.38	3.90	4.57	2.02	2.48	2.13	2.67	شکر

مأخذ : یافته تحقیق با استفاده از نرم افزار DAD

          در جدول (7) متوسط کشش قیمتی فقر  برای 10 گروه مواد غذائی مورد مطالعه ارائه شده است.در این جدول  تأثیر یک درصد تغییر قیمت هر یک از گروه های کالایی را با توجه به شاخص های شکاف فقر و شدت فقر قابل مقایسه می باشد. به عنوان مثال ملاحظه می شود طی دوره مورد بررسی تأثیر افزایش قیمت گوشت قرمز با توجه به هر دو شاخص شدت فقر و شکاف فقر حدود دو برابر تأثیر افزایش قیمت گوشت مرغ است. یا این که تأثیر افزایش قیمت بر فقر بر حسب نسبت شدت فقر بیش از نسبت شکاف فقر می باشد.

جدول  (7)   متوسط کشش قیمتی فقر طی سال های  1383- 1379
ردیف	نام گروه کالایی	نسبت شکاف فقر	نسبت شدت فقر
1	آردگندم و انواع نان	2192/0	3098/0
2	ماکارونی ورشته	046/0	074/0
3	گوشت قرمز	2004/0	2398/0
4	کالباس و سوسیس	0128/0	0148/0
5	گوشت مرغ	0984/0	1218/0
6	شیر پاستوریزه	0146/0	0174/0
7	شیرخشک	0167/0	025/0
8	مواد لبنی	1702/0	2128/0
9	روغن نباتی	1562/0	2108/0
10	قند و شکر	1132/0	1558/0

مأخذ: محاسبات محقق

با توجه به کشش قیمتی فقر ، اثر توزیع مجدد و اثر درآمدی محاسبه گردیده و نتایج در جداول 1 تا 5 آورده شده است. در خصوص مواد غذایی آرد گندم و انواع نان، ماکارونی و رشته، شیرخشک، انواع مواد لبنی، انواع روغن نباتی و قند وشکر براساس هردو شاخص شکاف فقر و نسبت شدت فقر، اثر توزیع مجدد از اثر درآمدی بزرگتر است. به عبارت دیگر افزایش قیمت این مواد بیشتر به واسطه تشدید نابرابری و توزیع درآمد از فقرا  به ثروتمندان سبب افزایش فقر می گردد. اما در ارتباط با انواع گوشت قرمز، کالباس و سوسیس، گوشت مرغ و شیر پاستوریزه براساس هردو شاخص نسبت شکاف فقر و نسبت شدت فقر، اثر توزیع مجدد از اثر درآمدی کوچک تراز اثر توزیع مجدد است. یعنی افزایش قیمت مواد غذایی فوق بیشتر به واسطه کاهش درآمد واقعی موجب تشدید فقر می شود.

همچنین از آن جاییکه شاخص اصلاح فقر مواد غذایی مورد مطالعه اعم از آن هایی که در برنامه سوم توسعه اقتصادی مشمول مالیات یا یارانه بوده اند بزرگتر از واحد است (جدول 6)، افزایش قیمت آن ها بیشتر به ضرر افراد فقیر است تا ثروتمندان و مواد غذایی فوق باید مشمول یارانه قرار گیرند.

 

5- نتیجه گیری و پیشنهادات

در این مقاله تلاش شد تأثیر یارانه ها و مالیات های غیر مستقیم برخی مواد غذائی مشمول مالیات و یارانه در برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی  ایران(1383-1379) بر فقر نشان داده شود. بدین منظور با استفاده از داده های اقتصاد ایران و خط فقر ارائه شده توسط مرکز آمار، کشش قیمتی فقر برای ده گروه مواد غذائی از طریق منوی"اثر تغییر قیمت بر فقر"در نرم افزار DAD ، محاسبه گردید. سپس با استفاده از منوی "کشش FGT"، اثردرآمدی تغییر قیمت هر ماده غذائی محاسبه شد و با کم کردن مقدار عددی این اثر از کشش قیمتی فقر، اثر توزیعی ناشی از تغییر قیمت بدست آمد. در نهایت در نرم افزار اکسل با ضرب این کشش در معکوس متوسط سهم هر ماده غذائی در بودجه خانوار، شاخص قیمتی اصلاح فقر محاسبه شد. از مواد غذائی مورد مطالعه : ماکارونی و رشته ، کالباس و سوسیس و برخی ازمواد لبنی مشمول مالیات ، آرد گندم و انواع نان ، گوشت قرمز،گوشت مرغ ، شیر پاستوریزه ، شیر خشک ، روغن نباتی و قند وشکر مشمول یارانه می باشند.

با توجه به  شاخص های نسبت شکاف فقر و نسبت شدت فقر، کشش قیمتی فقر و شاخص قیمتی اصلاح فقر مشاهده شد در سال های مورد بررسی، مواد غذائی  مشمول مالیات باید از مالیات معاف و مشمول یارانه گردند، سایر مواد غذائی کماکان مشمول یارانه باقی مانده تا فقر کاهش یابد.بنابراین یارانه های غیرمستقیم برمواد غذائی فقر را کاهش و مالیات فقر را افزایش می دهد.

با توجه به یافته های این پژوهش، پیشنهاد می شود سیاست گذاران اقتصادی در زمینه مالیات و یارانه، به آثار آنها بر قیمت و فقر توجه نمایند تا به صورتی تصمیم گیری کنند که در نتیجه وضع مالیات و یارانه فقر، به بیشترین مقدار کاهش یابد.

---

[1] -Lerman

[2] -Yitzhaki

[3] -Pro_Poor Policy (ppp)

مراجع

منابع

1- بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ترازنامه سالهای 81-1379

2- سازمان امور مالیاتی کشور، قانون اصلاح موادی از قانون برنامه سوم مصوب 1381.

3-وب سایت وزارت امور اقتصادی و دارایی به نشانی.www.mefa.org،قانون برنامه سوم.

4- مرکز آمار ایران، ریز داده های بودجه خانوار(83-1379).

5- Atkinson,A.B.1970."On the Measurement of Inequality."Journal of Economic Theory 2:244-63.

6- Foster, James E., Joel Greer and Erik Thorbecke.1984." A Class of Decomposable Poverty Measures." Econometrica 52(3):761-66.

7- Kakwani,Nanak.2000."Poverty, Inequality and Wellbeing in the Philippines."

8- Kakwani . Nanak and Hyun Hwa Son. 2001., "On pro- poor Government fiscal policies: with Application to the Philippines."

 9- Kakwani, Nanak, and Hyun Hwa Son.2005."On Assessing Pro-poorness of Government Programmes: International Comparisons." Working Paper 6.UNDP.IPC.

10- Lerman R. And S.Yitzhaki.1985."Income Inequality Effects by Income Source: A New Approach and Applications to the United States." Review of Economic and Statistics 67:151-56.

11- Lerman R. And S.Yitzhaki.1994 "Effect of Marginal Changes in Income Sources on U.S. Income Inequality." Public Finance Quarterly.Vol.22.No.4.PP 403-417.

12- Son . Hyun Hwa . 2001. "Is Thailand's Fiscal System Pro – Poor?”Looking from Income and Expenditure Components. www.worldbank.org.

13- Son . Hyun Hwa . 2006. "Assessing the Pro-Poor of Government Fiscal Policy in Thailand “Public Finance Review. Volume 34 Number 4 July 2006 PP.427-449

14- Younger, Stephen D.2003"Evaluating Alternatives to Traditional Benefit Incidence Analysis", World Bank Economic Review 17(1):89-106.)

 

 1- Lerman

2- Yitzhaki

3- Pro_Poor Policy (ppp)