ارزیابی غلظت مس و کادمیوم در گوجه‌فرنگی‌های گلخانه‌ای تولیدی استان همدان در سال 91

بهداشت مواد غذایی

مقاله 4، دوره 3، 4 (12) زمستان، اسفند 1392، صفحه 31-40   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهرداد چراغی¹؛ مژگان سهرابی^{* 2}؛ کامران شایسته³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، استادیار گروه محیط زیست، همدان، ایران.

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی آلودگی‌های محیط زیست، همدان، ایران

³استادیار گروه محیط زیست، دانشگاه ملایر، ملایر، ایران.

چکیده

   تجمع بیش از حد فلزات سنگین در خاک‌های کشاورزی نه‌تنها منجر به آلودگی محیط­ زیست می­شود بلکه منجر به افزایش جذب فلزات سنگین توسط گیاهان شده که در نتیجه آن کیفیت و ایمنی غذایی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. کادمیوم و مس آلاینده­های اصلی در خاک­های گلخانه­ای هستند که هم از طریق تکنیک­های کشاورزی و هم از طریق مواد شیمیایی به محصولات کشاورزی راه پیدا می‌کنند. این پژوهش با هدف تعیین میزان آلودگی محصول گوجه­فرنگی گلخانه­های استان همدان به فلزات سنگین مس و کادمیوم صورت گرفته است. در مجموع 72 نمونه از 18 گلخانه (4 نمونه از هر گلخانه) واقع در 6 شهر استان نمونه‌گیری شد. پس از انجام آماده‌سازی نمونه‌ها، غلظت عناصر مذکور با استفاده از دستگاه نشر اتمی اندازه‌گیری گردید. نتایج تحقیق نشان داد، غلظت کادمیوم و مس در نمونه­های گوجه­فرنگی به ترتیب در دامنه­ 25/5- 08/0 و­ 25/9-01/0 میلی­گرم برگیلوگرم بود. تجزیه و تحلیل­های آماری همبستگی معنی‌داری بین غلظت عناصر کادمیوم و مس در محصول گوجه‌فرنگی نشان داد. مقایسه نتایج بدست آمده با مقادیر مجاز نشان‌دهنده آلوده بودن بیش از حد مجاز برخی از محصول گوجه­فرنگی در گلخانه­های مورد مطالعه بود. طوری‌که غلظت کادمیوم در تمامی نمونه‌ها برای سلامتی مصرف‌کنندگان مخاطره‌آمیز ارزیابی گردید.

کلیدواژه‌ها

فلزات سنگین؛ مس؛ کادمیوم؛ گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای

اصل مقاله

مقدمه

   آلودگی خاک و محصولات کشاورزی توسط فلزات سنگین که از پیشرفت سریع صنعت ناشی می­شوند سبب ایجاد نگرانی‌های زیادی شده‌اند (Massa et al., 2009). در حقیقت فلزات سنگین سمیت بالایی برای انسان، جانوران، میکروارگانیسم‌ها و گیاهان دارد. علاوه بر این فلزات سنگین تحت تأثیر فرآیندهای کاهش و تنزل قرار نمی‌گیرند و تقریباً به طور کامل در محیط زیست باقی می‌مانند اگرچه دسترسی زیستی این مواد شیمیایی به طور قابل توجهی بستگی به واکنش آن‌ها با اجزاء مختلف خاک دارد (Doumett etal., 2008). منابع ورود فلزات سنگین در خاک عمدتاً، فعالیت­های انسانی و وقایع طبیعی هستند که از مواد مادری ناشی می‌شوند. منابع انسانی مرتبط با صنعتی شدن و فعالیت‌های کشاورزی مانند رسوبات اتمسفری، تخلیه پسماندها، فاضلاب‌های شهری، دود خروجی از خودروها، کاربرد کودهای شیمیایی و استفاده بلندمدت از لجن فاضلاب در زمین‌های کشاورزی می‌باشد (Cui et al., 2004). تجمع بیش از حد فلزات سنگین در خاک‌های کشاورزی نه‌تنها منجر به آلودگی محیط زیست می‌شود بلکه منجر به افزایش جذب فلزات سنگین توسط گیاهان شده که در نتیجه آن کیفیت و امنیت غذایی تحت تاثیر قرار می‌گیرد (Muchuweti et al., 2006). سبزیجات یکی از غذاهای اصلی برای اغلب افراد هستند و نقش مهمی را در رژیم غذایی انسان بازی می‌کنند (Yang et al., 2010). سبزیجات علاوه بر دارا بودن موادی مانند پروتئین، ویتامین، آهن، کلسیم و سایر عناصر غذایی به عنوان یک عامل بافرکننده (خنثی‌کننده) برای مواد اسیدی که در طول فرآیندهای گوارش تولید می‌شوند عمل می‌کنند (Bahemuka and Mubofu, 1999).

   در میان تمامی فلزات سنگین کادمیوم یکی از عناصر پرتحرکی است که به آسانی نیز توسط گیاهان جذب شده و به اندام‌های هوایی انتقال پیدا کرده و می‌تواند تا مقادیر بالایی تجمع پیدا کند، بنابراین به راحتی به زنجیره غذایی وارد شده و برای سلامت انسان و جانداران مضر و زیان آور می‌شود (Yang et al., 2010). کادمیوم به عنوان یک عنصر فلزی غیرضروری است و اعتقاد بر این است که سبب بروز آسیب حتی در غلظت­های پایین شده و به راحتی می­تواند توسط گیاهان جذب شود (.(Yang et al., 2009 در بسیاری از نقاط جهان سبزیجات به شدت توسط کادمیوم آلوده هستند (Yang et al., 2010). هارتوینگ و همکاران در 1998 گزارش دادند که جذب طولانی مدت کادمیوم منجر به بروز سرطان­های کلیه، پروستات تخمدان می‌شود (Hartwing et al., 1998). مس جزء عناصر غذایی کم‌مصرف و ضروری می­باشد که استفاده مکرر از قارچ­کش­های حاوی مس برای کنترل بیماری­های گیاهان کشت شده منجر به تجمع طولانی مدت مس در سطح برخی از خاک­های کشاورزی شده است (Brun et al., 1998). جذب زیاد مس در انسان باعث خوردگی شدید مخاطی، آسیب گسترده مویرگی، تغییرات نکروتیک کبدی و کلیوی دستگاه گوارشی و سیستم عصبی مرکزی شده و منجر به افسردگی می­شود (اسماعیلی ساری، 1381)  تجمع فلزات سنگین و انتقال آن­ها از خاک به سبزیجات، به دلیل ارتباط نزدیکی که سبزیجات با سلامت انسان‌ها دارند به صورت گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است (Chao etal., 2007). شارما و همکاران، یانگ و همکاران، در تحقیقات خود نشان دادند که غلظت عنصر کادمیوم در سبزیجات جمع­آوری شده در منطقه مورد مطالعه از حدود مجاز توصیه شده برای این فلز بالاتر رفته است (Sharma et al., 2008; Yang et al., 2009). فلزات سنگین از طریق دو مسیر اصلی استنشاق و بلع  وارد بدن می شوند (Tripathi et al., 1997). مصرف غذا، مسیر اصلی مواجه انسان با فلزات سنگین بوده و 90 درصد فلزات سنگین از طریق مصرف مواد غذایی آلوده به انسان منتقل می شوند (Zheng et al., 2007). با توجه به اهمیت سلامت محصولات کشاورزی و بویژه سبزیجات به عنوان یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده رژیم غذایی و از طرف دیگر عدم وجود اطلاعات کافی در زمینه وضعیت آلودگی فلزات سنگین محصولات گلخانه‌ای، این پژوهش با هدف تعیین میزان آلودگی محصول گوجه‌فرنگی گلخانه­ای استان همدان به فلزات سنگین مس و کادمیوم و دریافت روزانه این عناصر صورت گرفته است.

 

مواد و روش‌ها

معرفی منطقه مورد مطالعه

   استان همدان به وسعت 19493 کیلومتر مربع از شمال به استان زنجان و قزوین، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزی و از غرب به استان­های کرمانشاه و کردستان محدود می­شود و بین مدارهای  33 درجه و 59 دقیقه تا 35 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و  47 درجه و 34 دقیقه  تا  49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان داراى 9 شهرستان، 19 شهر، 17 بخش و 43 دهستان مى­باشد. که ارتفاع آن از سطح دریا 1749 متر است (Madani et al., 2010).

 نمونه‌برداری

   در این پژوهش با توجه به اطلاعات آماری بدست آمده از سازمان جهاد کشاورزی استان همدان و از طرف دیگر فعال بودن گلخانه­ها در زمان نمونه­برداری، شهرستان­های همدان، فامنین، کبودرآهنگ، ملایر، تویسرکان و نهاوند به عنوان واحدهای موردنظر در نظر گرفته شده و از هر شهرستان 3 واحد گلخانه و از هر گلخانه 4 مکان نمونه‌برداری شد، که در نتیجه تعداد کل نمونه­ها به 72 نمونه رسید. نمونه‌های محصول گوجه‌فرنگی از بوته‌های سالم و عاری از بیماری و آفت به مقدار 500 گرم جمع‌آوری گردید. نمونه­ها پس از انتقال به آزمایشگاه با آب تصفیه شده و سپس با آب مقطر شستشو و وزن شدند، سپس به قطعات نازک بریده شده و در هوای آزاد خشک شدند سپس نمونه­ها به مدت 24 ساعت در دمای 70 درجه سلسیوس درون آون قرار داده شدند.

آنالیز نمونه‌ها

   مقدار 2 گرم از نمونه‌های خشک شده پس از آسیاب شدن درون بوته چینی در کوره به مدت 2 ساعت در دمای 550 درجه سلسیوس به منظور خاکستر شدن قرار داده شد. سپس با استفاده از روش هضم‌تر با نسبت 2:1 اسید نیتریک به اسید پرکلریک و آب اکسیژنه برای قرائت با دستگاه هضم شدند (Li et al., 2009).  نمونه‌های­ هضم‌شدهتوسط دستگاهICP-AES (Inductively coupled plasma spectroscopy) مدل Varian-ES 710با حدتشخیصPPb1قرائت گردید. عملیات آماری مربوط به تجزیه و تحلیل داده‌ها توسط نرم افزار آماری SPSS16 انجام شد و رسم نمودارها با استفاده از نرم افزار  Excelصورت گرفت.

 

 

نمودار1- منحنی کالیبراسیون فلز مس

 

 

نمودار2- منحنی کالیبراسیون فلز کادمیوم

 

دریافت روزانه

   دریافت روزانه یکی از مسیرهای اصلی است که افراد در مواجه با فلزات سنگین قرار می‌گیرند. اگر چه استنشاق در مکان­های بسیار آلوده نقش اصلی را در تهدید سلامتی افراد ایفا می­کند (Cao et al., 2010). حدود مجاز دریافت روزانه براساس استاندارد WHO برای فلز کادمیوم  μg kg.day^-1 60 و برای فلز مس mg kg.day^-1 30 می‌باشد  Sharma et al., 2009) (Alam et al., 2003;. دریافت روزانه فلزات سنگین از طریق مصرف سبزیجات از فرمول زیر محاسبه می­شود.

 EDI = C × F_IR/ W_AB                                                           

که  در آن

 EDI: دریافت روزانه فلزات سنگین بر حسب میلی­گرم بر کیلوگرم وزن بدن (Estimated Daily Intake)

 :C غلظت فلزات سنگین بر حسب میلی­گرم بر کیلوگرم

F_IR: مصرف روزانه سبزیجات (میانگین مصرف روزانه سبزیجات در ایران 100 گرم می­باشد) www.mszd.net

:W_AB متوسط وزن بدن (افراد بالغ 6/63، کودکان 7/32 و بزرگسالان 9/60) (Bo et al., 2009).

شاخص ارزیابی سلامت

   این شاخص به عنوان ابزاری برای ارزیابی تهدیدات ناشی از مصرف مواد غذایی آلوده به فلزات سنگین مورد استفاده قرار می­گیرد.

HRI = DIM / RfD                                        

HRI : شاخص ارزیابی سلامت (Health Risk Index)

DIM : دریافت روزانه فلزات سنگین بر حسب میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن (Daily Intake of Metals)

RfD: دُز رفرنس (Refrence oral doses)

شاخص ارزیابی سلامت بزرگ­تر از یک نشان‌دهنده  وجود ریسک ناشی از مصرف مواد غذایی آلوده به فلزات  سنگین برای مصرف‌کنندگان است (Cheraghi et al., 2012).

 

یافته­ها

   نتایج حاصل از آزمون تی­تست تک نمونه­ای که به منظور مقایسه میانگین عنصر مس و کادمیوم با حدود مجاز استاندارد (2/0 میلی­گرم بر کیلوگرم) انجام شد، حکایت از آن دارد که غلظت عناصر مذکور در محصول گوجه­فرنگی مربوط به  گلخانه­های تویسرکان، همدان و ملایر به طور معنی­داری بیشتر از حد مجاز بوده است (05/0p<) (نمودار3). با توجه با نمودار 4 عنصر مس در نمونه­های گوجه­فرنگی در حدود مجاز توصیه شده با استاندارد WHO (20 میلی­گرم بر کیلوگرم) می­باشد (Muchweti et al., 2006). مقدار ضریب همبستگی پیرسون (^**947/0) نشان‌دهنده ارتباط مثبت و قوی
 (1 r < > 5/0) بین غلظت این دو عنصر است. مطابق با نتایج حاصل از جدول 2 دریافت روزانه فلزات سنگین در تمامی رده­های سنی در حدود مجاز توصیه شده می‌باشد. نتایج حاصل از ارزیابی شاخص سلامت در جدول 3 آورده شده، با توجه به اینکه بالاتر از یک بودن شاخص ارزیابی سلامت نشان از وجود تهدید برای سلامت می­باشد، نتایج وجود ریسک ناشی از مصرف این محصول برای مصرف‌کنندگان را نشان می‌دهد. عنصر کادمیوم در هر سه رده سنی کودکان، افراد بالغ و بزرگسالان سبب بروز مخاطرات برای سلامت افراد مصرف‌کننده می­شود.

 

 

جدول1- آمار توصیفی غلظت عناصر کادمیوم و مس در گوجه‌فرنگی‌های موجود در گلخانه‌های استان همدان

فلز	کمینه	بیشینه	میانگین	انحراف استاندارد
کادمیوم	08/0	25/5	71/0	42/1
مس	01/0	25/9	34/1	56/2

 

جدول2- دریافت روزانه فلزات سنگین (mg kg.day-1)

فلز	دریافت روزانه فلز درکودکان	دریافت روزانه فلز در افراد بالغ	دریافت روزانه فلز در بزرگسالان
کادمیوم	0021/0	0011/0	0011/0
مس	0040/0	0021/0	0022/0

 

جدول3- شاخص ارزیابی سلامت

فلز	شاخص ارزیابی سلامت در کودکان	شاخص ارزیابی سلامت درافراد بالغ	شاخص ارزیابی سلامت در  بزرگسالان
کادمیوم	1/2	1/1	1/1
مس	1/0	05/0	05/0

 

 

نمودار 3- مقایسه میانگین غلظت فلز کادمیوم گوجه­فرنگی با حدود مجاز سبزیجات

 

 

نمودار 4- مقایسه میانگین غلظت فلز مس گوجه­فرنگی با حدود مجاز سبزیجات

 

بحث و نتیجه­گیری

   در مقایسه میانگین غلظت عناصر مورد مطالعه، نتایج نشان داد که غلظت کادمیوم در نمونه­های مورد مطالعه بیشتر از حدود مجاز توصیه شده توسط WHO می‌باشد.

در مطالعه‌ایی تحت عنوان ارزیابی مقدار کادمیوم و سرب در خاک و محصول گوجه‌فرنگی کشت شده در اراضی کشاورزی که در شهر کادونا در نیجریه انجام گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که غلظت‌های کادمیوم و سرب در نمونه‌های گوجه‌فرنگی بالاتر از استانداردهای ارائه شده توسط FAO/WHO بود (Jimoh  and Mohammed., 2012).                                  

   در مطالعه­ای با عنوان مقدار فلزات سنگین سبزیجات آبیاری شده با مخلوط فاضلاب و لجن که در زیمباوه انجام شد، نتایج نشان داد که سبزیجات آزمایش شده در این مطالعه به شدت به 4 عنصر کادمیوم، مس، سرب و روی آلوده‌اند (Muchuweti et al., 2006).

   در مطالعه‌ای که تحت عنوان مقدار فلزات سنگین در سبزیجات در ترکیه برای مس، روی و نیکل در منطقه کایسری ترکیه انجام شد نشان داد که حدود مجاز و غلظت کادمیوم و سرب از حدود مجاز بالاتر است. بالا بودن غلظت فلزات سنگین در برخی از گونه‌های سبزیجات می‌تواند به بالا بودن غظت عناصر در خاک مربوط به آن‌ها ارتباط داشته باشد (Demirezen and Aksoy, 2006).   

   همبستگی مثبت و معنی‌داری بین  عناصر مس و کادمیوم در محصول گوجه­فرنگی در سطح 1 درصد دیده شد. این همبستگی نشان دهنده منبع مشترک برای ورود آنها به گوجه­فرنگی می‌باشد. پینگ و همکاران، 2011 در گزارشات خود نشان دادند که وجود همبستگی مثبت و معنی‌دار بین فلزات در محصولات کشاورزی نشان‌دهنده این است که احتمالا این فلزات از منابع یکسانی ناشی شده­اند (Ping et al., 2011). به طور کلی حضور فلزات سنگین در بخش خوراکی سبزیجات نشان‌دهنده ورود این عناصر از راه‌های مختلف به این محصولات می‌باشند.

   سبزیجات آلوده به فلزات سنگین یکی از راه­های دریافت روزانه فلزات سنگین می­باشد. در این مطالعه دریافت روزانه فلزات سنگین در تمامی رده­های سنی در حدود مجاز توصیه شده می­باشد. در تحقیقی با عنوان ارزیابی سبد خرید میوه­ها و سبزیجات مصر و بررسی فلزات سنگین در آن­ها، برای ارزیابی سطح و مقدار روی، مس، کادمیوم و سرب در میوه­های مختلف و سبزیجات عرضه شده در فروشگاه­های مصر انجام شد. نتایج نشان داد که میزان دریافت روزانه عناصر مذکور از طریق میوه و سبزی تخمین زده شد و مشخص شد که همگی زیر سطوح قابل تحمل توصیه شده توسط FAO/WHO بودند (Radwan et al., 2006) .

   نتایج حاصل از ارزیابی شاخص سلامت نشان‌دهنده وجود ریسک ناشی از مصرف این محصول برای مصرف‌کنندگان می­باشد. عنصر کادمیوم در هر سه رده سنی کودکان، افراد بالغ و بزرگسالان سبب بروز مخاطرات برای سلامت افراد مصرف کننده می­شود. مقادیر غیرمجاز کادمیوم سبب ایجاد آسیب به کلیه، استخوان­ها و شش­ها می­شود (Al Jassir et al., 2005). عنصر مس در این مطالعه تهدید جدی برای افراد مصرف­کننده ایجاد نمی­کند.

   در مطالعه‌ایی تحت عنوان ارزیابی پتانسیل سمیت فلزات سنگین در سبزیجات، مقادیر کادمیوم، سرب، جیوه و نیکل در نمونه‌های سبزیجات و خاک در منطقه‌ جنوب نیجریه تعیین و پتانسیل خطرات آن‌ها ارزیابی شد. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان داد که غلظت‌های کادمیوم، نیکل و سرب در نمونه‌های مورد آزمایش از غلظت‌های مجاز ماکزیمم ارائه شده برای خاک‌های کشاورزی بالاتر بود (Orisakwe et al., 2012).

   در مطالعه­ای با عنوان غلظت و پتانسیل ریسک خطر فلزات سنگین در سبزیجات فروشگاهی در شهر چونگ­کینگ چین غلظت و دریافت روزانه فلزات سنگین سرب، روی، منگنز، مس، کادمیوم و کروم در سبزیجات بررسی شده و پتانسیل ریسک سلامت برای مصرف‌کنندگان اندازه­گیری شد. نتایج نشان داد که غلظت­های سرب و کادمیوم اندازه‌گیری شده از حدود ایمنی و سلامت داده شده توسط FAO/WHO و قوانین چین تجاوز کرده که نشان دهنده آلودگی شدید سبزیجات فروشگاهی توسط این عناصر است (Yang et al., 2009).

   در یک تحقیق با عنوان ارزیابی خطر فلزات سنگین از طریق مصرف محصولات زراعی در مجاورت معدن دابائوشان جنوب چین، به منظور تعیین غلظت فلزات سنگین روی، سرب و کادمیوم در خاک و محصولات زراعی طراحی شده و همچنین به منظور تخمین پتانسیل خطرات سلامتی فلزات سنگین برای انسان صورت گرفته است. نتایج نشان داد که غلظت کادمیوم، سرب و روی در سبزیجات رشد یافته از ماکزیمم غلظت‌های مجاز در چین فراتر رفته است (Ping et al., 2009).

   مهمترین منبع ورود کادمیوم به محصولات کشاورزی عبارتند از خاک آلوده، آب آبیاری، کاربرد لجن آلوده در کشاورزی، کاربرد کودهای فسفاته و آلودگی‌های اتمسفری به خصوص در مناطق صنعتی می‌باشد. علاوه بر کودهای فسفره سایر کودهای شیمیایی (N, N.P, N.P.K) نیز محتوی مقادیر کمی از عناصر سنگین است. در بین عناصر موجود در کودهای شیمیایی کادمیوم مهم­ترین آنها محسوب می‌شود، براساس مطالعات انجام گرفته در انگلستان در مناطق غیرصنعتی و غیرآلوده، بیش از50 درصد کادمیوم ورودی به زمین‌های کشاورزی ناشی از کاربرد کودهای فسفاته است (Aghili et al., 2008). تجمع کادمیوم در سبزیجات به صورت معنی‌داری از نوع گونه‌ها تاثیر می‌گیرد. سبزیجات میوه‌ایی به نظر می‌رسد که نسبت کادمیوم کمتری را در قسمت‌های خوراکی خودشان تجمع می‌دهند. بنابراین می‌توانند گونه‌های مفیدتری برای پرورش باشند و در حالیکه سبزیجات برگی تمایل بیشتری به تجمع در برگ‌های خود دارند (Yang et al., 2009).      

   جذب فلزات سنگین توسط گیاهان اغلب از گونه گیاهی، مرحله رشد، نوع خاک، نوع فلز و فاکتورهای محیط­زیستی تاثیر می‌پذیرد. غلظت فلزات سنگین در محلول‌های خاک نقش حیاتی را در کنترل دسترسی فلزات سنگین برای گیاه بازی می‌کند. افزایش مقادیر فلزات سنگین در خاک منجر به افزایش جذب آن توسط گیاه می‌شود (Orisakwe et al., 2012).

   منابع مهم ورود کادمیوم و مس به محصولات کشاورزی شامل آلودگی از طریق خاک­آلوده، آب آبیاری، کاربرد لجن فاضلاب در کشاورزی، کاربرد کودهای آلی و آلودگی­های اتمسفری می­باشد. به طور کلی حضور فلزات سنگین در بخش خوراکی سبزیجات نشان‌دهنده ورود این عناصر از راه‌های مختلف به این محصولات می­باشد. بنابراین برای جلوگیری از آلودگی محصولات کشاورزی به فلزات سنگین لازم است که غلظت عناصر غذایی در خاک به طور متناوب سنجش شده تا از این طریق از کاربرد اضافی کودهای شیمیایی که عموماً حاوی عناصر سنگین نیز هستند جلوگیری شود. همچنین با استفاده از روش­های کنترل زیستی به جای استفاده از آفت­کش­ها می‌توان تا حد زیادی از ورود فلزات سنگین به خاک و منابع آبی جلوگیری کرد. 

مراجع

• عقیلی، فروغ؛ خوشگفتارمنش، امیر حسین؛ افیونی، مجید و مبلی، مصطفی (1387). وضعیت فلزات سنگین سرب و کادمیوم در گلخانه­های استان اصفهان. دومین همایش تخصصی مهندسی مهندسی زیست تهران.
• اسماعیلی ساری، عباس (1381). آلاینده‌ها بهداشت و استاندارد در محیط زیست، تهران، انتشارات نقش مهر، صفحات: 9-184.
• مدنی، الهام ­سادات؛ سفیانیان، علیرضا؛ میرغفاری، نوراله و خداکرمی، لقمان (1389). تعیین توزیع مکانی فلزات سنگین آهن، کبالت و وانادیوم در خاک سطحی استان همدان، همایش ژنوماتیک 89.

 

• Al Jassir, M.S., Shaker, A. and Khaliq, M.A. (2005). Deposition of Heavy Metals on Green Leafy Vegetables Sold on Roadsides of Riyadh City, Saudi Arabia, Environmantal Contamination and Toxicology, 75: 1020–1027.
• Alam, M.G.M., Snow, E.T. and Tanaka, A. (2003). Arsenic and heavy metal contamination of vegetables grown in Samta village, Bangladesh. The Science of the Total Environment, 308: 83–96.
• Bahemuka, T.E. and Mubofu, E.B. (1999). Heavy metals in edible green vegetables grown along the sites of the Sinza and Msimbazi rivers in Dar es Salaam. Tanzania, Food Chemistry, 66: 63-66.
• Bo, S., Mei, L., Chen, T., Zheng, Y., Xie, Y., Li, X., et al. (2009). Assessing the health risk of heavy metals in vegetables to the general population in Beijing, China. Journal of Environmental Sciences, 21: 1702–1709.
• Brun, L.A., Maillet, J., Richarte, J., Herrmann, P. and Remy, J.C. (1998). Relationships between extractable copper, soil properties and copper uptake by wild plants in vineyard soils. Environmental Pollution, 102: 151-161.
• Cao, H., Chen, J., Zhang, J., Zhang, H., Qiao, L. and Men, Y. (2010). Heavy metals in rice and garden vegetables and their potential health risks to inhabitants in the vicinity of an industrial zone in Jiangsu, China. Journal of Environmental Sciences, 22(11): 1792–1799.
• Chao, W., Xiao-chen, L., Li-min, Z., Pei-fang, W. and Zhi-yong, G. (2007). Pb, Cu, Zn and Ni Concentrations in Vegetables in Relation to Their Extractable Fractions in Soils in Suburban Areas of Nanjing, China, Polish Journal of Environmental Studies, (16): 199-207.
• Cheraghi, M., Lorestani, B., Merrikhpour, H. and Rouniasi, N. (2013). Heavy metal risk assessment for potatoes grown in overused phosphate-fertilized soils. Journal of Environmental Monitoring and Assessment, 185(2): 1825-1831.
• Cui, Y.J., Zhu, Y.G., Zhai, R.H., Chen, D.Y., Huang, Y.Z., Qiu, Y., et al. (2004). Transfer of metals from soil to vegetables in an area near a smelter in Nanning, China. Environment International, 30: 785– 791.
• Demirezen, D. and Aksoy, A. (2006). Heavy metal levels in vegetables in Turkey are within safe limits for Cu, Zn, Ni and exceeded for Cd and Pb. Jourrnal of Food Quality, (29): 252-265.
• Doumett, S., Lamperi, L., Checchini, L., Azzarello, E., Mugnai, S., Mancuso, S., et al. (2008). Heavy metal distribution between contaminated soil and Paulownia tomentosa, in a pilot-scale assisted phytoremediation study: Influence of different complexing agents, Chemosphere 72: 1481–1490.
• Jimoh, W.L.O. and Mohammed, M.I. (2012). Assessment of Cadmium and Lead in Soil and Tomatoes Grown in Irrigated Farmland of the Kaduna Metropolis Nigeria. Research Journal of Environmental and Earth Sciences, 4(1): 55-59.
• Li, P., Wang, X.X., Zhang, T.L., Zhou, D., He, Y. (2009). Distribution and Accumulation of Copper and Cadmium in Soil–Rice System as Affected by Soil Amendments. Water Air Soil Pollution, (196):29–40.
• Massa, N., Andreucci, F., Poli, M., Aceto, M., Barbato, R. and Berta, G. (2010). Screening for heavy metal accumulators among stautochtonous plants in apolluted sitein Italy Ecotoxicology and Environmental Safety, 73:1988–1997.
• Muchuweti, M., Birkett, J.W., Chinyanga, E., Zvauya , R., Scrimshaw, M.D. and Lester, J.N. (2006). Heavy metal content of vegetables irrigated with mixtures of wastewater and sewage sludge in Zimbabwe: Implications for human health, Agriculture. Ecosystems and Environment, 112: 41–48.
• Orisakwe, O.E., Kanayochukwu, N.J., Nwadiuto, A.C., Daniel, D. and Onyinyechi, O. (2012). Evaluation of Potential Dietary Toxicity of Heavy Metals of Vegetables. Journal of Environmental & Analytical Toxicology, 2: 3.
• Ping, L., Zhao, H., Wang, L., Liu, Z., Wei, J., Wang, Y., et al. (2011). Analysis of Heavy Metal Sources for Vegetable Soils from Shandong Province, China. Journal of Integrative Agriculture, 10(1): 109-119.
• Ping, Z., Murray, B. M., Hanping, X., Ningyu, L. and Zhian, L. (2009). Health risk from heavy metals via consumption of food crops in the vicinity of Dabaoshan mine, South China. Science of the Total Environment, 407: 1551-1561.

·    Sharma, R.K., Agrawal, M. and Marshall, F.M. (2008). Heavy metal (Cu, Zn, Cd and Pb) contamination of vegetables in urban India: A case study in Varanasi. Environmental Pollution, 154: 254- 263.

·    Sharma, R.K., Agrawal, F.M. and Madhoolika, M. (2009). Heavy metals in vegetables collected from production and market sites of a tropical urban area of India. Environmental Pollution, 154: 254-263.

·    Tripathi, R.M., Raghunath, R. and Krishnamoorthy, T.M. (1997). Dietary intake of heavy metals in Bombay city, India. The Science of the Total Environment, 208: 149-159.

·    Yang, J., Guo, H., Ma, Y., Wang, Li., Wei, D. and Hua, L. (2010). Genotypic variations in the accumulation of Cd exhibited by different vegetables. Journal of Environmental Sciences, 22(8): 1246–1252.

·    Yang, Y., Zhang, F.S., Li, H.F. and Jiang, R.F. (2009). Accumulation of cadmium in the edible parts of six vegetable species grown in Cd-contaminated soils. Journal of Environmental Management, 90(2): 1117–112.

·    Zheng, N., Wang, Q., Zhang, X., Zheng, D., Zhang, Zh. and Zhang, Sh. (2007). Population health risk due to dietary intake of heavy metals in the industrial area of Huludao city, China. Science of the Total Environment, 387: 96–104.

·    http://www.mszd.net/different/1302-standard-gahani-iran-esraf.htm.