وضعیت سل دامی در ایران و راهکارهای مناسب جهت کنترل آن

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 1، دوره 6، 3 (23) پاییز، آذر 1391، صفحه 1597-1604   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمدقلی نادعلیان^{* 1}؛ حسن تاج بخش¹؛ محمود بلورچی²؛ علی رضاخانی³؛ محمدرضا مخبردزفولی¹؛ محمد حسن بزرگمهری فرد²؛ علی اسلامی¹

¹فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، عضو پیوسته، استاد دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، تهران، ایران

²فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، عضو وابسته، استاد دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، تهران، ایران

³فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، عضو پیوسته، استاد دانشکده دامپزشکی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

سل یکی از بیماری­های عفونی و قابل انتقال بین انسان و حیوان است. عامل سل باکتری میکوباکتریوم (Mycobacterium) می­باشد. عامل سل گاوی به نام میکوباکتریوم بویس یکی از اعضاء کمپلکس میکوباکتریوم توبرکولوزیس (عامل سل انسانی) نامیده می­شود. سل از بیماری­های مهم نشخوارکنندگان به ویژه گاو و بز در سراسر جهان از جمله ایران می­باشد. باسیل سل علاوه بر انسان و نشخوارکنندگان، حیوانات خانگی و حیات وحش را نیز مبتلا می­کند، لذا امر کنترل و مبارزه با این بیماری مشکل است. سگ و گربه از جمله حیوانات هستند که نسبت به سه گونه باکتری انسانی، گاوی و مرغی حساس
­می­باشند و انتقال از این حیوانات به انسان و دام به راحتی امکان­پذیر است. پرندگان خانگی مانند قناری نیز به سه گونه باکتری حساس بوده و از این نظر در کنترل بهداشت انسان و دام از اهمیت زیادی برخوردارند. در رابطه با انتقال سل علاوه بر منابع دامی و حیوانات خانگی، امروزه با شیوع بیماری
سرکوب­کننده ایمنی مانند ایدز که در کشور ما روز­به­روز به تعداد مبتلایان افزوده می­شود باعث تضعیف ایمنی و به دنبال آن بسیاری از بیماری­ها از جمله سل بر انسان­ها مستولی می­گردد. علاوه بر سل انسانی (میکوباکتریوم توبرکولوزیس) عامل سل گاوی (میکوباکتریوم بویس) از عمده­ترین منبع عفونت و انتقال به انسان است لذا کنترل و در نهایت ریشه­کنی سل در جمعیت گاوی همواره در اولویت سازمان­های ذیربط مانند سازمان دامپزشکی قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

سل؛ دام؛ ایران

اصل مقاله

مقدمه

 

     سل یکی از بیماری­های عفونی و قابل انتقال بین انسان و حیوان است. عامل بیماری باکتری است به نام میکوباکتریوم (Mycobacterium) که عامل سل گاوی را به نام میکوباکتریوم بویس یکی از اعضاء کمپلکس میکوباکتریوم توبرکولوزیس (عامل سل انسانی) می­نامند. سل مهم­ترین بیماری نشخوارکنندگان به ویژه گاو و بز در سراسر جهان از جمله ایران می­باشد. از اهمیت این بیماری می­توان گفت که سالیانه در کشور روسیه حدود 25000 هزار نفر در اثر سل جان خود را از دست می­دهند.

باسیلِ سل علاوه بر انسان و نشخوارکنندگان، حیوانات خانگی و حیات وحش را نیز مبتلا می­نماید، لذا امر کنترل و مبارزه با این بیماری بسیار مشکل می­باشد. سگ و گربه از جمله حیواناتی هستند که نسبت به سه گونه باکتری انسانی، گاوی و مرغی حساس بوده بنابراین امکان انتقال به جمعیت انسانی و دامی را به راحتی فراهم می­کنند. حتی پرندگان خانگی مانند قناری نیز به سه گونه باکتری حساس می­باشند لذا در کنترل بهداشت انسان و دام از اهمیت به­سزایی برخوردار هستند. گاهی به دلیل عدم ایجاد پاسخ در برخی از حالت­های بیماری به تست­های رایج، شیوع و گسترش آن در سطح گله به شکل پنهان اتفاق افتاده و در یک غفلت ناگهانی ممکن است کل جمعیت دامی یک واحد حذف گردند.

در رابطه با سل انسانی می­توان گفت علاوه بر منابع دامی چه اهلی، چه وحشی و چه حیوانات خانگی که موجب انتقال عامل سل به انسان می­شوند، امروزه با شیوع بیماری­های سرکوب کننده ایمنی مانند ایدز که متأسفانه در کشور ما روز به روز بر تعداد مبتلایان افزوده شده و باعث تضعیف ایمنی و به دنبال آن بسیاری از بیماری­ها از جمله سل بر انسان­ها مستولی می­گردد. لازم به ذکر است تاکنون یک سوم جمعیت جهان (حدود 4 میلیارد نفر) به باکتری سل آلوده شده­اند و سالانه 10 میلیون مورد جدید سل بروز کرده که به موارد قبلی اضافه می­شود و سه میلیون نفر مرگ و میر اتفاق می­افتد. بررسی­هایی که از نظر ابتلا به سل تاکنون در کشور ما (ایران) انجام گرفته است، استان سیستان و بلوچستان در درجه اول، استان گلستان در درجه دوم و استان خوزستان در درجه سوم قرار دارد (گزارش وزارت بهداشت). تخمین زده می­شود که 50 میلیون رأس گاو در جهان آلوده به میکوباکتریوم بویس (عامل سل گاوی و مشترک) می­باشند و زیان اقتصادی آن سالیانه حدود سه بیلیون دلار می­باشد. در آمریکا و انگلستان در سال 2009- 2008 به ترتیب 40 میلیون دلار و 100 میلیون پوند برای ریشه­کنی سل هزینه شده است.

عامل سل گاوی یا همان مایکوباکتریوم بویس از عمده­ترین منبع عفونت و انتقال به انسان است لذا کنترل و در نهایت ریشه کنی سل در جمعیت گاوی همواره در اولویت کاری سازمان­های ذیربط بوده و همین طور میکوباکتریوم توبرکولوزیس (عامل سل انسانی) که به غیر از انسان نشخوارکنندگان بزرگ و کوچک را هم مبتلا می­کند باید با روش دقیق تشخیصی حاملین و منابع عفونت را در حیوانات شناسایی و سپس اقدام به حذف آنها نمود. در انسان در سال 2001 ، 5/8 میلیون مورد جدید سل (ریوی و غیرریوی) توسط سازمان بهداشت جهانی (Who) گزارش گردیده که 90 درصد آن متعلق به کشورهای در حال توسعه است به طوری که در آسیا (5 میلیون)، آفریقا (2 میلیون)، خاورمیانه (6/0 میلیون) و آمریکای لاتین (4/0 میلیون) بوده است (Tadjbakhsh, 1371; Fakour, 1381; Fakour et al., 1387; Report of OIE, 2004; Toen et al., 2006).

راه­های انتقال سل

باکتری عمدتاً از راه تنفس وارد بدن شده ولی راه­های مادرزادی، دستگاه­های تناسلی، گوارشی و حتی زخم­های پوستی نیز امکان انتقال را فراهم می­نماید. گاهی نیز از راه آغوز آلوده و شیر آلوده موجب انتقال می­شود. عامل سل تقریباً تمام اندام­های بدن را درگیر نموده و اغلب به شکل حاد و مزمن به فرم­های ندولار، ارزنی و ترشحی دیده می­شود. در گاو فاکتورهایی مانند سن، مدت زمان قبل و بعد از زایش، ابتدای بیماری و سل پیشرفته از جمله عواملی هستند که عدم پاسخ به تست را موجب شده و واکنش منفی کاذب را به دنبال خواهد داشت (Fakour et al., 1386; Radostit et al., 2007; Smith, 2009).

در حال حاضر مهم­ترین چالش در صنعت گاوداری چه در کشورهای خارج و چه در ایران بیماری سل است که علاوه بر ضرر و زیانی که وارد می کند مشکل زئونوز (مشترک) بودن آن است که بهداشت عمومی را به مخاطره انداخته و خسارت هنگفتی را متوجه جمعیت انسانی می­نماید. به عنوان مثال حذف گاوهای سلی در کشور انگلستان و ولز در سال 1999، 7042 رأس و در سال 2009 حذف موارد سلی به 36322 رأس رسیده است یعنی روزی 100 رأس گاو (Ricardo and Domenech, 2006; Simon and More, 2009 ).

در کشور ایران هزینه تشخیص رآکتورهای مثبت سلی بسیار بالا است. تنها می­توان گفت سالیانه حدود 3000 رأس گاو به عنوان رآکتور مثبت حذف و کشتار می­شوند.

در ایران تاکنون عامل بیماری علاوه بر گاو از گوسفند، بز، گاومیش، موش، کبوتر و میمون جدا و تعیین هویت شده است ولی هیچگونه تحقیقی در مورد شیوع بیماری در دیگر حیوانات صورت نپذیرفته و این مسئله یکی از مهم­ترین مجهولاتی است که لازم است تا برنامه­های تحقیقاتی مدونی را برای جداسازی و شناسایی ناقلین تنظیم نمود (Komeylian, 1389; Mossafari, 1385; Mossafari, 1387).

بررسی روند ده ساله گذشته سل گاوی 88- 1376:

عملیات ریشه­کنی سل گاوی در قالب طرح کنترل بروسلوز و ریشه­کنی سل گاوی از سال 1363 آغاز گردیده و در طول برنامه­های پنج­ساله دوم و سوم توسعه ادامه یافت. در پی اقدامات به­عمل آمده درصد آلودگی سل گاوی (درصد راکتور به تست) در دامداری های تحت پوشش از 48/3 در سال 63 به 12/0 درصد در پایان برنامه سوم تقلیل یافته و سطح پوشش عملیات در جمعیت هدف به 4/19 درصد رسید. در برنامه
پنج­ساله چهارم توسعه تا پایان سال 1386 میزان درصد آلودگی (راکتور به تست) سل گاوی به 13/0 رسید و سطح پوشش عملیات در جمعیت هدف به 21 درصد افزایش یافته است و در سال 1388 به 22/0 درصد رسیده است و تقریباً با همان سطح پوشش.

تا پایان سال 1386 یعنی پایان سال سوم برنامه پنج­ساله چهارم توسعه:

الف: از 7497000 نوبت سرتوبرکولیناسیون کل برنامه پیش بینی شده در برنامه چهارم در سال­های 84 لغایت 86 تعداد 3567099 نوبت سر توبرکولیناسیون انجام و پیشرفت برنامه معادل 86 درصد بوده است.

ب: در برنامه پنجساله چهارم توسعه حذف تعداد 8175 رأس دام راکتور پیش بینی شده است. در سال 84 تا پایان 1386 تعداد 3497 دام راکتور شناسایی و کشتار و پیشرفت برنامه برابر 5/71 درصد بوده است (Kargar, 1383; Report of OIE, 2008).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- وضعیت عملکرد استان­ها از سال 1376 الی 1388 (10)

سال	نوع عملیات	تعداد دامداری یا قریه عمل شده	تعداد توبرکولینه	تعداد گاو راکتور مثبت	تعداد گاو راکتور مشکوک	تعداد گاو راکتور منفی	مساحت امکنه ضدعفونی شده	درصد نسبت راکتور به تست
1376	سل گاوی	54275	1174323	1992	1779	1170552	1713236	17/0
1377	سل گاوی	44921	1151180	1278	952	1148950	1037231	11/0
1378	سل گاوی	49319	1142379	816	909	1140654	3363112	07/0
1379	سل گاوی	52098	1192054	1122	785	1190147	1497542	09/0
1380	سل گاوی	59032	1180520	1643	1098	1177779	2981533	14/0
1381	سل گاوی	56640	1173045	1253	886	1170906	4739948	11/0
1382	سل گاوی	44903	1235205	1397	902	1232906	3538616	11/0
1383	سل گاوی	19610	1115912	1262	797	1113853	5829263	1/0
1384	سل گاوی	14962	976733	1103	658	974972	1987709	11/0
1385	سل گاوی	21991	1259057	637		1258420	1568171	05/0
1386	سل گاوی	19088	1331309	1707		1329602	1404375	13/0
1387	سل گاوی	17580	1404631	3569		1401062	1998708	25/0
1388	سل گاوی	10499	1220310	2733		1217577		22/0

 

 

چرا تا بحال سل گاوی ریشه کن نشده است؟

    با توجه به مدارک و مستنداتی که از مقالات مختلف و از آرشیو و گزارشات سازمان دامپزشکی کل کشور به دست ما رسیده و بررسی شده است، قبل از سال 1952 که هنوز برنامه تست و کشتار گاوهای سلی در کشور آغاز نشده بود سل یکی از معضلات مهم بهداشتی – اقتصادی در کشور محسوب
می­شد به طوری ­­که در سال 1959 از 2637 رأس گاو تست شده به صورت بین جلدی 1295 رأس آلوده تشخیص داده شدند. ولی در سال 1977 بیشتر استان­های ایران وارد برنامه تست و کشتار شدند و آلودگی به سطح 43/0درصد رسید. متعاقب انقلاب اسلامی ایران و شروع جنگ تحمیلی رقم 43/0 درصد به 47/2 درصد در سال 1984 رسید. برنامه کنترل سل گاوی مجدداً برقرار گردید و با تست مقایسه­ای بین جلدی توبرکولین مرغی و پستانداران کار دنبال شد. حال با توجه به جدول شماره 1 که در سال 1378 درصد نسبت رآکتور به تست 17/0 درصد بوده است این رقم در سال 1388 یعنی ده سال بعد 22/0 درصد می­باشد. در حقیقت با توجه به بودجه­ای که به این امر اختصاص دارد و کمبود کادر فنی که در امر تست سل مشغول می­باشند و افزایش جمعیت گاوان هدف که رقمی در حدود 20 درصد است و همین طور مسایل و مشکلات عدیده به ویژه در رابطه با بیمه دام­ها و عدم پرداخت غرامت گاوهای حذفی سازمان دامپزشکی موفق به ریشه کنی کامل نشده است. باید اضافه کرد همانند عدم پوشش کامل گله­ها، توسط تست سل، توجه بیشتر فقط به گاوهای اصیل (اروپایی)، عدم حذف کامل گاوهای رآکتور، افزایش جمعیت دامی، طولانی شدن فاصله بین تست­ها، فقدان جمع­آوری سیستماتیک اطلاعات، فقدان آزمایشگاه مجهز رفرانس، واکنش­های مثبت کاذب تست توبرکولین، فقدان بودجه کافی برای غرامت دادن و حذف دام، وجود حیوانات مخزن آلودگی، عدم شناسایی مخازن آلودگی به طور کامل، نقل و انتقال غیرقابل کنترل گاوها، جابجایی گاوها، ناکافی بودن قرنطینه، عدم تست کارکنان و کارگزاران دامداری در رابطه با سل، وجود بیماری­های تضعیف کننده سیستم ایمنی،  مانند ایدز، آلودگی بندپایان مانند کنه به میکوباکتریوم بویس، آلودگی کرم­های داخلی و فاسیولوز که موجب تضعیف دام و در نهایت افزایش مبتلایان همگی دست به دست هم داده است تا ریشه­کنی سل گاوی با عدم موفقیت روبرو شود. البته این واقعیت را باید پذیرفت که کشورهای کمی در دنیا موفق به امر ریشه­کنی شده­اند. با این حال آمریکا توانسته است سل را از 5 درصد در سال 1917 به کمتر از 001/. درصد در سال 2009 برساند و آن را ریشه­کن نماید سل انسانی هم در سال­های 1376 تا 1388 روند تقریباً ثابت و کمی کاهش را نشان می­دهد ولی هنوز ریشه­کن نشده است (United Utates Department of Agriculture Animal, 2009).

راه کارهای مناسب جهت کنترل و ریشه­کنی سل گاوی

-       تقویت سازمان دامپزشکی کشور از نظر بودجه و از نظر کادر فنی مجرب و کافی در جهت انجام تست توبرکولیناسیون

-    دکتر دامپزشک باید دوره­های نظری و عملی آموزش و بازآموزی اختصاصی مبارزه با سل گاوی را براساس دستورالعملهای سازمان دامپزشکی کشور گذرانیده باشد.

-       تحت پوشش درآوردن کلیه گاوهای اصیل، دو­رگ و بومی که در معرض خطر و ریسک بیشتری قرار دارند.

-    سالیانه 2-1 درصد روستاهای کشور انتخاب شده و به منظور بررسی وضعیت آلودگی در گاوهایی که تحت پوشش مبارزه با سل گاوی نمی­باشند، تست سل می­گردند. درصورت یافتن منشاء گاوهای غیرتوبرکولینه سلی، آن واحدها تحت پوشش قرار می­گیرند.

-       حذف زود هنگام گاوهای رآکتور مثبت از گله (حداکثر مدت 30 روز).

-       کاهش فاصله بین تست­ها طبق ضوابط علمی و قانونی­.

-       به روز نمودن اطلاعات گاوداری_­­­های تحت پوشش.

-       راه اندازی آزمایشگاه رفرانس با آخرین تجهیزات که بتوان آزمایشات میکروبیولوژی را با آخرین روش به ویژه مولکولی انجام داد.

-       راه اندازی آزمایشگاه­های تخصصی تشخیص سل گاوی حداقل در پنج نقطه ایران (شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز)

-    تعیین ویژگی­های مولکولی میکوباکتریوم­های جدا شده از حیوانات اهلی و وحشی که بتواند ارتباط اپیدمیولوژیک میان آنها را روشن کند و این مسئله کمکی است در راهبردهای کنترلی.

-       تجارت بین­المللی در ارتباط با ورود گاو به ویژه از کشورهای اروپایی که باید گاوها تست سل را داشته باشند و تا 30 روز قبل نتایج منفی باشد.

-       تست گاوهای وارداتی در قرنطینه­ها.

-       جلوگیری از جابجایی گاوهای بدون مجوز و برخورد قاطع با خاطیان.

-    گاوهایی که در مجاورت بز و گوسفندان مبتلا به سل و یا بز و گوسفندانی که در مجاورت گاوهای با آلودگی بالای سل قرار دارند مورد تست سل قرار گیرند.

-       شناسایی مخزن­های مایکوباکتریوم­ها از جمله حیات وحش که نقش عمده­ای در آلوده کردن گاوها دارند.

-    با یافتن مبداء اولیه بز و گوسفندانی که در کشتارگاه دارای ضایعات سلی هستند با ردیابی محل­های اصلی آنها تمام گاوها و حتی گوسفند و بز تحت پوشش تست سل قرار می گیرند.

-       نمونه برداری از گاوهای رآکتور مثبت کشتاری و ارسال آن به آزمایشگاه رفرانس و ژنوتاپینگ مولکولی میکوباکتریوم بویس.

-       تست کارگران و پرسنل گاوداری­ها در صورت لزوم درمان و یا واکسیناسیون.

-    چنانچه شخصی مثبت تشخیص داده شود و کارگر یک گاوداری باشد یا گاودار باشد و یا اینکه با گاوها ارتباط مستمر داشته باشد گاوها تست سل خواهند شد.

-       مجهز نمودن قرنطینه­های موجود و اضافه نمودن قرنطینه­های مرزی و داخل استانی.

-       همکاری تنگاتنگ بین وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکی کشور در راهبردهای عملی جهت کنترل و ریشه کنی این زئونوز واقعی.

-       بها دادن به عملیات ریشه کنی سل گاوی و برنامه تحقیقاتی منظم در این رابطه و استفاده از تجربیات دیگر کشورها جهت برطرف کردن نقاط ضعف.

-       تربیت نیروی متخصص و اپیدمیولوژیست، تقویت ادارات دامپزشکی و مرکز تحقیقاتی به ویژه در ارتباط با سل

-    با استفاده از متخصصین میکروبیولوژیست به ویژه افرادی که در حیطه سل کار می­کنند تحقیقات مولکولار اپیدمیولوژی سل گاوی در ایران راه اندازی و با تکنیک­های روز دنیا مانند RFLP، VNTR و Spoligotyping اطلاعات مربوط به اپیدمیولوژی سل گاوی را توسعه تا در کنترل و ریشه کنی سل بتوان بهتر موفق بود.

-       توسعه شبکه دامپزشکی به ویژه دامپزشک روستا و نظارت بیشتر در امر جابجایی گاوها و تست آنها از نظر ابتلا به سل

-       همکاری منطقه­ای و مرزی با کشورهای همسایه در ارتباط با شناسایی گاوهای مسلول.

-       در مناطقی که انگل­های کرمی داخلی ابتلا به سل و فاسیولوز مسئله ساز است دادن داروهای انگلی و درمان گاوان.

-    اطلاع رسانی و تبلیغات از طریق رسانه­های تصویری و شنیداری در ارتباط با خطر بیماری و همین طور عدم مصرف شیر و فرآورده­های لبنی غیرپاستوریزه.

-       آموزش دامداران در ارتباط با بیماری­های مشترک به ویژه سل و بروسلوز و اهمیت مسئله با بهداشت عمومی و اقتصاد کشور.

-    در سال­های اخیر جهت کنترل سل کشورهایی مثل انگلستان واکسیناسیون گاوها را مورد توجه قرار داده­اند. گرچه واکسن BCG انسانی موجب حفظ گاوها در مقابل سل می­شود ولی این ایمنیت متغیر است و علاوه بر این استراتژی کنترل سل را برا اساس تست زیر جلدی به مخاطره می­اندازد. با این حال انگلستان واکسن M. bovis BCG و ارزیابی آن را شروع کرده است و از اواسط 2010 اجازه رسمی برای استفاده از آن داده شده و احتمالاً در 2014 واکسن خوراکی هم تهیه خواهد شد.

-       در بعضی کشورها از جمله انگلستان واکسن خوراکی جهت ایمن­سازی وحوش با استفاده از BCG در طعمه غذایی مورد بررسی است.

-    واکسن­های دیگری علاوه بر BCG، مانند Combinitions of  BCG ، آجوانت ساب یونیت یا واکسن DNA که در حال آزمایش است نشان داده است که نسبت به BCG حفاظت بیشتری را ایجاد می کند. چه بسا در کشور ما هم روزی از این واکسن­ها هم استفاده شود.

-    ضدعفونی گاوداری­های آلوده با ضدعفونی­هایی که به باکتری سل حساس هستند، مانند ترکیبات فنله (مانند فنل که به شکل 5 درصد مفید است) و همین طور شعله دادن بهار بندها و اماکن آلوده و مبارزه با جوندگان.

-    می­توان گاوداری­هایی که به شدت آلوده هستند از گاو تخلیه کرد تا حداقل سه ماه خالی بماند و ضدعفونی گردد (Fakour, et al. 1383; Ian and Orme, 1999 ).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مراجع

• Fakour, Sh. (1381). A study on Mycobacterium bovies in goat and sheep. Specialized Thesis of Vet. Medicine [In Farsi].
• Fakour, Sh., Nadalian, M.Gh., Tabatabaei, A.H., Gharagozlou, M.J. and Karimy, A. (1383). Application of Polymerase chain Reaction to Confirm mycobacterium infection in goat. Journal of the Faculty of Vet Med Uni Tehran, 59(1):97-100 [In Farsi].
• Fakour, Sh. and Nadalian, M.Gh. and Karimy, A. (1386). Isolation of Mycobacterium tuberculosis (Human tuberculosis) in goat for the first time in Iran. Journal of Vet Med Islamic Azad Uni Sanandaj Branch, 1(2):1 [In Farsi].
• Fakour, Sh., Nadalian, M.Gh., Tabatabaei, A.H., Gharagozlou, M.J. and Karimy, A. (1381). A Study on Mycobacterium bovies and tuberculosis in goat. Journal of the Faculty of Vet Med University of Tehran, 57(3): 21 [In Farsi].
• Ian, M. and Orme, A. (1999). Vaccination against tuberculosis: Recent Progress. Advances in Veterinary Medicine, 41:135-143.
• Kargar Sobhani, A. (1383). A Retrospective Study in bovine tuberculosis in Isfahan Province. M.P.V.M. Thesis from University of Tehran [In Farsi].
• Komeylian, M.M. (1386). Seminar of tuberculosis in large animals [In Farsi].
• Mossavari, N. (1385). Polymorphism study of Mycobacterium strains with application by RELP and DNA hybridization specialized thesis of microbiology. University of Shahid Chamran-Ahvaz Vet Faculty [In Farsi].
• Mossavari, N. (1387). Final report of research Project due to Mycobacterims. Jahad-Agricultural Ministry, Research and Agricultural Education. Razi Vaccine and Serum Research Institute [In Farsi].
• Radostits, O.M., Gay, C.C., Hinchcliff, W.K. and Constable, P.D. (2007). Veterinary Medicine. Saunders, London, pp. 1005- 16.
• Report of OIE: Situation of Iran Bovine Tuberculosis (1996- 2004) [In Farsi].
• Report of OIE: List of Countries by Tuberculosis Situation. Disease never occurred (2005- 2008) [In Farsi].
• Ricardo de la Rua and Domenech, T. (2006). Human Mycobacterium bovis infection in the UK: Incidence, risks, control measures and review of the zoonotic aspects of bovine tuberculosis. Tuberculosis, 86:77-109.
• Simon J.M. (2009). What is needed to eradicate bovine tuberculosis successfully: An Irish Perspective? The Veterinary Journal, 180:275-278.
• Smith, B.P. (2009). Large Animal Internal Medicine. 4^th Edition, Mosby Elsevier. pp. 661-664.
• Tadjbakhsh, H. (1371). Animals Tuberculosis and Transmitted to Home. Tuberculosin in Animals and Human by Valayati, A., et al. Published by Islamic Culture, pp. 471-541 [In Farsi].
• Thoen, C.O., Steele, J.H. and Gilsdoral, M. (2006). Mycobacterium bovis infection in animals and humans. 2^nd Edition, Blackwell, pp. 7-8.
• United States Department of Agriculture Animal and Plant Health Inspection Service Veterinary Services. (2009). A new approach for managing bovine tuberculosis: Veterinary Services, Proposal Action Plan 2009.

• فکور، ش. (1381). مطالعه در زمینه آلودگی به مایکوباکتریوم بویس (سل) در بز و گوسفند. پایان نامه دکترای تخصصی دانشگاه تهران.

• فکور، ش.، نادعلیان، م.ق.، حسنی طباطبائی، ع.ح.، قراگوزلو، م.ج. و کریمی، ع. (1383). استفاده از تکنیک تشخیص واکنش زنجیره ای پلی مراز (PCR) در تأیید تشخیص بزهای آلوده به مایکوباکتریوم(سل). مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، شماره 1، دوره 59، صفحه 97.

• فکور، ش.، نادعلیان، م.ق. و کریمی، ع. (1386). جداسازی مایکوباکتریوم توبرکولوزیس (عامل سل انسانی) در بز برای اولین بار در ایران. مجله دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، شماره 2، سال 1، صفحه 1.

• فکور، ش.، نادعلیان، م.ق.، حسنی طباطبائی، ع.ح.، قراگوزلو، م.ج. و کریمی، ع. (1381). مطالعه ای در زمینه آلودگی به مایکوباکتریوم در بز. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 57، شماره3، صفحه21.

• کارگر سبحانی، ع. (1383). بررسی گذشته نگر سل گاوی در استان اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد از دانشگاه تهران.

• کمیلیان، م.م. (1386). سمینار سل در دامهای بزرگ.

• مصوری، ن. (1385). بررسی پلی­مورفیسم سویه های میکوباکتریوم بویس جدا شده از نمونه­های ارسال شده به مؤسسه رازی با استفاده از RFLP و DNA هیبریدیزاسیون. پایان نامه دکترای تخصصی میکروبیولوژی. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده دامپزشکی- دیماه 1385.

• مصوری، ن. (1387). گزارش نهایی پروژه تحقیقاتی تدوین برنامه راهبردی بیماری­های ناشی از مایکوباکتریومها . وزارت جهاد کشاورزی، سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی، مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی.

• گزارش OIE از وضعیت بیماری سل گاوی در ایران و جهان از 1996 لغایت 2004.

• گزارش OIE از لیست کشورهایی که بیماری سل گاوی هرگز در آنها بروز نکرده است (2008-2005).

• تاج بخش، ح. (1371). سل حیوانات و سرایت آن به انسان در کتاب مبانی سل شناسی. علی اکبر ولایتی و همکاران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، صفحات 541-473 .