مطالعه برخی از الکترولیت‌ها و آنزیم‌های سرم خون قاطرهای سالم (اکووس میولوس) بر حسب سن و جنس

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 2، دوره 6، 3 (23) پاییز، آذر 1391، صفحه 1605-1611   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

عبداله عراقی سوره^{* 1}؛ فرهنگ صالحی²

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ارومیه، استادیار دانشکده دامپزشکی، بخش بیماری‌های داخلی دام‌های بزرگ، ارومیه، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ارومیه، دانشکده دامپزشکی، دانش آموخته دامپزشکی، ارومیه، ایران

چکیده

هدف از مطالعه حاضر بررسی برخی از الکترولیت­ها و آنزیم­ها در سرم خون قاطر­های به ظاهر سالم در شرایط اقلیمی آذربایجان و تعیین اثر سن و جنس بر روی این شاخص­ها می­باشد. از تعداد  99 راس قاطر (51 راس نر و 48 راس ماده) سالم در محدوده سنی 4 تا 12 سال، خون گیری به عمل آمد. حیوانات به سه گروه سنیهمسان( 4 تا 6 سال، 7 تا 9 سال و 10 تا12 سال) تقسیم شدند. مقادیر به دست آمده برای سدیم (میلی مول در لیتر)، پتاسیم (میلی مول در لیتر)، کلر (میلی­گرم در دسی لیتر)، فسفر (میلی گرم در لیتر) و فعالیت آسپارتات آمینوترانسفراز (واحد در لیتر)، آلانین آمینوترانسفراز (واحد در لیتر)، کراتین فسفوکیناز (واحد در لیتر)، فسفاتاز قلیایی (واحد در لیتر) و گاما گلوتامیل ترانسفراز (واحد در لیتر) به ترتیب 02/6±55/137، 55/0±06/4، 46/3±01/104، 35/0±69/2، 82/44±95/409، 25/2±96/17، 76/38±56/295، 24/70±83/510، 52/4±27/31 تعیین گردید. جنس تاثیری روی پارامترهای مورد مطالعه نداشت (05/0<p). میزان سدیم و فعالیت آنزیم­ها مابین گروه­های سنی تفاوت معنی­دار داشت (05/0>p). نتایج حاصل از این مطالعه به ما کمک می کند تا تفسیر دقیقیاز نتایج آزمایشگاهی قاطرها داشته باشیم.

کلیدواژه‌ها

خون؛ سرم؛ الکترولیت؛ آنزیم؛ قاطر

اصل مقاله

مقدمه

 

       قاطر یا استر حیوانی است که از جفت گیری الاغ نر (Jack) و اسب ماده (Mare) ایجاد می­شود. تعداد کروموزوم در الاغ 62 و در اسب 64 می­باشد و قاطرانی که از تلاقی آنها حاصل می­شوند 63 کروموزوم داشته و فاقد توانایی تولید مثل هستند. از لحاظ ریخت شناسی قاطرها از جلو بیشتر شبیه الاغ و از خلف شبیه اسب می­باشند (Pickeral, 2002). قاطر صدای منحصر به فردی دارد که با شیهه اسب شروع و با صدای الاغ پایان می­پذیرد. خستگی ناشی از کار در بدن قاطر زودتر از اسب برطرف  شده و از آن نیرومندتر می­باشد. در طول جنگ جهانی دوم به علت عدم امکان عبور وسایل نقلیه موتوری و حتی اسب­ها از جنگل­های انبوه و کوه­های مرتفع، 14000 قاطر مورد استفاده قرار گرفت (Suzanne, 2002). هنوز هم در بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای حمل و نقل بارهای سنگین به خصوص در مناطق صعب العبور و در نیز در  کارهای  کشاورزی به مانند شخم زدن زمین­های زراعی از قاطر استفاده می­شود(Pickeral, 2002). در ایران نیز به فراوانی از این حیوان برای مقاصد لجستیک سود برده می­شود . طبق سرشماری سال 1391 شبکه دامپزشکی شهرستان ارومیه، تعداد جمعیت قاطران این شهرستان حدود 13642 رأس گزارش شده است که بیشتر از جمعیت دیگر اسب سانان می­باشد (3526 رأس الاغ، 10496 رأس اسب) (Veterinary Organization of Iran, 2012). با توجه به فراوانی و اهمیت این تک سمی با ارزش هنوز در ایران مطالعه منتشر شده­ای در خصوص شاخص­های طبیعی بیوشیمیایی خون قاطر وجود ندارد. در این خصوص در کشورهای دیگر مطالعات اندکی روی تعداد محدودی قاطر در پاکستان (20 راس) (Gul et al., 2007) و اتیوپی (32 راس)( Simenew et al., 2001) انجام شده است. با در نظر گرفتن اهمیت شاخص­های بیوشیمیایی خون از جمله الکترولیت­ها و آنزیم­ها در تشخیص و پیشگویی بیماری­ها و فقدان اطلاعات لازم در این خصوص برای قاطرهای سالم در ایران، پژوهش حاضر به منظور مطالعه برخی از شاخص­های مذکور و تعیین تاثیر سن و جنس قاطر بر روی آنها در شرایط جغرافیایی معتدل آذربایجان و شهرستان ارومیه اجرا گردید.

مواد و روش­ها

    در پژوهش حاضر طی مدت 2 ماه و در فصل تابستان با مراجعه به روستاهای مرزی شهرستان ارومیه واقع در مناطق  مرگور، ماوانا و سیلوانا از 99 رأس قاطر به ظاهر سالم (51 رأس  نر، 48 رأس ماده) در 5 نوبت خونگیری به عمل آمد. قبل از نمونه­گیری یک تاریخچۀ کلی از عدم وجود هر گونه بیماری قبلی و فعلی و داروهای مصرفی در حیوان اخذ شده و مشخضات حیوان اعم از سن و جنس حیوان ثبت می­گردید. در ادامه با استفاده از ونوجکت از ورید وداج راست خون­گیری انجام می­شد و درون لوله­های آزمایش فاقد ماده ضد انعقاد و در مجاورت یخ بلافاصله به آزمایشگاه مورد نظر ازسال می­گردید. در آزمایشگاه پس از سانتریفوژ کردن نمونه­ها و جداسازی سرم  از دستگاه اتوآنالایزر (هیتاچی، مدل 917، ساخت ژاپن) و
کیت­های تشخیصی شرکت پارس آزمون برای اندازه­گیری مقادیر سرمی برخی از الکترولیت­ها (سدیم، پتاسیم، کلر و فسفر) و فعالیت سرمی آنزیم­ها (آسپارتات آمینوترانسفراز، آلانین آمینوترانسفراز، کراتین فسفوکیناز، فسفاتاز قلیایی و گاما گلوتامیل ترانسفراز) استفاده گردید.

تجزیه و تحلیل آماری داده­ها

آنالیز آماری نتایج به دست آمده با استفاده از نرم‌افزارSAS  ویرایش 2/9 در قالب یک طرح کاملاً تصادفی انجام پذیرفت. جهت بررسی اثر سن حیوان بر روی شاخص­های مورد مطالعه، حیوانات در سه گروه سنی 4 تا 6 سال، 7 تا 9 سال و 10 تا 12 سال (هر گروه 33 راس) تقسیم شدند. برای مقایسه‌ی میانگین‌ها بین گروه­های سنی از آزمون چند دامنه‌ای دانکن و برای جنس­ها از آزمون تی تست استفاده شد. تمامی داده‌ها بر اساس سطح احتمال (05/0>p)مورد بررسی قرار گرفتند.

یافته­ها

     مقادیر سرمی سدیم، پتاسیم، کلر و فسفر و فعالیت سرمی آسپارتات­آمینوترانسفراز، آلانین­آمینوترانسفراز، کراتین فسفوکیناز، فسفاتاز قلیایی و گاما گلوتامیل ترانسفراز قاطرهای به ظاهر سالم ایرانی به صورت میانگین، میانه، انحراف میانه و دامنه (کمینه تا بیشینه) در جدول 1، به تفکیک جنس در جدول 2 و به تفکیک سن در جدول 3 نشان داده شده است.

بین جنس‌های نر و ماده اختلاف جزئی در سطوح سرمی شاخص­های اندازه­گیری شده وجود داشت. میانگین سدیم، پتاسیم، کلر، آلانین امینو ترانسفراز (ALT)، کراتین فسفو کیناز (CPK) و فسفاتاز قلیایی (ALP) در ماده­ها و میانگین فسفر، آسپارتات آمینوترانسفراز (AST) و گاما گلوتامیل ترانسفراز (GGT) در نرها بیشتر بود (جدول 2) ولی در آنالیز آماری این اختلاف معنی‌دار نبود (05/0<p).  تفاوت آماری معنی‌دار بین گروه‌های سنی مختلف در میانگین سدیم و آنزیم­های AST، ALT، CPK، ALP و GGT دیده شد (05/0>p). 

گروه سنی اول بیشترین میزان سدیم را داشته و از نظر آماری اختلاف معنی‌داری با گروه سنی دوم و سوم داشت.

فعالیت سرمی آنزیم AST در گروه سنی اول بیشتر از سایر گروه‌ها بوده و با دو گروه دیگر اختلاف معنی­دار داشت. گروه سنی دوم میانگین بالاتری نسبت به گروه سوم داشت اما این اختلاف ناچیز بوده و معنی‌دار نبود.

با افزایش سن فعالیت آنزیم ALT کاهش یافته بود و این میزان کاهش باعث بوجود آمدن اختلاف بین گروه‌های سنی شده بود. گروه سنی اول که جوان­ترین گروه را شامل می‌شود بالاترین فعالیت سرمی ALT را به خود اختصاص داده و اختلاف
معنی­داری را با سایر گروه‌ها داشت. گروه سنی دوم و سوم اختلاف چندانی نداشتند.

همچنین با افزایش سن فعالیت آنزیم CPK کاهش یافته بود. گروه سنی اول بالاترین سطح فعالیت سرمی این آنزیم را داشته و از نظر آماری با گروه‌ های سنی مسن تر اختلافی در سطح 5 درصد داشت.

در مورد آنزیم  ALPاختلاف بین گروه سنی اول و دیگر گروه­ها وجود داشت .

فعالیت آنزیم GGT در گروه سنی اول بیشتر از سایر گروه‌ها بوده و اختلافی که بین گروه اول و سایر گروه‌ها وجود داشت کاملاً معنی‌دار بود. اگرچه سطح فعالیت سرمی GGT در گروه دوم بیشتر از گروه سوم بود اما تحلیل مشابهی دارند.         

 

 

 

 

 

جدول 1- میزان و فعالیت برخی از الکترولیت­ها و آنزیم­ها در سرم خون قاطرهای سالم بر اساس میانگین، میانه، انحراف معیار و دامنه

شاخص	میانگین	میانه	انحراف معیار	کمینه	بیشینه
سدیم(میلی مول در لیتر)	55/137	25/137	21/6	40/123	60/156
پتاسیم(میلی مول در لیتر)	07/4	16/4	67/0	03/2	54/5
کلر(میلی گرم در دسی لیتر)	07/104	40/103	82/3	10/97	90/117
فسفر(میلی گرم در دسی لیتر)	68/2	58/2	79/0	01/1	41/5
آسپارتات امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)	74/447	50/394	44/246	00/137	00/1514
آلانین امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)	13/19	00/13	41/19	00/2	00/126
کراتین فسفو کیناز(واحد در لیتر)	94/430	00/293	90/598	00/35	00/4299
فسفاتاز قلیایی(واحد در لیتر)	13/545	50/535	36/138	00/200	00/1228
گاما گلوتامیل ترانسفراز(واحد در لیتر)	92/32	50/29	17/21	00/8	00/180

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- میانگین و انحراف معیار برخی از الکترولیت­ها و آنزیم­ها در سرم خون قاطرهای سالم به تفیک جنس

جنس		شاخص
ماده	نر
61/137±90/6	49/137±45/5	سدیم(میلی مول در لیتر)
96/3±55/0	16/4±42/0	پتاسیم(میلی مول در لیتر )
24/104±12/4	79/103±45/3	کلر(میلی گرم در دسی لیتر)
63/2±39/0	74/2±41/0	فسفر(میلی گرم در دسی لیتر)
06/411±92/38	83/408±35/40	آسپارتات امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)
81/18±82/2	10/17±57/2	آلانین امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)
83/302±43/45	29/288±24/43	کراتین فسفو کیناز(واحد در لیتر)
02/511±65/51	65/490±60/43	فسفاتاز قلیایی(واحد در لیتر)
19/31±45/4	35/31±70/4	گاما گلوتامیل ترانسفراز(واحد در لیتر)

 

جدول 3- میانگین و انحراف معیار برخی از الکترولیت­ها و آنزیم­ها در سرم خون قاطرهای سالم به تفیک سن

شاخص
	12-10 سال	9-7 سال	6-4 سال
25/135±50/4b	18/137±65/5b	16/140±15/6a	سدیم(میلی مول در لیتر)
98/3±57/0	10/4±49/0	14/4±58/0	پتاسیم(میلی مول در لیتر)
51/3±05/103	35/3±14/104	02/3±97/104	کلر(میلی گرم در دسی لیتر)
56/2±38/0	71/2±40/0	80/2±39/0	فسفر(میلی گرم در دسی لیتر)
59/401±24/46b	00/403±52/45b	52/427±05/39a	آسپارتات امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)
34/14±89/1b	15/17±26/2b	12/22±12/3a	آلانین امینو ترانسفراز(واحد در لیتر)
56/272±46/40b	76/209±65/38b	55/321±25/44a	کراتین فسفو کیناز(واحد در لیتر)
94/541±50/78b	06/534±90/71b	58/469±32/63a	فسفاتاز قلیایی(واحد در لیتر)
50/30±08/4b	52/25±54/3b	85/38±85/4a	گاما گلوتامیل ترانسفراز(واحد در لیتر)

                  گروه­های سنی مشخص شده با حروف متفاوت، اختلاف معنی­دار در سطح 5 درصد دارند.

 

بحث و نتیجه­گیری

سدیم:

در مطالعه حاضر میانگین سدیم برای سه گروه سنی قاطرهای تحت مطالعه به ترتیب برابر با 16/140، 18/137 و 25/135 میلی مول در لیتر خون می­باشد. آنچه مشهود است همراه با افزایش سن مقدار سدیم خون  کاهش  نشان می­دهد به طوری که اختلاف گروه اول با دو گروه دیگر معنی­دار است. هایپوناترمی دیده شده در قاطرهای مسن شاید در ارتباط با
بی­کفایتی غده فوق کلیوی (کاهش آلدسترون) و یا تعریق بیشتر در قاطرهای پیر به واسطه خستگی زودرس باشد. سدیم خون در قاطرهای ایرانی (02/6±55/137) با مقادیر گزارش شده برای قاطرهای اتیوپی (66/6±16/134) مطابقت دارد (Simenew et al., 2001). در کل مقادیر سرمی سدیم قاطرهای ایرانی به اسب­ها (2/2±138، 3/0±74/139) (Mojabi, 2011 et al., 1980; Lumsden) نزدیکتر از الاغ­ها (64/5±92/132) (Manyahilishal Etana et al., 2011 ; Simenew et al., 2001) می­باشد.

پتاسیم:

میانگین مقدار پتاسیم برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر با 18/4، 10/4 و 98/3 میلی مول در لیتر خون می­باشد. مقادیر سرمی پتاسم نیز همانند سدیم با افزایش سن کاهش یافته است اما این کاهش از لحاظ آماری معنی­دار نیست. مقادیر پتاسیم خون در قاطر­های ایرانی (55/0±06/4)  با قاطر­های اتیوپی (03/0±93/3) در توافق می­باشد (Simenew et al., 2001). در مقایسه دیده می­شود که میزان پتاسیم در قاطر­های ایرانی کمتر از الاغ­ها (48/0±51/4) (Manyahilishal Etana et al., 2011)  و بیشتر از اسب­ها (5/0±5/3) (Lumsden et al., 1980) می­باشد.

کلر:

میانگین مقدار کلر خون قاطرها برای سه گروه سنی به ترتیب برابر با 97/104، 14/104 و 05/103 میلی مول در لیتر خون
می­باشد. میزان کلر خون با افرایش سن کاهش جزئی نشان
می­دهد. معمولا تغییرات کلر هماهنگ با تغییرات سدیم
می­باشد (Mojabi, 2011)؛ که در بررسی ما نیز اینگونه است؛ ولی این تغییرات بر خلاف سدیم در مورد کلر معنی­دار نیست. مقایسه مقادیر خونی کلر در قاطر ایرانی (46/3±01/104) با قاطر (36/0±77/101) و الاغ­های اتیوپی (44/4±52/103) (Simenew et al., 2001) و اسب عرب ایرانی (36/0±01/102) (Mojabi, 2011) حاکی از مشابهت نسبی آن در اسب سانان مختلف می­باشد.

 فسفر:

میانگین فسفر برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر با 8/2، 71/2 و 56/2 میلی گرم در دسی لیتر خون می­باشد. مشاهده می­شود که همراه با افزایش سن مقدار فسفر خون کاهش یافته است ولی تغییرات معنی­دار نیست. مطالعه مشابهی بر روی قاطر­های پاکستان (Gul et al., 2007) و اتیوپی (Simenew et al.,  2001) انجام نشده است. مقادیر خونی فسفر در قاطر ایرانی (35/0±69/2) با اسب عرب ایرانی (06/0±67/2) (Mojabi, 2011) مشابهت زیادی نشان می­دهد. مقادیر مرجع گزارش شده برای فسفر در الاغ (12/0±90/0) بسیار کمتر از اسب و قاطر می باشد (Mori et al., 2003).

آسپارتات آمینوترانسفراز:

میانگین آسپارتات امینو ترانسفراز برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر با 52/427، 00/403 و 59/401 واحد بین المللی در لیتر می­باشد. فعالیت سرمی این آنزیم در گروه سنی اول بیشتر از سایر گروه‌ها بوده و با دو گروه دیگر اختلاف معنی­دار دارد. گروه سنی دوم میانگین بالاتری نسبت به گروه سوم دارد اما این اختلاف ناچیز بوده و معنی‌دار نمی‌باشد. نتیجه عکس در بررسی انجام شده بر روی الاغ­ها به دست آمده است به طوری که با افزایش سن میزان این آنزیم افزایش یافته است (Manyahilishal Etana et al., 2011).

جالب آنکه فعالیت سرمی این آنزیم در تحقیق ما (82/44±95/409) بسیار بیشتر از مقادیر گزارش شده برای قاطرها (81/46±67/229 و 55/76±90/262) (Gul et al., 2007; Simenew et al., 2001) و دیگر تک سمی­ها (24/6±09/248 و 79/62±08/295) می­باشد (Mori et al., 2003 Simenew et al., 2001;). حمل بار روزانه توسط تعدادی از حیوانات تحت مطالعه به ویژه جوان­ترها می­تواند بالا بودن میانگین این آنزیم را توجیه نماید. قابل توجه آنکه کمینه آنزیم مذکور در پژوهش حاضر 137 واحد بین المللی در لیتر می­باشد.

آلانین آمینوترانسفراز:

میانگین آلانین آمینوترانسفراز برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر12/22، 15/17 و 34/14 واحد بین المللی در لیتر می­باشد. با افزایش سن فعالیت این آنزیم کاهش یافته است به طوری که گروه سنی اول که جوان­ترین گروه ما را شامل می‌شود بالاترین فعالیت آنزیم را به خود اختصاص داده و اختلاف معنی­داری را با سایر گروه‌ها دارد. در الاغ­ها نیز فعالیت سرمی آنزیم مذکور در جوان­ترها بیشتر از دیگر گروه­های سنی است (Manyahilishal Etana et al., 2011). بالا بودن معنی­دار فعالیت این آنزیم توام با آسپارتات آمینوترانسفراز در جوان­ترها می­تواند حاکی از بالا بودن بار کبدی در این گروه سنی باشد.

مقایسه فعالیت این آنزیم در قاطرهای ایران (25/2±96/17) با قاطرهای پاکستان (84/5±24/25) (Gul et al., 2007)، قاطرهای اتیوپی (29/2±81/8) (Simenew et al., 2001)، اسب­های عرب (51/0±57/10)( (Mojabi, 2011،الاغ­ها (73/4±89/10) (Manyahilishal Etana et al., 2011) و اسب­های تروبرد (4/1±28) ( Lumsden et al., 1980) نتایج متغیری را نشان می­دهد.

کراتین فسفو کیناز:

میانگین آنزیم کراتین کیناز برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر 55/321، 76/290 و 56/272 واحد بین­المللی در لیتر
می­باشد. با افزایش سن فعالیت سرمی این آنزیم کاهش یافته است و در دام‌های جوان­تر فعالیت سرمی آنزیم به طور
معنی­داری بیشتر از گروه سوم می­باشد. بالا بودن این آنزیم همزمان با آسپارتات آمینوترانسفراز ممکن است ناشی از بالا بودن فعالیت عضلانی در جوان­ترها باشد. مطالعه مشابهی روی قاطرهای دیگر کشورها انجام نشده است. در بررسی الاغ­ها فعالیت سرمی آنزیم در جوان­ترها کمتر است ولی تفاوت
معنی­دار نیست (Courouce-Malblanc et al., 2008). فعالیت این آنزیم در اسب­ها (3/22±445)  (Lumsden et al., 1980) بسیار بیشتر از قاطرهای ایران (76/38±56/295) و الاغ­ها (59±153) (Manyahilishal Etana et al., 2011) است.

فسفاتاز قلیایی:

میانگین آنزیم فسفاتاز قلیایی برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر 58/496، 06/534 و 94/501 واحد بین المللی در لیتر می­باشد. فعالیت سرمی این آنزیم در گروه سنی دوم تفاوت
معنی­داری با گروه اول دارد. در الاغ­ها در گروه سنی اول (زیر دو سال) فعالیت این آنزیم بیشتر بود (Manyahilishal Etana et al., 2011). مقادیر گزارش شده در این تحقیق (24/70±83/510) در مطابقت با نتایج محققان پاکستانی روی قاطر (39/82±94/490) می­باشد (Gul et al., 2007).

گاما گلوتامیل ترانسفراز:

میانگین آنزیم گاما گلوتامیل ترانسفراز برای سه گروه سنی قاطرها به ترتیب برابر 85/38، 52/25 و 50/30 واحد بین­المللی در لیتر می­­باشد. فعالیت سرمی این آنزیم در گروه سنی اول بیشتر از سایر گروه‌ها بوده و اختلاف معنی‌دار بین گروه اول و سایر گروه‌ها وجود دارد. فعالیت بالای این آنزیم همزمان با فعالیت بالای ترانس آمیناز­ها در گروه سنی اول، می­تواند مخاطره کبد در قاطر های جوان را گوشزد کند.

 بررسی انجام شده در الاغ­ها نتایج مشابهی داشت (Courouce-Malblanc et al., 2008).  فعالیت این آنزیم در قاطر­های ایرانی (52/4±27/31) بیشتر از قاطرهای اتیوپی (66/7±16/22) (Simenew et al., 2001) و اسب­های تروبرد (7/8±44/17) (Lumsden et al., 1980) و کمتر از الاغ­ها (41/18±81/41) (Simenew et al., 2001) است.

تعیین مقادیر سرمی تعدادی از شاخص­های الکترولیتی و فعالیت سرمی برخی از آنزیم­ها در خون قاطرهای سالم برای اولین بار در ایران انجام گرفت. در بسیاری از موارد، مقادیر به دست آمده در مطابقت با دیگر تحقیقات انجام یافته بر روی قاطرهای دیگر کشورها است. سطح سرمی تعدادی از این شاخص­ها تحت تاثیر فاکتور سن حیوان قرار داشت. نتایج آزمایشگاهی قاطرهای بیمار در ایران با دقت بیشتری قابل تفسیر خواهد بود.

مراجع

 

• Courouce-Malblanc, A., Fortier, G., Moulin, M., Valette, J.P., Petit, L., Dumontier, S. and Pitel, P.H. (2008). Reference values on hematological and biochemical parameters in French donkeys. Paper presented at the 10^th International Congress of World Equine Veterinary Association, Moscow, Russia.
• Gul, S.T., Ahmad, M., Khan, A. and Hussain, I. (2007). Haemato-biochemical observations in apparently equine species. Pakistan Veterinary Journal, 27: 155-158.
• Lumsden, J.H., Rowe, R. and Mullen, K.  (1980). Hematology and biochemistry reference values for the light horse. Canadian Journal of Comparative Medicine, 44: 32-42.
• Manyahilishal Etana, K., Shiferaw Jenbere, T., Bojia, E. and Negussie, H. (2011). Determination of reference hematological and serum-biochemical valus for working donkeys. Veterinary Research, 4(3):90-94.
• Mori, E., Fernandes, W.R., Mirandola, R.M.S., Kubo, G., Ferreira, R.R., Oliveira, J.V., and Gacek, F.  (2003). Reference values on serum biochemical parameters of Brazilian donkey (Equus asinus) breed. Journal of Equine Veterinary Sciences, 23: 358-364.
• Mojabi, A. (2011). Veterinary Clinical Pathology. Nurbakhsh Press, Tehran, Iran [In Farsi].
• مجابی ، ع. (1390). بیوشیمی درمانگاهی دامپزشکی. چاپ دوم، انتشارات نور بخش.
  • Pickeral, T.  (2002). The encyclopedia of horses and ponies. Parragon Press, London, U.K.
  • Simenew, K., Gezahegene M., Getachew M., Wondyefraw M., Alemayehu L. and Eyob I.  (2001). Reference values of clinically important physiological, haemathoogical and serum biochemical parameters of apparently healthy working equids of Ethiopia, Global Veterinaria. 7: 01-06.
  • ·         Suzanne, L.B.  (2002). Anatomical differences of donkey and mule. In proceeding 48^th of the AAEP Annual Convention, Orlando, Florida, pp.102-109.
  • Veterinary Organization of Iran. (2012). Personal communication. www.westazarvet.ir