بررسی اثرات استفاده از مخلوط گیاهان دارویی نعناع، آویشن و مرزه بر عملکرد، کیفیّت تخم مرغ و فراسنجه‌های بیوشیمیایی و ایمنی خون مرغ‌های تخم گذار

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 1، دوره 6، 2 (22) تابستان، شهریور 1391، صفحه 1525-1533   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

علی نوبخت^{* 1}؛ داوود بهشتی²؛ جعفر پیش جنگ¹

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مراغه، گروه علوم دامی، مراغه، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مراغه، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم دامی، مراغه، ایران

چکیده

این آزمایش جهت ارزیابی اثرات مخلوط‌های مختلف گیاهان دارویی آویشن، نعناع و مرزه بر عملکرد، کیفیت تخم مرغ، پارامترهای بیوشیمیایی و ایمنی خون در مرغ‌های تخم گذار انجام گرفت. آزمایش در قالب طرح کاملاً تصادفی با تعداد 192 قطعه مرغ تخم‌گذار، در 4 تیمار شامل تیمار شاهد که در آن از گیاهان دارویی استفاده نشده بود، تیمار 2) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 25%، نعناع50%  و مرزه 25%)، تیمار 3) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 50%، نعناع 25% و مرزه 25%) و تیمار 4) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 25%، نعناع 25% و مرزه 50%) با 4 تکرار  و 12 قطعه مرغ در هر تکرار در هر تکرار به  مدت 12 هفته انجام گردید. نتایج نشان داد که استفاده از مخلوط‌های مختلف گیاهان دارویی دارای اثرهای معنی‌‌داری بر عملکرد، پارامترهای بیوشیمیایی و درصد و نسبت سلول‌های ایمنی خون مرغ‌های تخم‌گذار می‌باشد (05/0>p). نتیجه‌گیری می‌شود که  استفاده از مقدار 2 درصد مخلوط سه گیاه دارویی فوق الذکر مطابق گروه آزمایشی 3، موجب بهبود عملکرد و پارامترهای بیوشیمیایی سرم خون و سطح ایمنی مرغ‌های تخم گذار می‌گردد. 

کلیدواژه‌ها

مرغ تخم گذار؛ گیاهان دارویی؛ پارامترهای خونی؛ سطح ایمنی

اصل مقاله

مقدمه

 

     با توجّه به افزایش جمعّیت و نیز بالا رفتن توقّع غذایی افراد از جمله در زمینه‌ی نیاز به منابع پروتئینی حیوانی، جهت پاسخ دادن به این نیازها، در سال‌های اخیر صنعت طیور کشور شاهد رشد چشم گیری بوده است که این افزایش در تولید برای تأمین نیازهای غذایی انسانی ضروری می‌باشد (3 و 5). نگه­داری صنعتی طیور در ابعاد وسیع و به صورت فشرده، امکان بروز بیماری‌ها را افزایش داده که جهت کاهش میزان وقوع این بیماری‌ها و نیز کمک به افزایش رشد و بهبود صفات تولیدی از مواد شیمیایی مختلف از جمله آنتی بیوتیک‌ها در واحدهای پرورش مرغ تخم گذار استفاده می‌شود (7 و 12). استفاده از آنتی بیوتیک‌ها در زمینه‌ی مبارزه با عوامل بیماری‌زا و بهبود عملکرد در کنار آنها مشکلاتی را نیز در بر داشته است که از    جمله‌ی این مشکلات می‌توان به پیدا شدن گونه‌های میکروبی مقاوم در مقابل آنتی بیوتیک‌ها، باقی ماندن بقایای آنها در تولیدات و اثرات سوء این مواد بر مصرف کنندگان اشاره کرد (4). لذا در کشورهای اروپایی مصرف آنتی بیوتیک‌ها در پرورش طیور ممنوع شده و در سایر کشورها نیز مصرف آنها محدود گردیده است (8). اخیراً جهت به حداکثر رساندن تولید و کیفیّت تخم مرغ و حفظ سلامتی مرغ‌ها تحقیقات بی‌شماری انجام گرفته است. مدّت زمان اندکی است که استفاده از مشتقات گیاهان دارویی (فیتوبیوتیک‌ها) از قبیل علف‌ها، اسانس‌ها و چاشنی‌های گیاهی برای رسیدن به اهداف فوق پیشنهاد شده است. گیاهان دارویی از سال‌های گذشته برای درمان بیماری‌ها در انسان مورد استفاده قرار گرفته و حتّی امروزه نیز علی رغم پیشرفت‌های علمی و صنعتی، منشاء بسیاری از داروها، گیاهان می‌باشند (6).

از جمله مزایای استفاده از گیاهان دارویی می‌توان به ساده بودن کاربرد و نداشتن اثرات جانبی سوء بر عملکرد حیوانات و نیز باقی نماندن بقایای مضّر در فرآوردهای تولیدی اشاره نمود. در ضمن با استفاده از این نوع فرآورده‌های گیاهی، می‌توان از مزایای مختلف آنها از جمله خواص درمانی‌شان در مصرف کنندگان سود برد. گیاهان دارویی می‌توانند سلامتی و تغذیه‌ی مرغ‌های تخم‌گذار را بهبود بخشند و به جای آنتی بیوتیک‌ها مورد استفاده قرار گیرند (3). گیاهان دارویی مصرف خوراک، تولید تخم مرغ، ضریب تبدیل غذایی و فاکتورهای رنگی را بهبود می‌بخشند (13). Ocak و همکاران (2008) نیز به این نتیجه رسیدند که جوجه‌‌های تغذیه شده با سطوح مختلف نعناع و آویشن خشک شده دارای عملکرد بهتری نسبت به گروه شاهد بودند. Herandez  و همکاران (2004) نشان دادند که استفاده از عصاره‌های گیاهان درمنه، آویشن و رزماری باعث رشد سریع‌تر، بهبود هضم روده‌ای، قابلیت هضم نشاسته و قابلیت استفاده از ماده‌ی خشک جیره‌ی غذایی در جوجه‌های گوشتی می‌شود. Norizadeh و همکاران (2006) نشان دادند که استفاده از گیاه دارویی نعناع باعث بهبود معنی‌دار میزان افزایش وزن روزانه، خوراک مصرفی و صفات لاشه نسبت به تیمار شاهد می‌گردد.Alcicek و همکاران (2003) اثرات مثبت استفاده از ترکیبات روغنی تعدادی از گیاهان وحشی روئیده شده در ترکیه بر عملکرد جوجه‌های گوشتی را گزارش نمودند. Norizadeh و همکاران (2006) اظهار نمودند که استفاده از گیاه دارویی نعناع باعث افزایش وزن روزانه و خوراک مصرفی و صفات لاشه بهتری نسبت به شاهد در جوجه‌های گوشتی می‌گردد. Safid kan و همکاران (2006) اثر ضد میکروبی اسانس گیاه مرزه را ثابت کردند. تأثیر آنتی بیوتیکی، ضد کوکسیدیایی، ضد قارچی و  آنتی اکسیدانی روغن آویشن در مطالعه‌ی Hertampf (2001) مشخص شد. سالیانه مبالغ هنگفتی ارز صرف واردات داروهای شیمیایی مختلف از جمله آنتی بیوتیک‌ها از کشورهای دیگر می‌گردد که با عملیاتی نمودن استفاده از این نوع گیاهان در تغذیه‌ی حیوانات، ضمن کاهش هزینه‌های صرف شده  در زمینه‌ی خرید این مواد، با گسترش کشت مصنوعی آنها زمینه‌ی اشتغال برای تعداد زیادی از فارغ التحصیلان رشته‌های مختلف از جمله رشته‌های کشاورزی مهیّا می‌گردد. با توجّه به این که تاکنون اکثر آزمایش‌های انجام شده در خصوص اثر گیاهان دارویی بر عملکرد مرغ‌های تخم‌گذار با استفاده از فرآورده‌های استخراجی از آنها از جمله   اسانس‌ها و روغن‌ها انجام گردیده و پژوهش‌های کمتری در خصوص استفاده از خود گیاهان (مخصوصاً مخلوط‌های مختلف آنها) انجام گرفته است، لذا انجام آزمایش حاضر در جهت ارزیابی اثرات مخلوط‌های مختلف چند گیاه دارویی بر عملکرد، فاکتورهای بیوشیمیایی و سطح ایمنی خون مرغ‌های تخم گذار ضروری به نظر می‌رسد.

مواد و روش­ها

    این تحقیق با تعداد 192 قطعه مرغ تخم‌گذار به مدت 12 هفته در قالب یک طرح کاملاً تصادفی شامل 4 تیمار و هر تیمار با 4 تکرار (هر تکرار شامل 12 قطعه مرغ) انجام گردید. جیره‌های غذایی برای گروه‌های مختلف آزمایشی براساس توصیه‌های مواد مغذّی NRC  (1994) و با استفاده از برنامه‌ی جیره نویسی UFFDA (User friendly feed formulation done again ) برای جوجه‌های گوشتی با سطوح انرژی قابل متابولیسم و پروتئین خام یکسان، تنظیم گردیدند.

تمامی جیره‌های غذایی به صورت آردی و بر پایه‌ی ذرت – کنجاله‌ی سویا فرموله و تهیه شدند. گیاهان مورد استفاده در این آزمایش (آویشن، نعناع و مرزه) بودند، که به صورت مخلوط‌های مختلف با هم در جیره‌های غذایی به کار برده شدند. جیره‌های غذایی گروه‌های مختلف آزمایشی به صورت زیر می‌باشند:

تیمار 1) جیره‌ی غذایی شاهد بدون استفاده از مخلوط گیاهان دارویی.

تیمار 2) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 25%، نعناع50%  و مرزه 25%).

تیمار 3) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 50%، نعناع 25%  و مرزه 25%).

تیمار 4) حاوی 2 درصد مخلوط گیاهان دارویی (آویشن 25%، نعناع 25% و مرزه 50%).

در جدول 1 جیره‌های غذایی مورد استفاده در دوره‌های مختلف آزمایشی آورده شده‌اند:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- ترکیبات جیره‌های غذایی پایه (درصد)

 

ماده‌ خوراکی (درصد)	شاهد (1)	تیمار 2	تیمار 3	تیمار 4
ذرت	04/54	06/51	06/51	06/51
گندم	20	20	20	20
کنجاله‌ی سویا	25/16	48/16	48/16	48/16
مکمل گیاهی	0	2	2	2
پودر استخوان	64/1	62/1	62/1	62/1
پوسته‌ی صدف	2/7	14/7	14/7	14/7
نمک طعام	28/0	27/0	27/0	27/0
*مکمل معدنی	25/0	25/0	25/0	25/0
**مکمل ویتامینی	25/0	25/0	25/0	25/0
دی  ال–  متیونین	1/0	1/0	1/0	1/0
ترکیبات شیمیایی
انرژی قابل متابولیسم (کیلو کالری بر کیلوگرم)	2800	2800	2800	2800
پروتئین خام (درصد)	14	14	14	14
کلسیم (درصد)	29/3	29/3	29/3	29/3
فسفر قابل استفاده (درصد)	31/0	31/0	31/0	31/0
سدیم (درصد)	15/0	15/0	15/0	15/0
اسید لینولئیک (درصد)	25/1	44/1	44/1	44/1
الیاف خام (درصد)	86/2	50/3	50/3	50/3
لیزین (درصد)	66/0	67/0	67/0	67/0
متیونین (درصد)	34/0	34/0	34/0	34/0
متیونین + سیستین (درصد)	53/0	53/0	53/0	53/0
تریپتوفان (درصد)	18/0	19/0	19/0	19/0

1- هر کیلوگرم از مکمل ویتامینی دارای 000/500/8 واحد بین المللی ویتامین A، 500000/2 واحد بین المللی ویتامین D₃، 11000 واحد بین المللی ویتامین E، 2200      میلی‌گرم ویتامین K₃، 1477 میلی‌گرم ویتامین B₁، 4000 میلی‌گرم ویتامین B₂، 7840 میلی‌گرم ویتامینB₃، 34650 میلی‌گرم ویتامین B₅، 2464 میلی‌گرم ویتامین B₆،110 میلی‌گرم ویتامین B₉، 10 میلی‌گرم ویتامین B₁₂، 000/400 میلی‌گرم کولین کلراید می‌باشد.

2-  هر کیلوگرم از مکمل معدنی دارای 400/74 میلی‌گرم منگنز، 000/75 میلی‌گرم آهن، 675/64 میلی‌گرم روی، 000/6 میلی‌گرم مس، 867 میلی‌گرم ید و 200    میلی‌گرم سلنیوم می‌باشد.

مقادیر لازم از خشک شده‌ی گیاهان مزبور تهیه شده و بعد از آسیاب نمودن و محاسبه‌ی مقدار هر یک از آنها در هر یک از جیره‌های غذایی، با بقیه‌ی اقلام غذایی به صورت کامل مخلوط گردیدند. در طول آزمایش، شرایط محیطی برای همه‌ی گروه‌های آزمایشی یکسان بود. برنامه‌ی نوری شامل روشنایی 15 ساعته در هفته‌ی اوّل بوده و در هفته‌های بعدی به 16 ساعت رسانده شد. درجه‌ی حرارت محیط کنترل شده و تمامی مرغ‌ها به صورت آزاد به غذا و آب آشامیدنی دسترسی داشتند. واکسیناسیون و سایر عملیات بهداشتی نیز به صورت معمول در منطقه و با توصیه‌ی دامپزشک مسئول اعمال گردید. خوراک مصرفی و میزان تولید به صورت هفتگی و با تعیین روز مرغ با در نظر گرفتن تلفات روزانه محاسبه گردیده و با توجّه به درصد تولید و وزن تخم مرغ‌ها، تولید توده‌ای تخم مرغ محاسبه شده و با در نظر گرفتن میزان خوراک مصرفی، ضریب تبدیل غذایی تعیین گردید. در پایان دوره‌ی آزمایش از هر واحد دو قطعه مرغ به صورت تصادفی انتخاب شده و از ورید بالی آنها خونگیری به عمل آمده و خون حاصله در دو لوله‌ی آزمایش که یکی حاوی ماده‌ی ضد انعقاد EDTA بوده جهت تعیین درصد سلول‌های خونی (هتروفیل، لمفوسیت و نسبت هتروفیل به لمفوسیت) و دیگری برای اخذ سرم به منظور اندازه­گیری پارامترهای بیوشیمیایی خون ریخته شده و آنالیزها بر پایه‌ی روش‌های رفرنس آزمایشگاهی انجام گردیدند.

در پایان داده‌های حاصله با استفاده از نرم افزار آماریSAS  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و برای مقایسه‌ی تفاوت بین میانگین‌ها از آزمون چند دامنه‌ای دانکن استفاده شد. مدل ریاضی آن به صورت زیر  می‌باشد:

Y_ij = µ + T_i + E_ij

که در فرمول فوق:

  Y_ij= مقدار عددی هر یک از مشاهدات در آزمایش،
 µ = میانگین جمعیت، T_i = اثر جیره‌ی غذایی و = E_ij اثر خطای آزمایش در نظر گرفته شده است.

نتایج

نتایج حاصل از عملکرد مرغ های تخم گذار در جدول 2 آمده است:

جدول2- اثر جیره‌های آزمایشی بر عملکرد مرغ‌های تخم گذار

گروه های آزمایشی	وزن تخم مرغ (گرم)	تولید تخم مرغ (درصد)	تولید توده‌ای  (گرم)	خوراک مصرفی (گرم)	ضریب تبدیل غذایی (گرم: گرم)
1	a54	a89/83	a30/45	a46/101	a23/2
2	a65/54	a69/84	a29/46	a75/95	a07/2
3	a37/54	a05/84	a7/45	a19/96	a11/2
4	b86/52	b03/78	a25/41	b97/85	a08/2
SEM	28/0	55/3	14/1	2	07/0

a-b   : در هر ستون اعداد دارای حروف متفاوت از لحاظ آماری اختلاف معنی‌دار دارند (05/0>p).

 

یافته­ها

     گروه‌های مختلف آزمایشی از لحاظ عملکرد با هم اختلاف معنی‌داری را نشان دادند (05/0>p). بر این اساس، بالاترین مقدار وزن تخم مرغ (65/54 گرم)، بالاترین درصد تولید تخم مرغ (69/84)، بالاترین مقدار تولید توده‌ای تخم مرغ (29/46 گرم) و بهترین ضریب تبدیل غذایی در گروه آزمایشی 2، در حالی که بیشترین مقدار خوراک مصرفی (46/101 گرم) در گروه شاهد حاصل شد. در عین حال، تفاوت معنی‌داری در رابطه با این صفات در بین گروه‌های آزمایشی 1 تا 3 مشاهد نگردید. استفاده بیشتر از گیاه دارویی مرزه در گروه آزمایشی 4 موجب کاهش معنی‌دار وزن تخم مرغ، درصد تولید تخم مرغ و خوراک مصرفی گردید.

نتایج مربوط به اثرات مخلوط‌های مختلف گیاهان دارویی بر صفات کیفی تخم مرغ در جدول 3  آمده است:

جدول3- اثر جیره‌های آزمایشی بر صفات کیفی تخم مرغ

گروه‌های آزمایشی	وزن مخصوص (گرم بر سانتیمتر مکعب)	وزن پوسته (گرم)	ضخامت پوسته (میلی متر)	واحد هاو	وزن واحد سطح پوسته (میلی گرم بر سانتیمتر مربع)
(شاهد) 2 3 4	093/1 088/1 088/1 093/1	621/5 601/5 512/5 542/5	431/0 470/0 485/0 431/0	87/93 41/94 8/92 68/98	83 21/80 66/78 82/80
اشتباه استاندارد میانگین  SEM))	003/0	138/0	012/0	743/1	627/1

هر چند تفاوت معنی‌داری در رابطه با صفات کیفی تخم مرغ در بین گروه‌های آزمایشی مشاهده نگردید. لیکن از لحاظ عددی بیشترین ضخامت پوسته در گروه‌های 2 و 3 و بهترین واحد هاو در گروه آزمایشی 4 مشاهده شدند. نتایج مربوط به اثرات مخلوط‌های مختلف گیاهان دارویی بر پارامترهای بیوشیمیایی خون در جدول 4 آمده است:

جدول4- اثر جیره های آزمایشی بر پارامترهای  بیوشیمیایی خون در مرغ های تخم گذار

تیمار	گلوکز*	پروتئین کل	تری گلیسرید	کلسترول	آلبومین
1	17/223	8/5	a4439	95/125	63/2
2	90/188	13/5	ab4/3211	68/122	95/2
3	62/182	09/6	b3/2296	73/151	62/2
4	01/203	92/4	ab2/3375	48/122	66/2
SEM	98/20	67/0	8/5	27	36/0

a – b             : در هر ستون اعداد دارای حروف متفاوت از لحاظ آماری اختلاف معنی‌دار دارند (05/0>p).

             * فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم خون بر اساس میلی‌گرم بر دسی‌لیتر می‌باشند.

 

گروه‌های آزمایشی از لحاظ میزان تری گلیسرید سرم خون با هم تفاوت معنی‌داری را نشان دادند (05/0>p). کمترین مقدار تری گلیسرید سرم خون (3/2296 میلی‌گرم بر دسی لیتر) در گروه آزمایشی 3 به­دست آمد. هر چند که در بقیه‌ی فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم خون تفاوت معنی‌داری بین گروه‌های آزمایشی مشاهده نشد لیکن از لحاظ عددی کمترین سطوح مربوط به گلوکز و آلبومین در گروه آزمایشی 3 و کمترین سطح پروتئین کل و کلسترول در گروه آزمایشی 4 حاصل گردید.

نتایج حاصل از اثرات استفاده از مخلوط گیاهان دارویی بر درصد و نسبت سلول‌های خونی مرغ‌های تخم گذار در جدول 5 آورده شده است:

 

جدول5- اثر جیره‌های آزمایشی  بر درصد و نسبت سلول‌های خونی مرغ‌های تخم گذار

تیمار	هتروفیل (درصد)	لمفوسیت درصد)	هتروفیل/ لمفوسیت
1	a20	80	a26/0
2	ab25/13	25/86	ab16/0
3	b5/8	50/88	b1/0
4	b5/8	91	b1/0
SEM	3/3	43/3	05/0

a-b   : در هر ستون اعداد دارای حروف متفاوت از لحاظ آماری اختلاف معنی‌دار دارند (05/0>p).             

گروه‌های آزمایشی در رابطه با درصد هتروفیل‌ها و نسبت سلول‌های خونی با هم تفاوت معنی‌دار داشتند (05/0>p). به طوری که کمترین درصد هتروفیل (5/8) و کمترین نسبت هتروفیل به لمفوسیت (1/0) در گروه آزمایشی 4 حاصل گردید امّا از لحاظ آماری در این رابطه تفاوت معنی‌داری در بین گروه‌های آزمایشی حاوی گیاهان دارویی مشاهده نگردید. بالاترین درصد لمفوسیت‌ها نیز در گروه آزمایشی 4 مشاهده گردید. بالاترین درصد هتروفیل (20) و بالاترین نسبت هتروفیل به لمفوسیت (26/0) و کمترین درصد لمفوسیت (80) در گروه شاهد حاصل گردید.

بحث و نتیجه­گیری

    مطالعه کاهش معنی‌دار وزن تخم مرغ، درصد تولید تخم مرغ در گروه آزمایشی 4 به احتمال زیاد در اثر کاهش میزان خوراک مصرفی روزانه بوده است که در این گروه آزمایشی اتفاق افتاده است. علل مختلفی برای این کاهش در خوراک مصرفی متصور است که می‌شود از بین آنها به مواردی از قبیل طعم و مزه تند مرزه اشاره کرد که در این گروه آزمایشی مقدار آن بیشتر بوده و در نتیجه باعث کاهش مقدار خوراک مصرفی گردیده و به علت عدم تأمین مواد مغذّی مورد نیاز جهت تولید تخم مرغ، هم وزن تخم مرغ‌ها و هم درصد تولید آنها کمتر شده است. از طرف دیگر مرزه میکرب‌کش قوی است (13). لذا این امکان وجود دارد که با از بین بردن تعداد زیادی از جمعیت میکربی دستگاه گوارش، باعث اختلال در کار آن و در نتیجه کاهش اشتها و مصرف خوراک شده است. علی‌رغم کاهش میزان خوراک مصرفی، درصد تولید و وزن تخم مرغ‌های تولیدی در این گروه آزمایش، تفاوت معنی‌داری با سایر گروه‌های آزمایشی در رابطه با ضریب تبدیل غذایی وجود نداشت. کاهش میزان خوراک مصرفی در سایر گروه‌های آزمایشی نسبت به شاهد می‌تواند مربوط به ترکیبات موجود در این گیاهان دارویی بوده باشد. مثلاً کارواکرول و تیمول ترکیبات روغنی موجود در آویشن هستند که به گزارش Lee و همکاران (2004) کارواکرول می‌تواند با تنظیم کارکرد مراکز کنترل اشتها، باعث کاهش مصرف خوراک گردد، که کاهش مقدار خوراک مصرفی مشاهده شده در تیمارهای آزمایشی می‌تواند ناشی از استفاده از آویشن باشد. عملکرد بهتر مشاهده شده در گروه‌های آزمایشی 2 و 3 نسبت به شاهد علی رغم مصرف خوراک کمتر می‌تواند ناشی از اثرات ضد باکتریایی و   ضد قارچی موجود در ترکیبات گیاهان به کار رفته در گروه‌های آزمایشی باشد که با کاهش جمعیت میکروبی مضّر دستگاه گوارش، ضمن کمک به ارتقاء سطح سلامتی و ایمنی مرغ‌ها، باعث بهبود عملکرد آنها نیز گردیده‌اند. یافته‌های حاصل با گزارشات Ocak و همکاران (2008) مبنی بر اثرات مثبت استفاده از ترکیبات آویشن و نعناع بر عملکرد، تولید تخم مرغ و ضریب تبدیل غذایی  مرغ‌های تخم گذار همخوانی دارد.

هر چند که صفات تخم مرغ به صورت معنی‌داری تحت تأثیر استفاده از مخلوط گیاهان دارویی در جیره‌های غذایی قرار نگرفت، لیکن از لحاظ عددی استفاده از گیاهان دارویی نسبت به گروه شاهد باعث افزایش ضخامت پوسته در گروه‌های 2 و3، افزایش واحد هاو در گروه‌های 2 و 4 گردید. افزایش نسبی واحد هاو می‌تواند مرتبط با اثرات ضد میکروبی گیاهان دارویی مورد استفاده باشد، زیرا بر اساس اظهارات Lee و همکاران (2004) از جمله معایب وجود میکروب‌های مضر در دستگاه گوارش، افزایش تجزیه‌ی پروتئین و اسیدهای آمینه‌ی مواد گوارشی در اثر فعالیت دی آمیناسیونی میکروب‌ها روی پروتئین و اسیدهای آمینه‌ی مصرفی و نیز افزایش سرعت تجزیه‌ی آنها در اثر ترشخ موادی از قبیل آنزیم اوره آز توسط میکروب‌ها
می­باشد و با توجّه به اینکه کاربرد گیاهان دارویی موجب کاهش جمعّیت میکروبی دستگاه گوارش می‌گردد، لذا سرعت تجزیه‌ی پروتئین و اسیدهای آمینه‌ی مواد گوارشی کاهش یافته و مقادیر بیشتری از آنها جذب گردیده و در تخم مرغ ذخیره شده و موجب بهبود واحد هاو می‌شود. جذب مواد مغذّی بیشتر از جمله کلسیم موجب رسوب آن بر روی پوسته شده و ضخامت آن را افزایش می‌دهد. کاهش میزان گلوکز سرم خون در تیمارهای حاوی گیاهان دارویی، هر چند که از نظر آماری معنی‌دار نمی­باشد امّا می‌تواند ناشی از اثرات استفاده از آن به عنوان منبع انرژی بر بهبود فعالیت‌های مربوط به افزایش نسبی درصد تولید و بهبود ضریب تبدیل غذایی و در نتیجه حضور کمتر آن در سرم خون گردد. این مسئله با گزارشات Lee و همکاران (2006) مبنی بر بهبود هضم و جذب مواد مغّذی در زمان استفاده از تیمول و کارواکرول (که ترکیبات موجود در گیاه آویشن هستند) در جیره‌های غذایی جوجه‌های گوشتی مطابقت دارد. کاهش میزان پروتئین سرم خون در گروه آزمایشی 2 احتمالاً ناشی از مصرف آن با بازده بالا در تولید تخم مرغ بوده باشد. کاهش میزان تری گلیسرید سرم نیز شاید ناشی از افزایش تولید و مصرف آن برای اهداف تولیدی جهت تأمین انرژی لازم بوده است چرا که به علت عملکرد پایین، بالاترین سطح آن در گروه آزمایشی شاهد و گروه آزمایشی 4 (که نسبت به گروه های دیگر ضعیفی دارند) مشاهده شد. هتروفیل‌ها،         سلول‌های فاگوسیت هستند که برای مقابله با عوامل عفونت‌زا نظیر ویروس‌ها، باکتری‌ها و نیز ذرّات خارجی شکل گرفته‌اند و به میزان زیادی در محل‌های آسیب دیده در اثر تولید مواد شیمیایی جاذب، حضور می‌یابند. عمده‌ترین عمل هتروفیل‌ها به دام انداختن و از بین بردن ذرّات بیگانه بوسیله‌ی عمل فاگوسیتوز می‌باشد و افزایش تعداد آنها شاخص مهّمی جهت مشخص نمودن وجود عوامل میکروبی و بیماری‌زا در بدن می‌باشد. لمفوسیت‌ها، لکوسیت‌های غیر گرانوله شده‌ای هستند که در بافت‌های لمفوئیدی نظیر تیموس، طحال و عقده‌های لمفاوی یافت می‌شوند. در حالت عادی و عدم وجود بیماری و حملات میکروبی، لمفوسیت‌ها اکثریت گلبول‌های سفید خون طیور را تشکیل داده و سلول‌هایی هستند که در نهایت وظیفه‌ی تولید آنتی بادی و همچنین تظاهرات ایمنی با واسطه‌ی سلولی را به عهده دارند. نسبت هتروفیل‌ها به لمفوسیت‌ها شاخص مهّمی در ارزیابی سطح ایمنی بدن می‌باشد و هر چقدر این نسبت بیشتر باشد، به همین مقدار نیز سطح ایمنی بدن کمتر بوده و احتمال مقاومت در مقابل عوامل بیماری‌زا کاهش می‌یابد (15). نتایج این آزمایش نشان داد که استفاده از مخلوط گیاهان دارویی، دارای اثرات معنی‌داری بر درصد و نسبت هتروفیل‌ها به لمفوسیت‌ها می‌باشد. بدین ترتیب که استفاده از آنها باعث افزایش چشمگیری از لحاظ عددی در درصد لمفوسیت‌ها و کاهش معنی‌داری نیز در درصد هتروفیل‌ها و نسبت هتروفیل‌ها به لمفوسیت‌ها می‌گردد. وجود اثرات مثبت مخلوط گیاهان دارویی بر سلول‌های خونی در گروه‌های آزمایشی 3 و 4 مشهودتر از بقیه است که تأئید کننده‌ی بهبود صفات ایمنی مرغ‌ها در زمان استفاده از مخلوط چند گیاه دارویی می‌باشد و با اظهارات Sturkie (1995) مطابقت دارد.

 نتیجه‌گیری می‌شود که استفاده از مخلوط چند گیاه دارویی مطابق گروه آزمایشی 3 به میزان 2 درصد در جیره‌های غذایی مرغ‌های تخم گذار، موجب بهبود عملکرد و ارتقاء سطح ایمنی می‌گردد و بایستی آزمایش‌های دیگری در خصوص سایر جنبه‌های استفاده و سطوح مختلف و نوع گیاهان در مرغ‌های      تخم‌گذار و سایر طیور به عمل آید تا با اطمینان بیشتری در خصوص استفاده از آنها تصمیم‌گیری شده و توصیه‌های کاربردی به تولید کنندگان به عمل آید.

مراجع

1. Alcicek, A., Bozkurt, M. and Cabuk, M. 2003. The effect of an essential oil combination derived from selected herbs growing wild in turkey on broiler performance. South African Journal of  Animal Science. 33: 89-94.
2. Botsoglou, N.A., Govaris, A.  Botsoglou, E. N.  Grigoropoulou S. H. and Papageorgiou, G.   2006. Antioxidant activity of dietary oregano essential oil and alpha-tocopheryl acetate supplementation in long-term frozen stored turkey meat. Journal of Agricultural and Food Research. 12: 33-41.
3. Garcia, V. P., Catala-Gregori, F. Hernandez, M.  Megras, D. and Madrid, J.  2006. Effect of formic acid and plant extracts on growth, nutrient digestibility, intestine mucosa morphology, and meat yield of broilers. Journal of Applied Poultry Research. 16: 555-562.
4. Herandez, F., Madrir, J.  and Garcia, V. 2004. Influence of two plant extracts on broiler performance, digestibility and digestive organ size. Poultry Science.  83: 169-174.
5. Hertampf, J.W. 2001. Alternative antibacterial performance promoters. Poultry International. 40: 50-52.
6. Lee, K., Everts, W. and Beyen, A. C.  2006. Dietary carvacrol lowers body gain but improves feed conversion in female broiler chickens. Journal of Applied Poultry Research. 12: 394-399.
7. Madrid, J., Herandez, F.  Garcia, V. Orengo, J.  Megias, M. D. and Sevilla, V. 2003. Effects of plant extracts on ileal apparent digestibility and carcass yield in broilers at level of farm. In Proc. 14^th European Symp. Poult. Nutr. Aug. Lill. Nor. PP. 187.
8. Moser, M., Messikommer, R. Pfirter, H. P. and Wenk, C. 2003. Influence of the phytogenic feed additive sangrovit on zootechnical effects in broilers in field trials. In Proc. 14^th European Symp. Poult. Nutr. Aug. Lill. Nor. PP. 205.
9. National Research Council (NRC). 1994. Nutrient requirements of poultry. 9^th rev.ed. National Academy  Press. Washington. DC 1994.
10. Norizadeh, A.,  Gasemi, T. and  Razavi, M. 2006. Investigation the antibacterial effects of Prunella vulgaris, Zatari multiflora Boiss, Glycyrrihze glabra, Mentha pulegium, Matricaria chamomilla and Satweia hurtensis extracts. Journal of Danishvar. 5: 67 – 72.
11. Ocak, N., Erener, G.  Burak, F. Altop, A. and  Ozmen, A. 2008. Performance of broilers fed diets with dry Mentha piperita L or Thymus vulgaris L. leaves as growth promoter source. Czech Journal of Animal Science.  53: 169-175.
12. Ponte, P., and Rosado, C. 2008. Pasture intake improve the performance and meat sensory attributes of free- range in broilers. Poultry Science.  87: 71 - 79.
13. Safid kan, F.,  Sadighzadeh, L. and  Taymori, M. 2006. The study of antimicrobial effects of essential oils of Satureia hortensis. Journal of  Med plants. 23: 174– 82.
14. SAS Institute.  2005. SAS Users guide: Statistics. Version 9.12. SAS Institute Inc., Cary, NC. pp: 126-178.
15. Sturkie P. D. 1995. Avian physiologhy. 4^th ed. Springer Verlag. New York. pp: 115 -270.