بررسی آلودگی به انگل های خارجی و نقش آنها در انتقال بیماری های تک یاخته ای بز در شهرستان ماکو

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 1، دوره 6، 1 (21) بهار، خرداد 1391، صفحه 1427-1434   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

احمد قره خانی^{* 1}؛ موسی توسلی²

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ماکو، گروه دامپزشکی، ماکو، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ارومیه، دانشکده دامپزشکی، گروه پاتوبیولوژی، ارومیه، ایران

چکیده

هدف از این مطالعه بررسی میزان آلودگی به انگل­های خارجی، تعیین فون (جنس و گونه آنها) و نقش آنها در انتقال بیماری­های تک­یاخته­ای در بز در منطقه ماکو بود. این بررسی از اول فروردین ماه 1389 تا اواخر اسفند 1389 انجام گردید. بدین منظور به صورت تصادفی 50 گله بز انتخاب و از هر گله 8 نمونه با فرض 50 درصد شیوع، 95 درصد اطمینان و 5 درصد خطا به تعداد 400 نمونه انتخاب گردید. پس از جداسازی انگل­های خارجی از بدن دام­های مورد مطالعه، خون­گیری از دام­های دارای علائم و تهیه گسترش مستقیم و رنگ­آمیزی گسترش­ها با رنگ گیمسا انجام گرفت، سپس با مطالعه گسترش­ها و تشخیص نوع تک­یاخته، گونه­های انگل­های خارجی شناسایی گردید. نتایج با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 16 مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. در این بررسی از 400 رأس بز مورد مطالعه، آلودگی به کنه در 137 مورد (5/33 درصد) دیده شد. آلودگی به سایر انگل­های خارجی (نظیر جرب، شپش، کک و میاز) مشاهده نشد. از 137 رأس بز آلوده به کنه، 104 رأس (18/75 درصد) علایم آلودگی به بیماری­های تک­یاخته­ای را نشان دادند که از بین آنها 87 رأس آلوده به بابزیا اویس (46/84 درصد)، 12 رأس آلوده به بابزیا موتازی (65/11 درصد) و 5 رأس آلودگی توأم به بابزیا اویس و بابزیا موتازی (89/3 درصد) داشتند. آلودگی به تیلریا و آناپلاسما یافت نشد. از حیوانات مورد مطالعه کنه­های ریپی سفالوس، هیالوما، درماسنتور و همافیزالیس جدا گردید. نتایج
نشان­دهنده غالب بودن آلودگی تک­یاخته­ای بابزیا گونه بابزیا اویس در بز در منطقه ماکو می­باشد. نتایج آماری نشان داد که حضور کنه ریپی سفالوس بورسا به طور معنی­داری با وجود بیماری بابزیوزیس در بز ارتباط دارد (05/0p<). 

کلیدواژه‌ها

انگل خارجی؛ بز؛ آلودگی؛ ماکو

اصل مقاله

مقدمه

 

   خانواده ایکسودیده (کنه­های سخت) یکی از بزرگترین خانواده کنه­های انگل حیوانات اهلی محسوب می­شوند که تاکنون 13 جنس و 650 گونه در پنج زیر خانواده از آنها گزارش شده است (23). در ایران تاکنون 14 گونه هیالوما، 5 گونه ریپی سفالوس، 8 گونه ایکسودس، 11 گونه همافیزالیس، یک گونه بوفیلوس، 3 گونه درماسنتور، 2 گونه اورنیتودووس و 2 گونه آرگاس شناسایی شده­اند که ناقل 24 گونه از ویروس­ها،
باکتری­ها و تک یاخته­های بیماری­زا هستند (6 و 11). به طوری که 10 درصد کنه­ها از حیوانات اهلی (به ویژه گاو، گوسفند و بز) تغذیه می­کنند و در انتقال عوامل بیماری­های انسان و دام از اهمیت بهداشتی قابل توجهی برخوردارند (15). حضور کنه­ها در دام­ها باعث ایجاد ضایعات موضعی در محل گزش و همچنین ضایعات سیستمیک به­صورت مرگ ناشی از کم خونی، فلجی ناشی از کنه، انتقال بیماری­های مختلف مثل تیلریوز و بابزیوز می­شود. بابزیا موتازی و بابزیا اویس شایع­ترین عوامل بابزیوز گوسفند و بز هستند (22). بابزیاکراسا از ایران به عنوان بابزیای غیر بیماری­زا،  بابزیا فولیاتا از هند و بابزیا تایلوری از پاکستان گزارش شده است. بابزیا موتازی در جنوب اروپا، جنوب صحرای افریقا، خاورمیانه، قفقاز، جنوب شرقی آسیا، نواحی ساحلی مدیترانه و سایر مناطق با آب و هوای گرم و معتدل وجود دارد و گوسفند و بز میزبان اصلی آن هستند.
کنه­های همافیزالیس پونکتاتا، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگی نئوس و ایکسودس رسینوس ناقل انگل
می­باشند (16 و 21).

گوسفند و بز میزبان های اصلی بابزیا اویس هستند، این انگل در سراسر مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و همچنین در جنوب اروپا، شوروی سابق، اروپای شرقی و مرکزی، شمال افریقا، منطقه استوا و آسیای غربی انتشار دارد (16، 18 و 21) ناقل این بابزیا ریپی سفالوس بورسا می­باشد (16) که یک کنه دومیزبانی هست و هر دو مرحلۀ انتقال تخمدانی و مرحله به مرحله در آن گزارش شده است. هیالوما آناتولیکوم اکسکواتوم، ایکسودس رسینوس، ریپی سفالوس تورانیکوس و ریپی سفالوس سانگی نئوشس هم به عنوان ناقل بابزیا اویس مطرح هستند (21). بابزیا اویس مهم­ترین عامل بیماری بابزیوز در اروپا است (17).

رفیعی پراکندگی بابزیا موتازی را محدود به مناطق شمال غربی کشور دانست. انوار نیز معتقد است که بابزیوز گوسفندی با عامل بابزیا اویس در تمام کشور پراکنده است و یک بیماری حاد در گوسفند و بز در ایران محسوب می­شود (8). حاج حسینلو در بررسی کشتارگاهی از 2090 رأس گوسفند و 150 رأس بز در کشتارگاه ارومیه به روش رویت مستقیم میکروسکوپی انگل بابزیا، میزان وفور آن را به ترتیب 31/6 درصد و 8 درصد اعلام کرد (5). با توجه به خسارات اقتصادی بیماری­های تک­یاخته­ای به ویژه بابزیوز در بزان، توجه به این بیماری بیش از پیش احساس می­شود. مطالعه حاضر به منظور تعیین انگل­های خارجی­، تعیین جنس، گونه و فراوانی آنها در قسمت­های مختلف بدن بزان و نقش آنها در انتقال بیماری­های تک یاخته­ای در بز در منطقه ماکو صورت گرفته است.

مواد و روش­ها

   این بررسی از اول فروردین ماه 1389 تا اواخر اسفند ماه   1389 انجام گردیده است. نمونه­گیری از بزهای منطقه ماکو به صورت تصادفی با استفاده از جداول اعداد تصادفی انجام گرفت. در این مطالعه 50 گله انتخاب و از هر گله به­صورت تصادفی 8  نمونه جهت بررسی انتخاب گردید. بدین ترتیب که مطالعه با فرض 50 درصد شیوع، 95 درصد اطمینان و 5 درصد خطا به تعداد 400 نمونه مجزا انجام گرفت و هر ماه بعد از مراجعه به روستاهای اطراف شهرستان ماکو و تکمیل فرم پرسشنامه و ثبت مشخصات شامل نام روستا، نام دامدار، تعداد دام در دامداری، سن، جنس، سابقه بیماری قبلی، علایم و درمان­های انجام شده، بازرسی بدنی از لحاظ آلودگی به ­
انگل­های خارجی جهت جمع­آوری نمونه­های مورد نیاز انجام گردید. ابتدا بعد از مقید کردن دام، سطح بدن حیوان از نظر آلودگی به انگل­های خارجی (نظیر کنه، کک، جرب، شپش و میاز) مورد بررسی قرار می­گرفت. دام­های مورد مطالعه در پنج قسمت مختلف بدن (سر و گردن، کشاله ران و پستان، زیر کتف، اندام تناسلی و زیر دم) از نظر آلودگی کنه­ای مورد جستجوی دقیق قرار می­گرفتند. نمونه کنه­های جمع­آوری شده را در
لوله­های بر چسب­دار حاوی الکل 70 درصد و گلیسرول 5 درصد ریخته و پس از درج مشخصات بر روی آنها، به آزمایشگاه  جهت تعیین جنس و گونه کنه­ها ارسال می­گردید. در ارتباط با آلودگی به شپش، کک، جرب و میاز در صورت مشاهده آلودگی نمونه در ظرف جداگانه تهیه و جهت تشخیص جنس و گونه به آزمایشگاه انتقال یافت.

از حیواناتی که علائم آلودگی به تک­یاخته­های خونی را نشان می­دادند، نمونه خون نیز جهت تشخیص آلودگی به انگل­های خونی اخذ شده و گسترش خونی تهیه گردید. گسترش­ها در جریان هوا، خشک و به آزمایشگاه ارجاع گردید. در آزمایشگاه لام­ها پس از تثبیت، تحت رنگ­آمیزی با گیمسا قرار گرفته و سپس بررسی شدند. در صورت مشاهده اجرام در لام مورد نظر با میکرومتر چشمی مدرج انگل­های بابزیایی بر حسب میکرون اندازه­گیری شدند بابزیا موتازی به اشکال گلابی شکل به طول 4-5/2 میکرون به عرض 2 میکرون و بابزیا اویس اکثرا گرد بوده و در کناره­های گلبول قرمز به طول 1 الی 5/1 میکرون بودند در مرکز انگل حفره­ای موجود است و بدین ترتیب شکل انگشتری را به خود می­گیرد. اجرام گلابی شکل نسبتاً نادر است و به صورت جفت­هایی با زاویه باز در حاشیه گلبول­های قرمز دیده می­شوند.

یافته­ها

    نتایج این بررسی نشان داد در مجموع از تعداد 400 رأس بز مورد مطالعه در منطقه ماکو از لحاظ میزان آلودگی به انگل­های خارجی، آلودگی به کنه 137 مورد (5/33 درصد) گزارش گردید در دام­های مورد مطالعه آلودگی به سایر انگل­های خارجی (نظیر جرب، شپش، کک و میاز) مشاهده نشد.

از 137 رأس بز آلوده به کنه، 104 رأس (18/75 درصد) علایم آلودگی به بیماری تک­یاخته­ای را نشان دادند این که از میان 87 رأس آلوده به بابزیا اویس (46/84 درصد)، 12 رأس آلوده به بابزیا موتازی (65/11 درصد) و 5 رأس آلودگی توأم به بابزیا اویس و بابزیا موتازی (89/3 درصد) را نشان دادند (نمودار 1) که درصد میزان شیوع بابزیا در مجموع 75/25 درصد به دست آمد، آلودگی به تیلریا و آناپلاسما یافت نشد.

 

 

نمودار1-  فراوانی آلودگی به گونه­هایبابزیا در بزان منطقه ماکو

 

 

از 137 رأس بز آلوده به کنه در مجموع 435 عدد کنه جدا گردید. میانگین تعداد کنه روی هر رأس از بزان منطقه ماکو 08/1 عدد و میانگین تعداد کنه روی هر رأس از بزان آلوده به بابزیا 17/3 عدد کنه بود. از این میان ریپی سفالوس با 339 مورد (93/77 درصد) در بین انواع کنه­های سخت یافت شده در منطقه ماکو بیشترین درصد آلودگی بزان را به خود اختصاص داده است. هیالوما با 71 مورد (32/16 درصد)، همافیزالیس با 14 مورد (21/3 درصد) و درماسنتور با 11 مورد (52/2 درصد) در رده­های بعدی هستند (نمودار 2).

 

 

نمودار 2- فراوانی انواع کنه­های سخت جدا شده از بزان منطقه ماکو

 

 

از 339 کنه ریپی سفالوس، 298 نمونه ریپی سفالوس بورسا (50/68 درصد) و 41 نمونه ریپی سفالوس سانگی نئوس (46/9 درصد) بود. از 71 نمونه کنه هیالوما تمامی موارد متعلق به گونه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم (32/16 درصد)، از 14 کنه همافیزالیس تمامی موارد متعلق به همافیزالیس پونکتاتا (21/3 درصد) بود و از 11 نمونه درماسنتور، متعلق به گونه درماسنتور مارژیناتوس (52/2 درصد) بود (جدول 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ردیف	نوع کنه سخت شناسایی شده		تعداد	درصد فراوانی
	جنس کنه	اسم علمی
1	ریپی سفالوس	ریپی سفالوس بورسا	298	50/68
		ریپی سفالوس سانگی نئوس	41	46/9
2	هیالوما	هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم	71	32/16
3	همافیزالیس	همافیزالیس پونکتاتا	14	21/3
4	درماسنتور	درماسنتور مارژیناتوس	11	52/2

 

 

جدول 1- تنوع گونه ای، تعداد و درصد فراوانی کنه­های سخت شناسایی شده در بزان منطقه ماکو

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فراوانی آلودگی به کنه در قسمت­های مختلف بدن بزان به ترتیب روی کشاله ران و پستان (80/50 درصد)، سر و گردن (05/25 درصد)، زیر کتف (10/13 درصد) و اندام تناسلی و زیر دم (03/11 درصد) مشاهده گردید.

بحث و نتیجه­گیری

   با توجه به نتایج به دست آمده، بیشترین میزان آلودگی به کنه­های سخت در بزان منطقه ماکو مربوط به کنه ریپی سفالوس بورسا (50/68 درصد) می­باشد. همچنین آلودگی به گونه بابزیا اویس (46/84 درصد) در میان آلودگی­های تک­یاخته­ای بیشترین میزان را دارا می باشد،  به­طوری که با تجزیه و تحلیل نتایج به دســـت آمده با نرم افزار SPSS نسخه 16 و آزمون مربع کای، درصد فراوانی کنه ریپی سفالوس بورسا در مقایسه با سایر گونه­های کنه یافت شده به­صورت معنی­دار (05/0>p) بیشتر از کنه­های دیگر بوده است و در مقایسه درصد آلودگی گله­ها به تک­یاخته بابزیا، میانگین درصد آلودگی به بابزیا اویس بیشتر از بابزیا موتازی بوده و از لحاظ آماری دارای اختلاف معنی­دار می­باشد (05/0>p). در این مطالعه میزان شیوع آلودگی به کنه در بزان منطقه ماکو 5/33 درصد گزارش گردید و کنه­های شناسایی شده به ترتیب ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگی نئوس، هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، همافیزالیس پونکتاتا و درماسنتور مارژیناتوس بودند.

یخچالی و حسینی در سال 2006 در بررسی میزان شیوع
انگل­های خارجی در گوسفند و بز در شهرستان ارومیه، بیشترین میزان آلودگی کنه­ای را، ریپی سفالوس بورسا (7/90 درصد) در گوسفند و (8/88 درصد) در بز گزارش کرده­اند. سایر گونه­های شناسایی شده در گوسفند ریپی سفالوس سانگی نئوس (9/6 درصد) و بوفیلوس آنولاتوس (4/2 درصد) و در بز ریپی سفالوس سانگی نئوس (4/11  درصد ) بودند (24). بهرامی در سال 1377 در استان آذربایجان غربی فراوانی کنه ها را در جمعیت دامی و طیور به ترتیب ریپی سفالوس، هیالوما، بوفیلوس، درماسنتور و همافیزالیس اعلام داشت است (1). بهگام در سال 1371 از کنه­های جدا شده در نواحی مختلف استان آذربایجان غربی، به ترتیب هیالوما، ریپی سفالوس، همافیزالیس و درماسنتور را واجد بیشترین میزان آلودگی اعلام داشته است (2). هاشم زاده فرهنگ، در سال 1384 در گزارش خود در شهرستان تبریز تنوع گونه­های کنه یافت شده را هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگی نئوس و کنه همافیزالیس سولکاتا اعلام داشته است (13). یخچالی و عزیزی در سال 1382 در دامداری­های اطراف شهرستان بوکان (استان آذربایجان غربی) میزان شیوع آلودگی کنه­های سخت را در بز 57/88 درصد تعیین کردند که شامل دو جنس با تنوع گونه­ای ریپی سفالوس سانگی نئوس (5/62 درصد) و همافیزالیس اینرمیس (5/37 درصد) بود (14). رهبری در مطالعه­ای که در سال 1995 در خصوص برخی از جنبه­های اکولوژیکی جمعیت کنه در روستاهای اطراف شهرستان ارومیه انجام داد، میزان شیوع آلودگی کنه سخت را در بز 57 درصد، در گوسفند 55 درصد و در گاو 62 درصد تعیین نمود. در این مطالعه هفت گونه کنه سخت شامل هیالوما آناتولیکوم اکسکواتوم و بوفیلوس آنولاتوس (9 درصد کنه­های انگل گاو)، ریپی سفالوس بورسا (8 درصد کنه­های انگل گوسفند و بز) و ریپی سفالوس سانگی نئوس (44 درصد بیشترین گونه از جمعیت کنه انگل گوسفند و بز)، همافیزالیس کوکازیا، همافیزالیس کولدوکوفسکی و درماسنتور مارژیناتوس (با فراوانی پایین) گزارش گردید (19). در بررسی دیگری توسط رهبری در سال 1364 در ارومیه، میزان آلودگی بزان را به
کنه­های سخت، 66/46 درصد اعلام شده است (9). در مطالعه دیگر که توسط رسولی و همکاران در سال 1385 جهت بررسی فون کنه­های سخت آلوده کننده بز و تغییرات فصلی جمعیت آنها در 21 شهر استان آذربایجان غربی انجام گرفت کنه­های شناسایی شده در روی بزان به ترتیب ریپی سفالوس بورسا (96/58 درصد)، هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم (85/35 درصد)، درماسنتور مارژیناتوس (98/3 درصد) و همافیزالیس پونکتاتا (19/1 درصد) اعلام گردید (7). این گزارشات با نتایج حاصل از تحقیق حاضر به دلیل نزدیکی مناطق مذکور با منطقه ماکو و یکسان بودن شرایط اقلیمی همخوانی نزدیکی دارد. البته با مقایسه نتایج بدست آمده در این تحقیق در مورد درصد آلودگی کنه­های سخت با نتایج بدست آمده در برخی از مطالعات انجام یافته، پایین بودن میزان آن را می­توان به عواملی مانند بهبود وضعیت بهداشتی جایگاه­های پرورش دام و نیز اجرای
برنامه­های مبارزه با انگل­های خارجی با استفاده از سموم مختلف در طی سالیان اخیر نسبت داد.

 در این مطالعه همچنین میزان درصد شیوع بابزیا دربزان منطقه ماکو 75/25 درصد بدست آمد که از این میزان بابزیا اویس با 75/21 درصد، بابزیا موتازی 3 درصد و آلودگی توأم 1 درصد گزارش گردید. در میان موارد آلوده به بابزیا درصد فراوانی بابزیا اویس 46/84 درصد، بابزیا موتازی 65/11 درصد و آلودگی توأم 89/3 درصد تعیین گردید.

در بررسی دیگری که توسط غیاثی در سال 1376 در منطقه ارومیه روی 60 رأس گوسفند آلوده به بابزیا انجام گرفته 45 مورد (75 درصد) آلوده به بابزیا اویس بودند (10). توسلی و رهبری در سال 1377، 6/41 درصد گوسفندان منطقه اردبیل را واجد تیتر سرمی مثبت در مقابل بابزیا اویس گزارش نموده­اند (3). رزمی و همکاران در سال 2002 در یک بررسی اپیدمیولوژیک در گله­ای اطراف مشهد درصد شیوع بابزیا اویس و بابزیا موتازی را به ترتیب 6/24 درصد و 5/0 درصد گزارش و آلودگی توأم را 3 درصد گزارش کردند (20). در بررسی دیگری که توسط نعمان و همکاران در سال 1382 در گوسفندان و بزان کوچروی استان اصفهان انجام داده­اند درصد آلودگی به بابزیا اویس 55/77 درصد و بابزیا موتازی 45/22 درصد تعیین گردید و درصد شیوع آلودگی بابزیا 41/27 درصد بود که به ترتیب بابزیا اویس 26/21 درصد و بابزیا موتازی  15/6 درصد بود (12).

به طور کلی نتایج حاصل از تحقیق حاضر با تحقیقات صورت گرفته قبلی در این خصوص به ویژه منطقه ارومیه که از نواحی همجوار با منطقه ماکو است همخوانی دارد.

بر اساس نتایج بدست آمده از این بررسی جنس­های ریپی سفالوس و هیالوما (کنه­های دو و سه میزبانی) فراوان­ترین
کنه­ها در منطقه ماکو می­باشند و اواسط خرداد تا اواسط تیر ماه بیشترین میزان کنه در روی سطح بدن دام مشاهده می­شود

مراجع

1. بهرامی، ع .(1377): بررسی انتشار جغرافیایی کنه های ایکسودیده و آرگازیده (کنه های سخت ونرم ) در استان آذربایجان غربی ، دانشگاه تربیت مدرس ، پایان نامه شماره 607.                                                                                                               
2. بهگام ،ع. و همکاران.(1371): بررسی انتشار فصلی و جغرافیایی کنه های دامی در استان آذربایجان غربی ، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان آذربایجان غربی ، طرح تحقیقاتی شماره 154.
3. توسلی ،موسی و رهبری، صادق.(1377): بررسی سرواپیدمیولوژی بابزیا اویس در گوسفندان و بزان مناطق مختلف اقلیمی ایران ، مجله دامپزشکی دانشگاه تهران ، 53 (4 ): صفحه: 57.
4. جباری،ا .،هاشمی فشارکی ، ر. و عبدی گودرزی،م.(1380):شناسایی کنه های ایکسودیده جدا شده از نشخوارکنندگان اهلی منطقه قم ،مجله پژوهش و سازندگی ،شماره 50 ،صفحات: 13– 11.
5. حاجی حسینلو ،مختار. (1374): بررسی کشتارگاهی بابزیوز در شهرستان ارومیه،دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 176 ، صفحه: 42.
6. حدادزاده،ح. و خضرایی نیا،پ.(1377): اصول تشخیص و اهمیت بهداشتی بند پایان، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران ، صفحات: 209 و 215 – 213.
7. رسولی،س.و همکاران. (1388): بررسی فون کنه های سخت آلوده کننده بز و تغییرات فصلی جمعیت آنها در استان آذربایجان غربی، مجله دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، سال 3، شماره 4: صفحات:671-667.
8. رفیعی ، عزیز.(1375): تک یاخته شناسی دامپزشکی و مقایسه ای . انتشارات دبیرخانه  شورای پژوهش های علمی کشور، صفحات: 151-140 و 709- 640 .
9. رهبری،صادق. (1364): بررسی آلودگی به کنه در دامداری های روستاهای اطراف ارومیه ، طرح تحقیقاتی دانشگاه تهران ، صفحات: 25-20 .
10. غیاثی، فرزاد.(1376): تعیین گونه های عامل بابزیوز گوسفندی و چگونگی پراکندگی کنه ها در گوسفندان بیمار شهرستان ارومیه، دانشکده دامپزشکی دانشگاه ارومیه، پایان نامه شماره 428 ، صفحات: 56 - 26 .
11. گرامی ، ب.(1361): خلاصه نتایج تحقیقات موسسه رازی. انتشارات موسسه رازی کرج، صفحات: 80 - 58 .                   
12. -نعمان ،وحید و همکاران. (1386): شناسایی کنه های سخت نشخوار کنندگان اهلی در دو منطقه اکولوژیکی استان اصفهان . مجله پژوهش و سازندگی ، شماره 77، صفحات: 95-88.
13. هاشم زاده فرهنگ،ح.(1384): تنوع گونه ای و تغییر فصلی کنه های سخت گوسفندان شهر تبریز و حومه در سال های 84-83 ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، طرح تحقیقاتی شماره 59.
14. یخچالی،محمد و عزیزی ، کامل.(1386): مطالعه میزان آلودگی های گاو، گوسفند و بز به کنه های ایکسودیده در دامداری های اطراف شهرستان بوکان، مجله دامپزشکی ایران ، سال 3، سماره 4، صفحات:104-100.

 

15. Calisi , B., polat, E. and Yucel, A.(1997): Identification of ticks collected from some domestic animals from some villages around silivri town and detection of Borrelia burgdorferi in Ixodes ricinus. Acta Parasitologica Turcica. 21:379 – 382.
16. Fivaz, B., Petney, T. and  Horak, I. (1992): Tick Vector Biology Medicine and veterinary aspects. Springer-verlag. BerlinHeidelberg, pp:28.
17. Freiedhoff, K. T., Maroli, M., Ghirotti, M. and  DeCastro, J. J. (1997): Tick-borne disease of sheep and goats caused by Babesia, Theileria or Anaplasma SPP. Parasitologica Roma. 39(2): 99-109.
18. Kreier, J. (1997): Parasitic  protozoa. 4 th ed. Academic press, London, PP.: 1-43.
19. Rahbari, s. (1995): Studies on some ecological aspects of ticks fauna of west Azarbyjan, Iran. J. Appl .Res., 7: 189-194.
20. Razmi, G .R ., Naghibi , A., Aslani ,M.R ., Fathirand ,M. and Dastjerdi , K .(2002) : An epidemiological study on ovine babesiosis in the Mashhad suburb area province of Khorasan . Vet . parasitology., 18(2):109-115.                                                                                                             Soulsby, E. J. L. (1982): Helminth , arthropoda and protozoa of domesticated animals. Bailler Tindall, London, PP: 456- 471 , 428 – 706.
21. Urquhart , G .M.; Armour, J ., Duncan , J.L .; Dunn , A.M.Jennings , F.w.(1992):
22. Veterinary parasitology. longman scientic Techical,PP: 234 – 241.
23. Wall, R. and Shearer, D.(1997): Veterinary Entomology, 1th ed ,Chapman and Hall International Thompson Publisher Co, London , PP: 96-149, 108 – 113.
24. Yakhchali ,M . and Hosseini ,A. (2006) : Prevelanca and ectoparasites fauna of sheep and goats flocks in urmia suburb , Iran. Veternerski Arehiv. 76(5):441-450.