بررسی تنوع گونه‌ای و تغییرات فصلی کنه‌های سخت گوسفندان شهر تبریز در سال 1388

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 3، دوره 5، 3 (19) پاییز، آذر 1390، صفحه 1273-1279   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

میرهادی خیاط نوری^{* 1}؛ حسین هاشم زاده فرهنگ²

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، گروه علوم پایه، تبریز، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، گروه پاتوبیولوژی، تبریز، ایران

چکیده

کنه­ها یکی از مهمترین آفات در صنعت دامداری بوده و توانایی انتقال بیماری­های مختلفی را دارند. از بیماری­های مهمی که کنه­ها منتقل می­کنند بعضی مانند تیلریوز و بابزیوز انتشار زیادی در منطقه مورد بررسی داشته و از این رو تحقیقی در زمینه تنوع گونه­ای کنه­های گوسفندان شهر تبریز انجام گرفت تا ابعاد اپیدمیولوژیکی بیشتری از بیماری­های ناشی از کنه­ها در گوسفندان این منطقه به­دست آید. بر اساس نتایج حاصله در این بررسی تنوع گونه­ای کنه­های یافت شده عبارت بودند از هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگوئینوس و کنه همافیزالیس سولکاتا. از کل 1302 کنه
نمونه­برداری شده کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم با 919 عدد (58/70%) واجد بالاترین آلودگی و کنه همافیزالیس سولکاتا با 45 عدد (46/3%) واجد کمترین آلودگی بود و بعد از کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس با 200 عدد (36/15%) و ریپی سفالوس بورسا با 138 عدد (6/10%) به ترتیب واجد آلودگی بالا بودند. ضمناً بیشترین آلودگی فصلی در فصل تابستان مشاهده گردید که از لحاظ آماری با بقیه فصول تفاوت معنی­دار (05/0p<) داشت.
 

کلیدواژه‌ها

تبریز؛ کنه؛ تغییرات فصلی؛ گوسفند

اصل مقاله

مقدمه

 

     بیش از 400 نوع کنه شناخته شده است و گاهی در یک جنس نزدیک به چهل نوع کنه وجود دارد (4، 6 و 14). بعضی از انواع کنه­ها در بیشتر کشورها دیده می‌شود و برخی دیگر مخصوص یک منطقه است ولی به مناسبت وضع کنونی نقل و انتقال سریع دام از منطقه­ای به محل دیگر امکان پیدایش انواع غیر بومی نیز وجود دارد. تمام مهره­داران بجز ماهی‌ها در معرض آلودگی قرار می‌گیرند. ولی پستانداران، خزندگان و پرندگان بیشتر در معرض حمله کنه‌ها قرار دارند. غذای کنه‌ها از خون و لنف تشکیل یافته است. کنه‌ها برای به­دست آوردن غذای خود به قسمت­های مختلف بدن میزبان می‌چسبند، ولی بیشتر آنها ناحیه به­خصوصی از بدن، به­ویژه قسمتی که پوست آن نازک باشد، را انتخاب می‌کنند (4، 6 و 14). کنه‌ها از نظر پزشکی و دامپزشکی اهمیت زیادی داشته و بیماری­های بسیار مهم و خطرناک انسان و حیوان را انتقال می‌دهند. در انسان اغلب اسپیروکت‌ها و بیماری­های ناشی از ریکتزیا و ... به وسیله کنه­ها منتقل می‌شوند. به­علاوه این بندپایان بیماری­های خطرناکی مانند فلجی، آنسفالیت و تولارمیا ایجاد می‌کنند (4 و 6). فلجی حاصل از گزش کنه، در اثر تزریق ماده سمی در مراحل مختلف سیر تکاملی به­خصوص در دوره بلوغ و گاهی نوچه‌ای کنه حاصل می‌شود. در این امر کنه­هایی از جنس ایکسودس و نیز جنس­های دیگر مانند درماسنتور و اورنیتودوروس لاهورنسیس بیشتر دخالت دارند. مرگ دام غالباً یک تا چهار روز بعد از تظاهرات بالینی حاصل می‌شود و شدت فلجی بیشتر در ارتباط با طول مدتی که کنه برای تغذیه روی میزبان مانده و همچنین تعداد کنه­ها است (4، 6 و 14). بیماری دیگری نیز که بر اثر سموم حاصل از گزش کنه‌ها دیده می­شود به نام بیماری عرق­آور یا سوتینگ نامیده می­شود. این بیماری را از آفریقای جنوبی و شرقی و هندوستان گزارش کرده‌اند. بیماری در گاو، گوسفند، بز و خوک بیشتر در فصل تابستان دیده می‌شود. کنه‌هایی از جنس هیالوما در این امر دخالت داشته و کنه بالغ مسئول این بیماری است (4، 6 و 14). در دامپزشکی نقش این انگل‌ها در انتقال انگل­های خطرناکی مانند پیروپلاسما، آناپلاسما و ... بیشتر است. از طرف دیگر کنه­ها خون میزبان خود را مکیده و کم خونی و زخم در محل نیش ایجاد می‌کنند. این جراحات کوچک ممکن است برای جلب مگس­ها و آلودگی‌های بعدی مساعد باشد. علاوه بر این کنه­هایی که روی گاوهای ماده می‌چسبند موجب کاهش تولید شیر و یا گوشت می‌شوند (4، 6 و 14).

با انجام تحقیقات در مورد انواع کنه­ها، جنبه­های اپیدمیولوژیکی کنه­ها مشخص شده و اهمیت و جایگاه مبارزه و کنترل کنه­ها در مناطق مختلف روشن می­شود و با آگاهی از پراکنش کنه­های ناقل و موقعیت و حضور آنها در هر منطقه، می­توان وضعیت اپیدمیولوژیکی بیماری­های حاصله از کنه­ها را مورد ارزیابی قرار داد. از آنجایی که گونه­های مختلف کنه­ها، توانایی انتقال عوامل مختلف بیماری­ها را دارند، لذا شناخت کنه­ها در هر منطقه و اطلاع از میزان فراوانی و پراکنش آنها، تأثیر زیادی در کنترل بیماری­ها دارد. از طرف دیگر با توجه به اینکه امروزه تحقیقات زیادی درخصوص ساخت واکسن­های ضدکنه در حال انجام می­باشد، شناسایی گونه­های کنه­ای هر منطقه از این جنبه نیز حائز اهمیت می­باشد (4، 6 و 8).

شهر تبریز یکی از شهرهای استان آذربایجان­شرقی بوده و از لحاظ دامداری یکی از مهم­ترین مناطق ایران به شمار می­آید و در زمینه گوسفندداری به عنوان یکی از مناطق پرجمعیت گوسفند می­باشد. لذا هدف از انجام این تحقیق ارائه یک گزارش از وضعیت آلودگی گوسفندان در فصول مختلف سال به کنه­های سخت از نظر کمی و همچنین تعیین تنوع گونه­ای کنه­های یافت شده در این منطقه می­باشد.

مواد و روش­ها

   این بررسی در سال 1388 و در فصول مختلف سال انجام گرفت. در این بررسی شهر تبریز به چهار منطقه جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب تقسیم شده و به ازاء هر منطقه از 100 رأس گوسفند به صورت تصادفی نمونه­برداری به عمل آمد. برای جمع­آوری نمونه‌ها با مراجعه به دامداری­های هماهنگ شده ابتدا گوسفندان مهار شده و سپس تمامی
قسمت­های مختلف بدن مورد مشاهده قرار گرفت و کلیه
کنه­های موجود در بدن جمع­آوری و تعداد و محل کنه­ها یادداشت گردید. برای جدا کردن کنه­ها، ابتدا به مدت چند ثانیه پنبه آغشته به الکل بر روی کنه نگه داشته شده و سپس کنه در جهتی که به بدن حیوان چسبیده بود و با استفاده از پنس جدا گردید. در ظروف نمونه­برداری، بر روی کنه­های جمع­آوری شده مخلوطی از یک قسمت گلیسیرین و نه قسمت الکل اضافه شد تا از خشکی و شکستگی احتمالی نمونه­ها جلوگیری شود. نمونه­های جمع­آوری شده جهت تعیین گونه به آزمایشگاه منتقل شده و پس از خارج کردن از ظرف نمونه­برداری، کنه درون پتری دیش قرار داده شده و توسط کاغذ صافی الکل
کنه­ها خشک شد. سپس با قلم موی کوچک ذرات چسبیده شده بر روی کنه تمیز شده و با استفاده از لوپ، جنس و گونه آنها با استفاده از کلید­های تشخیصی Walker و Koney (1999) شناسایی گردید (15). برای مقایسه شیوع آلودگی در فصول مختلف سال و میزان آلودگی نواحی مختلف بدن از آزمون مربع کای استفاده شد.

یافته­ها

    در این بررسی از کل گوسفندان مورد مطالعه منطقه تبریز که در طول یک سال انجام گرفت، 1302 کنه جمع­آوری و شناسایی گردید. تنوع گونه­ای کنه­های یافت شده عبارت از هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگوئینوس و همافیزالیس سولکاتا بودند. کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم با 919 عدد (58/70%) واجد بالاترین آلودگی و کنه همافیزالیس سولکاتا با 45 عدد (46/3%) واجد کمترین آلودگی بود. میزان آلودگی گوسفندان به کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس 200 عدد (36/15%) و ریپی سفالوس بورسا 138 عدد (6/10%) تعیین گردید (نمودار 1). از نظر شیوع فصلی آلودگی، در فصل بهار 414 عدد (79/31%)، در فصل تابستان 604 عدد (39/46%)، در فصل پاییز 211 عدد (2/16%) و در فصل زمستان 73 عدد (6/5%) کنه روی گوسفندان یافت شد و بالاترین و کمترین میزان آلودگی گوسفندان به ترتیب در فصل تابستان و زمستان مشاهده شد. بر اساس نتایج آزمون مربع کای شیوع آلودگی در فصول مختلف سال واجد اختلاف معنی دار (05/0p<) بود (نمودار 2). در فصل بهار از کل 414 کنه یافت شده از گوسفندان، تعداد کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم 311 عدد (12/75%)، ریپی سفالوس بورسا 46 عدد (11/11%)، ریپی سفالوس سانگوئینوس 47 عدد (35/11%) و کنه همافیزالیس سولکاتا 10 عدد (41/2%) بود (نمودار 3). در فصل تابستان از کل 604 کنه یافت شده از گوسفندان، تعداد کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم 450 عدد (5/74%)، ریپی سفالوس بورسا 34 عدد (62/5%)، ریپی سفالوس سانگوئینوس 102 عدد (88/16%) و کنه همافیزالیس سولکاتا 18 عدد (98/2%) بود (نمودار 4). در فصل پائیز از کل 211 کنه یافت شده از گوسفندان، تعداد کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم 118 عدد (92/55%)، ریپی سفالوس بورسا 41 عدد (43/19%)، ریپی سفالوس سانگوئینوس 36 عدد (06/17%) و کنه همافیزالیس سولکاتا 16 عدد (58/7%) بود (نمودار 5). در فصل زمستان از کل 73 کنه یافت شده از گوسفندان، تعداد کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم 40 عدد (79/54%)، ریپی سفالوس بورسا 17 عدد (28/23%)، ریپی سفالوس سانگوئینوس 15 عدد (54/20%) و کنه همافیزالیس سولکاتا 1 عدد (36/1%) بود (نمودار 6). به طوری­که نتایج نشان می­دهد در تمام فصول بیشترین و کمترین آلودگی گوسفندان به کنه­ها به ترتیب مربوط به کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم و همافیزالیس سولکاتا می­باشد (نمودار 3 تا 6). از کل 1302 کنه یافت شده 387 عدد (72/29%) در ناحیه گوش، 318 عدد (42/24%) در ناحیه زیر دنبه و اطراف مخرج، 187 عدد (36/14%) در ناحیه کشاله ران، 132 عدد (13/10%) در ناحیه زیر کتف و 278 عدد (35/21%) در سایر نقاط بدن مشاهده گردید و بیشترین و کمترین میزان کنه­های یافت شده به ترتیب در ناحیه گوش و زیر کتف مشاهده گردید. بر اساس نتایج آزمون مربع کای میزان آلودگی نواحی مختلف بدن نسبت به کنه­ها واجد اختلاف معنی­دار (05/0p<) بود (نمودار 7).

 

 

 

نمودار 1- میزان فراوانی کنه­های شناسایی شده در گوسفندان شهرستان تبریز بر حسب درصد.

 

نمودار 2- میزان آلودگی گوسفندان در فصول مختلف سال در شهرستان تبریز بر حسب درصد

 

نمودار 3- میزان فراوانی کنه­های شناسایی شده در گوسفندان شهرستان تبریز در فصل بهار بر حسب درصد

 

نمودار 4- میزان فراوانی کنه­های شناسایی شده در گوسفندان شهرستان تبریز در فصل تابستان بر حسب درصد.

 

نمودار 5- میزان فراوانی کنه­های شناسایی شده در گوسفندان شهرستان تبریز در فصل پائیز بر حسب درصد

 

نمودار 6- میزان فراوانی کنه­های شناسایی شده در گوسفندان شهرستان تبریز در فصل زمستان بر حسب درصد

 

نمودار 7- توزیع فراوانی کنه­های جمع­آوری شده بر حسب نقاط مختلف بدن گوسفندان در شهرستان تبریز بر حسب درصد

 

بحث و نتیجه­گیری

   براساس نتایج حاصله از این بررسی، تنوع گونه­ای کنه­های یافت شده عبارت از هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگوئینوس و همافیزالیس سولکاتا بودند. از کل کنه­های نمونه­برداری شده، هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس سانگوئینوس، ریپی سفالوس بورسا و همافیزالیس سولکاتا به ترتیب بیشترین و کمترین میزان آلودگی را داشتند. بر اساس نتایج بررسی مظلوم و همکاران در سال 1350، کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، ریپی سفالوس بورسا و ریپی سفالوس سانگوئینوس به­عنوان شایع­ترین کنه­های ایران ذکر شده و گسترش زیادی در مناطق مختلف کشور ایران دارند (7). در بررسی دیگری که توسط هاشم­زاده فرهنگ در سال 1387 در شهرستان مهاباد انجام شد، کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم، هیالوما آناتولیکوم اکسکاواتوم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگوئینوس و کنه همافیزالیس پونکتاتا به ترتیب بیشترین و کمترین میزان آلودگی را داشتند (9). بنابراین نتایج این بررسی در شهرستان تبریز با نتایج بررسی هاشم زاده فرهنگ (1387) در شهرستان مهاباد و نتایج مظلوم و همکاران (1350) مبنی بر بالا بودن آلودگی گوسفندان به گونه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم همخوانی دارد. در بررسی هاشم زاده فرهنگ (1387) بالاترین آلودگی با 5/28 درصد مربوط به کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم بود، اما در بررسی تنوع گونه­ای کنه­های شهرستان گرمسار که توسط بهادری و همکاران در سال 1381 انجام شد، کنه غالب منطقه گرمسار با 93/71 درصد آلودگی، مربوط به کنه ریپی سفالوس گزارش شد (5). در بررسی دیگری نیز که در شهرستان مرند و حومه انجام گرفت، کنه­های هیالوما با 81/52 درصد دارای بالاترین آلودگی بودند (1). بر اساس نتایج یک بررسی دیگر در شهرستان مهاباد که در رابطه با شناسایی گونه کنه های گاو انجام شد، گونه­های هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم و ریپی سفالوس بورسا بیشترین میزان آلودگی را در گاوها داشتند (3). به­طورکلی کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم یکی از کنه­های بسیار مهم از لحاظ انتقال بیماری­ها بوده و در انتقال عوامل عفونی متعددی مثل تیلریا آنولاتا، تیلریا پاروا، بابزیا کابالی، تب کیو، تب کریمه کنگو دخالت دارد. در رابطه با گوسفندان نیز بر اساس بررسی رفیعی و همکاران (1357) کنه هیالوما آناتولیکوم آناتولیکوم در انتقال تیلریا هیرسی که عامل تیلریوز بدخیم گوسفندان ایران است، دخالت دارد (4). کنه ریپی سفالوس بورسا و کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس از جمله کنه های بسیار مهم در ایران هستند و در انتقال عوامل بیماریزای مهم در گوسفندان نقش دارند. از بیماریهای مهمی که توسط این کنه­ها منتقل می­شوند، می­توان بابزیا کنیس، بابزیا اکوئی، بابزیا کابالی، تیلریا اویس، آناپلاسما مارژیناله و ریکتزیا اوینا را نام برد (4). ریپی سفالوس بورسا در نواحی مختلف ایران مانند استان­های کرمانشاه، کردستان، آذربایجان، لرستان، سواحل دریای خزر، تهران و خراسان یافت می­شود. ریپی سفالوس سانگوئینوس نیز بنابر مطالعات مظلوم و همکاران (1350) عمدتاً در جنوب شرقی ایران و در گوسفندان و بزها دیده می­شود (7). نتایج این بررسی در شهرستان تبریز نشان داد که کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس همانند کنه ریپی سفالوس بورسا در شهرستان تبریز گسترش زیادی دارد. از طرف دیگر در مطالعات رزمی و همکاران (1382) شیوع این کنه­ها در استان خراسان گزارش شده است. لذا یافته­های این بررسی و نتایج رزمی و همکاران (1382) می­تواند دال بر آلودگی بالای گوسفندان به کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس در کشور، بر خلاف گزارش مظلوم و همکاران (1350) باشد. چنانچه وی انتشار کنه ریپی سفالوس سانگوئینوس را عمدتاً محدود به نواحی جنوب و جنوب شرقی ایران گزارش کرده است (13).

در این بررسی توزیع فراوانی کنه­های جمع­آوری شده بر حسب نقاط مختلف بدن گوسفندان مورد توجه قرار گرفته و طبق نتایج ناحیه گوش، زیر دنبه و اطراف مخرج، کشاله ران، سایر نقاط بدن و زیر کتف به ترتیب بیشترین و کمترین آلودگی را داشتند. این یافته­ها با نتایج بررسی هاشم زاده فرهنگ در سال 1387 در شهرستان مهاباد (9) همخوانی داشته، اما در بررسی اسدی و نعمت­الهی در سال 1383 در شهرستان مرند و حومه، بیشترین منطقه­ای از بدن گوسفندان که واجد کنه بود، ناحیه دنبه گزارش شد (1). اگرچه بسیاری از محققین در پاره­ای از موارد از وجود میزبان­های اختصاصی برای کنه­ها نام برده­اند، لیکن به­جز معدودی از گونه­ها چنین اتفاق نظری وجود ندارد. تجربیات جدید که بر مبنای محل جایگزینی انگل انجام شده است ثابت می­کند که اکثر گونه­های کنه مناطق خاصی از بدن را برای خون­خواری ترجیح می­دهند. همچنین نتایج بررسی­ها نشان می­دهد که نواحی سر و گوش، کشاله ران، زیر کتف و پرینه، نسبت به سایر نقاط بدن در معرض آلودگی بیشتری قرار دارند. سر در حین چرا در قسمت قدامی و دم در بخش خلفی نزدیک­ترین ارتباط را با مرتع دارند و همچنین این نواحی دارای پوست نازک بوده و جهت تغذیه کنه مناسب می­باشند. نواحی زیر کتف و کشاله ران نیز واجد پوست نازک بوده و در حین خوابیدن و حرکت دام در بین علوفه­ها بیشترین تماس را با زمین و علوفه نشان می­دهند. لذا اغلب آلودگی­ها در این مناطق مشاهده می­شود (3).

در این بررسی بر اساس شیوع فصلی، بیشترین و کمترین میزان آلودگی گوسفندان در فصل تابستان، بهار، پاییز و زمستان مشاهده شد. در بررسی رزمی و همکاران (1382) که در استان خراسان انجام گرفت، بالاترین میزان شیوع فصلی کنه­ها در تابستان (تیر ماه) و کمترین میزان آلودگی در پاییز (آبان ماه) گزارش شد (13). در بررسی Ouhelli و Pandey (1982) میزان آلودگی به کنه­ها در مراکش 6/39 درصد و حداکثر میزان آلودگی در ماه­های ژولای و ژوئن گزارش شد (12).

از لحاظ توزیع فراوانی کنه­های یافت شده در مناطق مختلف شمال، جنوب، شرق و غرب شهرستان تبریز از 1302 عدد کنه یافت شده 80/29 درصد مربوط به منطقه غربی شهرستان تبریز مشاهده شد که بر اساس نتایج آزمون مربع کای اختلاف
معنی­داری میان آلودگی ناحیه غربی شهرستان تبریز و سایر نواحی تبریز مشاهده شد و احتمالاً دلیل این مسئله می­تواند مربوط به تراکم بیشتر دامداری­ها در منطقه غرب شهرستان تبریز و نیز تردد و خرید و فروش زیاد گوسفندان در میادین دام این مناطق باشد.

با مروری بر مطالب ذکر شده می­توان نتیجه گرفت آلودگی
کنه­ای در گوسفندان شهر تبریز از نظر تعداد بر روی گوسفندان شدت زیادی نداشته اما از نظر تنوع گونه­ای کنه­ها، گونه­های یافت شده از نظر انتقال بیماری، بسیار مهم بوده و نیاز به کنترل و مهار جدی دارند و دلیل دیگر این مسئله نیز شیوع زیاد بیماری­های انگل­های خونی در گله­های گوسفندی شهرستان تبریز می­باشد به­طوری که، بیماری­های انگل­های خونی در منطقه آذربایجان برای گوسفندداران کاملاً آشنا می­باشد.

 

مراجع

1. اسدی قربانی، م. و نعمت الهی، ا. 1383. بررسی میزان شیوع آلودگی گوسفندان شهر مرند و حومه به کنه‌های ایکسودیده در سال (1382). پایان نامه جهت دریافت دکتری حرفه‌ای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
2. جباری ، ا.، هاشمی فشارکی، ر. و گودرزی، م .ع. 1380. شناسایی کنه‌های ایسکودیده جدا شده از نشخوارکنندگان اهلی منطقه قم. مجله پژوهش و سازندگی، شماره 5، صفحات: 13-11.
3. داودی، ج . و حقوقی راد، ن. 1386. بررسی فون کنه­های آلوده کننده گاو و تغییرات فصلی جمعیت آنها در استان آذربایجانغربی. دانشکده علوم تخصصی دامپزشکی واحد علوم وتحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران. پایان نامه جهت دریافت دکترای تخصصی انگل شناسی. شماره 75.
4. رفیعی، ع. و راک.، ه. 1357. انگل شناسی بندپایان. انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 90-30 و 152-121.
5. رنجبر بهادری، ش. 1381. بررسی تنوع گونه ای کنه های دامی در شهرستان گرمسار. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 58، شماره1، صفحات: 14-11.
6. شاددل، ف. 1377. انگل شناسی دامپزشکی. انتشارات دانشگاه شیراز، صفحات: 490-473.
7. مظلوم، ذ. 1350. انواع کنه‌های یافت شده در ایران، انتشار جغرافیایی، فصول فعالیت و میزبان‌ها. دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، جلد 2، شماره اول، صفحات: 31-1.
8. نعمت الهی، ا. و سلیمانی، ش. 1380. بندپایان و اهمیت آنها در دامپزشکی و بهداشت. جلد دوم انتشارات اصلانی، صفحات: 98-25.
9. هاشم زاده فرهنگ، ح. 1387. بررسی تنوع گونه­ای کنه­های سخت شهرستان مهاباد. پایاننامه شماره 690.
10. Abbasian, L.R. 1960. A preliminary list of ticks occurring in Iran and their distributional data. Acarologia. 2:43-61.
11. Hashemi, F.R., Maroli, M. and Ghirotti, M. 1977. Tick borne disease of sheep and goats and their related vactors in Iran. Parasitologia. Roma. 39:115-117.
12. Ouhelli, H. and Pandey, V.S. 1982. Prevalence of cattle ticks in Morocco. Trop. Anim. Health. Prod. 4:151-154.
13. Razmi, G.R. 2003. Identification of tick vectors of ovine Theileriosis in an endemic region of Iran. Vet. Parasitol. 116:1-6.
14. Soulsby, E.J.L. 1986. Helminths, Arthropods and Protozoa of Domestic Animals, 7th Edition, Baillier Tindall. London, p: 718.
15. Walker, A.R. and Koney, E.B.M. 1999. Distribution of ticks. Bulletin of Entomological Research. 89:473-479.