بررسی تأثیر تزریق ویتامین E و سلنیوم بر سطح سرمی هورمون‌های T3 و T4 در اسب نژاد عرب

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 9، دوره 2، 2 (6) تابستان، شهریور 1387، صفحه 165-170   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

بهرام عمواوغلی تبریزی^{* 1}؛ علی حسن‌پور¹؛ منصور خاکپور²؛ هوشنگ محمدپور تنها³

¹گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

²گروه میکوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

³دانش آموخته دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

چکیده

این مطالعه به‌منظور بررسی اثرات  ویتامین E و سلنیوم بر سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی در اسب نژاد عرب انجام گرفت. در این مطالعه 12 رأس اسب نژاد عرب نر که تقریباً هم‌سن بودند، انتخاب و بر اساس سن (4و 5 ساله) در دو گروه 6 رأس تقسیم ‌شدند. در هر گروه، از 6 رأس اسب، به 3 رأس، ویتامین E و سلنیوم با دز ا میلی‌لیتر به ازای 30 کیلوگرم وزن بدن (ساخت کارخانه نصرفریمان حاوی 50 میلی‌گرم ویتامین E و 5/0 میلی‌گرم سلنیت سدیم در هر میلی‌لیتر)  هر 2 روز یک‌بار به‌صورت عضلانی و به‌مدّت 6 روز و 3 رأس نیز به‌عنوان شاهد، مشابه گروه تیمار تحت تزریق سرم فیزیولوژی قرار گرفتند. به فاصله هر 2 روز از هر تزریق، از اسب‌های هر گروه با استفاده از ونوجکت از ورید وداج خون‌گیری به‌عمل آمد. پس از جداسازی سرم توسط سانتریفیوژ، میزان T₃ و T₄  به‌روش الیزا اندازه‌گیری شد.بعد از تزریق اول، سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی افزایش آماری معنی‌داری نسبت به گروه شاهد نشان داد (05/0p<) در حالی‌که بعد از تزریق دوم، سطح سرمی T₃ و T₄ کاهش ‌یافته و به‌میزان طبیعی و مشابه با گروه شاهد رسید اما بعد از تزریق سوم کاهش هورمون‌های T₃ و T₄ کاملاً مشخص و از نظر آماری معنی‌داری بود (05/0p<). بر اساس نتایج حاصله، تزریق ویتامین E و سلنیوم بیش از دو نوبت باعث کاهش سطح سرمی هورمون‌های T₃ و T₄ در اسب می‌گردد که با کاهش متابولیسم پایه بدن همراه بوده و به نفع حیوان نمی‌باشد.

کلیدواژه‌ها

هورمون‌های تیروئیدی(T3 و T4)؛ ویتامین E و سلنیوم؛ اسب عرب

اصل مقاله

مقدمه

     هورمون‌های تیروئیدی نقش اساسی در متابولیسم پایه بدن دارند و کاهش سطح سرمی این هورمون‌ها می‌تواند روی کارآیی اسب تأثیر منفی داشته باشد. عوامل مختلفی در کاهش سطح سرمی این هورمون‌ها ممکن است دخیل باشند. یکی از این عوامل می‌تواند تزریق طولانی مدّت و بی‌رویه داروها و به‌خصوص سلنیوم و ترکیبات آن و داروهای آنتی‌اکسیدان باشد (6 و 19).

 تیروئید غده‌ای درون‌ریز است که اعمال بسیار مهم خود را به کمک هورمون‌های خود انجام می‌دهد. این هورمون‌ها باعث افزایش متابولیسم کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها ‌شده و همچنین در باروری، رشد و توسعه سلولی نیز مؤثرند (1 و 2). سلنیوم به‌‌عنوان یک عنصر سمی در مواد غذایی شناخته شده است و علایم بالینی مسمومیّت با این عنصر به دفعات گزارش شده است (21). این عنصر در ساختار آنزیم‌های کبدی از جمله یدوتیرونین دیدیناز تیپ‌های 1، 2 و 3 نقش دارد. این آنزیم‌ها در متابولیسم هورمون‌های تیروئیدی مؤثرند و هرگونه اختلال در ساختمان آن‌ها منجر به کاهش سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی و به خصوص T₃  می‌شود (7 و 18). از سوی دیگر سلنیوم یک عنصر ضروری کم‌نیاز بوده و به‌همراه ویتامین E برای تولیدمثل طبیعی و ممانعت از تحلیل کبد و لوزالمعده انجام وظیفه می‌کند (1، 2، 10 و 11).

سلنیوم همچنین جزئی از یک آنزیم بنام گلوتاتیون پراکسیداز است. این آنزیم پراکسیدها را در بافت‌های حیوانی متلاشی ‌کرده و در جذب چربی‌ها و توکوفرول نقش دارد (1 و 13). ویتامین‌ها مواد طبیعی هستند که در غذا یافت می‌شوند و برای رشد و سلامتی و زنده بودن ضروری می‌باشند. فقدان یک یا بیشتر ویتامین‌ها در رژیم غذایی و یا کمبود آن‌ها می‌تواند سبب بیماری‌های متابولیکی نظیر ریکتز، دیستروفی آنزئوتیک عضلات و پولیوآنسفالو مالاسی و غیره شود (1 و 4).  ویتامین E به‌عنوان آنتی‌اکسیدان در جلوگیری از بیماری‌هایی نظیر دیستروفی آنزئوتیک عضلانی و بیماری چربی زرد عمل می‌کند (1 و 2). عملکرد آنتی اکسیدانی سلنیوم و ویتامین E در جهت حذف رادیکال‌های آزاد و کاهش اثرات سوء آنها بر ساختارهای فیزیولو‍ژیکی  و نیز نقش این عنصر در متابولیسم هورمون‌های تیروئیدی سبب افزایش توجه روزافزون و کاربرد آن در سیستم‌های پرورشی و تولیدی گردیده است. امروزه در اسب‌ها از ویتامین E و سلنیوم جهت تقویت قدرت عضلانی اسب، دو هفته قبل از مسابقات با فاصله یک هفته به‌صورت تزریقی استفاده می‌شود. تاکنون تحقیق جامعی در این خصوص انجام نشده است. این تحقیق به‌منظور ارزیابی اثر تزریق ویتامین E و سلنیوم بر سطح سرمی هورمون‌های T₃ و T₄ در اسب‌های نر و مسابقه‌ای انجام می‌پذیرد.

مواد و روش‌کار

     در این مطالعه 12 رأس اسب نژاد عرب نر که تقریباً هم‌سن بودند، انتخاب و بر اساس سن (4 و 5 ساله) در دو گروه 6 رأس تقسیم ‌شدند. شرایط نگه‌داری، مدیریتی، محیطی و تغذیه‌ای برای تمام اسب‌ها یکسان بود. در هر گروه، از 6 رأس اسب، به 3 رأس،  ویتامین E و سلنیوم با دز یک میلی‌لیتر به ازای 30 کیلوگرم وزن بدن (ساخت کارخانه نصر فریمان حاوی 50 میلی‌گرم ویتامین E و 5/0 میلی‌گرم سلنیت سدیم در هر میلی‌لیتر) هر 2 روز یک‌بار به‌صورت عضلانی و به‌مدت 6 روز و به 3 رأس نیز به‌عنوان شاهد، مشابه گروه تیمار، سرم فیزیولوژی تزریق شد. به فاصله هر 2 روز از هر تزریق، از اسب‌های هر گروه با استفاده از ونوجکت از ورید وداج خونگیری به‌عمل آمد و نمونه‌ها بلافاصله به آزمایشگاه منتقل ‌گردید. در آزمایشگاه، سرم توسط سانتریفیوژ جدا، و میزان T₃ وT₄ به‌ روش الیزا و با استفاده از کیت‌های اختصاصی اندازه‌گیری  شد. نتایج به‌دست آمده از این تحقیق، توسط آزمون t-test  با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS ویرایش 14 تحت ویندوز XP  مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

نتایج

     جدول 1 میانگین مقادیر سرمی T₃ را در گروه شاهد و تیمار در روزهای 2، 4 و 6 بعد از تزریق دارو نشان
می‌دهد. بیشترین  مقدار T₃ در اسب‌های 4 ساله گروه تیمار  در روز 2  به ‌میزان (nmol/L) 32/1±05/137  و کمترین آن در روز 6 همان گروه به‌میزان
(nmol/L) 55/0±92/117 مشاهده شد.  میزان این هورمون بعد از تزریق ابتدا افزایش و سپس کاهش نشان داد. مقایسه میانگین سرمی T₃ گروه تیمار با گروه شاهد در اسب‌های 4 ساله، تغییرات آماری معنی‌داری در روزهای 2 و 6 نشان داد (05/0p<). در حالی‌که مقایسه میانگین سرمی T₃ در روز 4 گروه تیمار تغییرات آماری معنی‌داری با گروه شاهد نشان نداد. جدول 2 میانگین مقادیر سرمی T₄ را در گروه شاهد و تیمار در روزهای 2، 4 و 6 بعد از تزریق نشان می‌دهد. بیشترین مقدار T₄ در اسب‌های 4 ساله گروه تیمار در روز 2 بعد از تزریق به‌میزان (µg/dl) 05/0±15/3 و کمترین آن در روز 6 همان گروه به‌میزان (µg/dl) 05/0±70/2 مشاهده شد. میزان این هورمون بعد از تزریق ویتامین E و سلنیوم ابتدا افزایش و سپس کاهش نشان داد. مقایسه میانگین سرمی T₄ گروه تیمار با گروه شاهد در اسب‌های 4 ساله، تغییرات آماری معنی‌داری فقط در روزهای 2 و 6 نشان داد، در بقیه موارد تغییرات آماری معنی‌دار نبود. جدول 3 میانگین مقادیر سرمی T₃ را در گروه شاهد و تیمار در روزهای 2، 4 و 6 بعد از تجویز در اسب‌های 5 ساله نشان می‌دهد. در اسب‌های 5 ساله بیشترین مقدار T₃ در روز 2 تزریق و کمترین مقدار آن در روز 6 به‌ترتیب به‌میزان (nmol/L) 67/1±28/135 و  (nmol/L)  74 /2±18/117 به‌دست آمد. میزان این هورمون بعد از تزریق ویتامین E و سلنیوم ابتدا افزایش و سپس کاهش نشان داد. در اسب‌های 5 ساله مقایسه میانگین سرمی T₃ گروه تیمار با  گروه شاهد، تغییرات آماری معنی‌داری را در روزهای 2 و 6 تزریق نشان داد (05/0p<). در حالی‌که مقایسه میانگین در روز 4 گروه تیمار تغییرات آماری معنی‌داری با گروه شاهد نشان نداد. جدول 4 میانگین مقادیر سرمی T₄ را در گروه شاهد و تیمار در روزهای 2، 4 و 6 بعد از تزریق در اسب‌های 5 ساله نشان می‌دهد. در اسب‌های 5 ساله بیشترین مقدار در روز 2  تزریق و کمترین مقدار آن در روز 6 به‌ترتیب به‌میزان (µg/dl) 01/0±25/3 و (µg/dl) 03/0±87/2 به‌دست آمد. مقایسه میانگین سرمی T₄ گروه تیمار با گروه شاهد، تغییرات آماری معنی‌داری در روزهای 2 و 6 تزریق نشان داد (05/0p<). در بقیه موارد تغییرات از لحاظ آماری معنی‌دار نبود. مقایسه میانگین پارامترها بین اسب‌های 4 و 5 ساله تغییرات آماری معنی‌داری را نشان نداد.

 

 

جدول1- مقایسه میانگین سرمی هورمون T₃ بر حسب نانو مول در ‌لیتر در اسب‌های 4 ساله در روزهای 2،  4 و 6 بعد از تزریق

 

زمان	گروه	تعداد	میانگین ± انحراف استاندارد	Sig
روز دوم	شاهد	3	51/0±47/125	*
	تیمار	3	32/1±05/137
روز چهارم	شاهد	3	35/2±83/120	ns
	تیمار	3	84/1±05/124
روز ششم	شاهد	3	46/2±08/123	*
	تیمار	3	55/0±92/117

*   نشان‌دهنده  وجود اختلاف آماری معنی‌دار (05/0p<).

ns: نشان‌دهنده عدم وجود اختلاف آماری معنی‌دار

 

جدول2-  مقایسه میانگین سرمی هورمون T₄ بر حسب میکروگرم در دسی‌لیتر در اسب‌های 4 ساله در روزهای 2،  4 و 6 بعد از تزریق

 

زمان	گروه	تعداد	میانگین ± انحراف استاندارد	Sig
روز دوم	شاهد	3	08/0±99/2	*
	تیمار	3	05/0±15/3
روز چهارم	شاهد	3	00/0±97/2	ns
	تیمار	3	10/0±95/2
روز ششم	شاهد	3	07/0±08/3	*
	تیمار	3	05/0±70/2

*   نشان‌دهنده  وجود اختلاف آماری معنی‌دار (05/0p<).

ns: نشان‌دهنده عدم وجود اختلاف آماری معنی‌دار

 

 

جدول3 -  مقایسه میانگین سرمی هورمون T₃ بر حسب نانومول در ‌لیتر ‌ در اسب‌های 5 ساله در روزهای 2،  4 و 6 بعد از تزریق

 

زمان	گروه	تعداد	میانگین ± انحراف استاندارد	Sig
روز دوم	شاهد	3	55/3±70/124	*
	تیمار	3	67/1±28/135
روز چهارم	شاهد	3	10/2±47/126	ns
	تیمار	3	92/1±18/124
روز ششم	شاهد	3	22/1±08/123	*
	تیمار روز 6	3	74/2±18/117

*   نشان‌دهنده  وجود اختلاف آماری معنی‌دار (05/0 p<).

ns: نشان‌دهنده  عدم وجود اختلاف آماری معنی‌دار

 

جدول 4-  مقایسه میانگین سرمی هورمون T₄ بر حسب میکروگرم در دسی‌لیتر در اسب‌های 5 ساله در روزهای 2،  4 و 6 بعد از تزریق

 

زمان	گروه	تعداد	میانگین ± انحراف استاندارد	Sig
روز دوم	شاهد	3	03/0±95/2	*
	تیمار	3	01/0±25/3
روز چهارم	شاهد	3	01/0±90/2	ns
	تیمار	3	04/0±94/2
روز ششم	شاهد	3	09/0±92/2	*
	تیمار	3	03/0±87/2

*   نشان‌دهنده  وجود اختلاف آماری معنی‌دار (05/0 p<).

ns: نشان‌دهنده  عدم وجود اختلاف آماری معنی‌دار

 

بحث و نتیجه‌گیری

     هورمون‌های تیروئیدی نقش اساسی در متابولیسم پایه بدن دارند و کاهش سطح سرمی این هورمون‌ها می‌تواند روی کارآیی اسب تأثیر منفی داشته باشد (6 و 19). میانگین مقادیر سرمی T₃ و  T₄ در اسب‌های 4 و 5 ساله در روز 2 تزریق ویتامین E و سلنیوم بیشترین مقدار بوده ولی به‌تدریج سیر نزولی داشته و در روز 6 به کمترین مقدار در مقایسه با گروه شاهد رسیده است. سلنیوم در ساختار آنزیم‌های کبدی از جمله یدوتیرونین دیدیناز تیپ‌های 1، 2 و 3 نقش دارد. این آنزیم‌ها در متابولیسم هورمون‌های تیروئیدی مؤثرند و هرگونه اختلال در ساختمان آن‌ها منجر به کاهش سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی می‌شود (7 و 18). با تزریق طولانی مدّت سلنیوم و مشتقات آن، میزان هورمون‌های تیروئیدی کاهش می‌یابد که می‌تواند منجر به کاهش متابولیسم پایه بدن، کاهش رشد و کاهش باروری گردد. این اثرات در طولانی مدّت می‌توانند نقش منفی داشته باشند (1). در مطالعه صورت گرفته توسط Arthur و همکارانش در سال 1988 که هدف آن مشخص نمودن نقش سلنیوم بر سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی گاوها بود، دیده شد که تزریق مقادیر محدودی از سلنیوم می‌تواند سبب بالا رفتن سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی شود ولی تزریق این دارو در مقادیر بالا و یا به‌مدّت طولانی باعث افت سرمی این هورمون‌ها می‌شود (7). در مطالعه‌ای که انجام شده است،  داروها در 3 نوبت با فاصله دو روز تزریق شدند. الگوی تزریق بر اساس روشی است که اکثر سوارکاران جهت تقویت اسب از آن بهره می‌برند. در این مطالعه مشخص گردید که بعد از تزریق اول، سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی افزایش می‌یابد، در حالی‌که بعد از تزریق دوم، سطح سرمی T₃ و  T₄ کاهش ‌یافته و به میزان طبیعی و مشابه با گروه شاهد می‌رسد اما بعد از تزریق سوم کاهش هورمون‌های T₃  و  T₄ کاملاً مشهود بوده که این کاهش به نفع اسب نمی‌باشد. در مطالعه صورت گرفته توسط Mahan و Parrett در سال 1996 نیز نقش سلنیوم در بافت‌های مختلف بدن خوک بررسی و نقش منفی آن در صورت مصرف طولانی مدت روی هورمون‌های تیروئیدی در خوک تایید شده است (15 و 16).

Gunter و همکارانش در سال 2003 نیز با مطالعه روی نقش سلنیوم روی تابلوی بیوشیمیایی گاو و گوساله مشخص نمودند که مصرف طولانی مدّت سلنیم سبب کاهش سطح سرمی Na، K، Fe  و T₃ می‌گردد (12).

 در مطالعه انجام شده توسط Bayly و همکارانش در سال 1996 روی اسب‌های تروبرد مشخص گردید که در اسب‌هایی که قبل از مسابقه روی آن‌ها سه نوبت ویتامین E و سلنیوم استفاده شده بود سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی پائین بود و این اختلاف در بین تزریق‌های دوم و سوم معنی‌دار بود (8).

 Symoonds در سال 1995 نیز با مطالعه روی 20 رأس اسب مسابقه‌ با اضافه نمودن سلنیوم به جیره غذایی این اسب‌ها، هورمون‌های تیروئیدی را بررسی کردند که بعد از روز 10 سطح سرمی T₄  کاهش معنی‌داری را نشان داد ولی در مورد T₃ این اختلاف معنی‌دار نبود (22).    Naziroglu و  Çay در سال 1998 عدم تأثیر ویتامین E و سلنیوم را بر هورمون‌های تیروئیدی در بره‌ها گزارش کرده‌اند (17). Daniela و همکاران در سال 2001 تأثیر ویتامین E را بر سطح هورمون‌های تیروئیدی جوجه‌ها بررسی و افزایش T₃  و  T₄ را در اوایل تزریقات و کاهش هورمون‌ها را در اواخر دوره اعلام نمودند (9). محمدپور تنها در سال 1385 میانگین مقادیر سرمی T₃  و  T₄ را در اسب‌های درمان شده با ویتامین E و سلنیوم بدون در نظر گرفتن سن و نژاد که به‌طور متوالی این ویتامین را دریافت می‌کردند، بررسی نموده و کاهش معنی‌دار این هورمون‌ها را در روز دوم  گزارش کرده است.

سطوح سرمی این هورمون‌ها در گروه تیمار در بقیه روزهای نمونه‌گیری شده نسبت به گروه شاهد کاهش داشته ولی این کاهش معنی‌دار نبود (3). Lavlata  و همکاران در سال 2004 افزایش T₃ سرم را بعد از تزریق عضلانی ویتامین E و سلنیوم در گاو بیان کردند (14).  Sahin  و همکاران در سال 2002 افزایشT₄  سرم را بعد از تزریق ویتامین E  و C  در بلدرچین گزارش نمودند (20). نتیجه نهایی این‌که تزریق ویتامین E و سلنیوم جهت تقویت عضلانی اسب در یک نوبت و با دز تعیین شده مفید بوده و بر سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی تأثیر مثبت دارد. از آن‌جائی‌که سلنیوم بخشی از آنزیم یدوتیرونین دیدیناز می‌باشد و تغییر در مقادیر این عنصر می‌تواند باعث تغییر در مقادیر سرمی T₃  و T₄و متعاقباً تغییر در مقادیر سرمی TSH  و TRH شود، پیشنهاد می‌شود که مقادیر این هورمون‌ها نیز ارزیابی شوند. 

مراجع

1. شهبازی، پ. و ملک‌نیا، ن (1377): بیوشیمی عمومی، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، جلد2 ، صفحات: 83-79.
2. مجابی، ع. (1379): بیوشیمی بالینی دامپزشکی، انتشارات نوربخش، صفحات:  96-89  و180-171.
3. محمدپورتنها، ه. (1385): تعیین تأثیر تزریق ویتامین E و سلنیوم بر سطح سرمی هورمون‌های تیروئیدی T₃ و  T₄ در اسب، پایان‌نامه برای اخذ درجه دکترای دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، پایان نامه شماره 823.
4. نظیفی، س. (1380): علوم آزمایشگاهی دامپزشکی(آسیب‌شناسی بالینی)، (ترجمه)، تالیف: جی آر دانکن و همکاران، انتشارات دانشگاه شیراز، چاپ اول، صفحات: 329-281، 380 و407 – 399.
5. Albanes, D. and Heinone, O.P.T. (1996): Alpha-tocopherol and beta-carotene supplements and lung cancer incidence in the alpha-tocopherol, beta-carotene cancer prevention study: effects of base-line characteristics and study compliance. J. Natl. Cancer Inst., 88: 1560-70.
6. Allen, A.L. (1995): Hyperplasia of the thyroid gland and musculoskeletal deformities in two equine abortions, Can. Vet. J., 36: 234-236.
7. Arthur, J.R., Morrice, P.C. and Beckett, G.J. (1988): Thyroid hormone concentrations in selenium deficient and selenium sufficient cattle. Rs. Vet. Sci., 45: 122-123.
8. Bayly, W., Andrea, R. and Smith, B. (1996): Thyroid hormone concentrations in racing thoroughbreds. Pferdeheilkunde, 4: 534-538.
9. Daniela, E., Gerhard, F., Ingrid, H. and Hans, P.S. (2001): Effects of feeding high dosages of vitamin E to laying hens on thyroid hormone concentrations of hatching chicks. J. Exper. Zoology, 290(1): 41- 48.
10. Dargatz, D.A. and Ross, P.F. (1996): Blood selenium concentrations in cows and heifers on 253 cow-calf operations in 18 states. J. Anim. Sci., 74: 2891-2895.
11. Enjabert, F., Lebreton, P., Salat, O. and Schelcher, F. (1999): Effects of pre-or postpartum selenium supplementation on selenium status in beef cows and their calves. J. Anim. Sci., 77: 223-229.
12. Gunter, S.A., Beck, P.A. and Phillips, J.K. (2003): Effects of supplementary selenium source on the performance and blood measurements in beef cows and their calves. J. Anim. Sci., 81: 856-864.
13. Hill, G.M., Link, J.E., Meyer, L. and Fritsche, K.L. (1999): Effect of vitamin E and selenium on iron utilization in neonatal pigs. J. Anim. Sci., 77: 1762-1768.
14. Lavlata, P., Podhorsk, A., Pechova, A. and Dvoakr, F. (2004): Influence of parenteral administration of selenium and vitamin E during pregnancy on selected metabolic parameters and colostrums quality in dairy cows at parturition. Vet. Med. Czech, 49(5): 149–155.
15. Mahan, D.C., Cline, T.R. and Richert, B. (1999): Effects of dietary levels of selenium- enriched yeast and sodium selenite as selenium sources fed to growing – finishing pigs on performance, tissue selenium, serum glutathione peroxides activity, carcass characteristics, and loin quality. J. Anim. Sci., 77: 2172-2179.
16. Mahan, D.C. and Parrett, N.A. (1996): Evaluating the efficacy selenium- enriched yeast and sodium selenite on tissue selenium retention and serum glutathione peroxidase activity in grower and finisher swine. J. Anim. Sci., 74: 2967-2974.
17. Naziroglu, M. and Çay, M. (1998): Effects of selenium and vitamin E supplementation on concentrations of plasma thyroid hormones in lambs. Turk. J. Vet. Anim. Sci., 22: 157-160.
18. Nussbaum, A., Schiessler, G., Hammon, H.M. and Blum, J.W. (2002): Growth performance and metabolic and endocrine traits in calves pair-fed by bucket or by automate starting in the neonatal period. J. Anim. Sci., 80: 1545-1555.
19. Podoll, K.L., Bernard, J.B., Ullery, D.E.De., Bar, S.R., Ku, P.K. and Magee, W.T. (1992): Dietary selenate versus selenite for cattle, sheep and horses. J. Anim. Sci., 70: 1965-1970.
20. Sahin, K., Kucuk, O., Sahin, N. and Sari M. (2002): Effects of vitamin C and vitamin E on lipid peroxidation status, serum hormone, metabolite, and mineral concentrations of Japanese quails reared under heat stress. Int. J. Vitam. Nutr. Res., 72(2): 91-100.
21. Stephen, M., Reed, W., Bayly, M. and Debra, C. (2004): Equine Internal Medicine, Mosby, London, pp: 385-415.
22. Symoonds, M.E. (1995): Thyroid hormones and nutrient supplementations in pregnancy. Equine Vet. Educ., 7: 246-248.