بررسی اختلالات ظاهری دندانی در اسب‌های اسبداری‌های اطراف تبریز

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 6، دوره 1، 4 (4) زمستان، اسفند 1386، صفحه 259-268   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

علی حسن پور^{* 1}؛ سیدمهدی دلجو²؛ مجید ابراهیمی حامد³

¹گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

²دانش آموخته دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

³گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اورمیه، اورمیه، ایران

چکیده

     این مطالعه به‌منظور ارزیابی اختلالات ظاهری دندانی در اسب‌های منطقه تبریز انجام گرفت. 120 رأس اسب مورد بررسی قرار گرفت که(83/65%)آن‌ها اختلال دندانی داشتند.  بیشترین اختلال دندانی مشاهده شده، جرم دندانی (22/65%) و کمترین آن پوسیدگی دندان (43/5%) بود. رخداد جرم دندانی به‌طور معنی‌داری بیشتر از بقیّه موارد بود (01/0p<). اسب‌های نژاد عرب بیشترین اختلال دندانی را داشتند ولی اختلاف معنی‌داری با بقیّه نژادها نداشتند. رابطه بین سن و فراوانی اختلال دندانی با ضریب همبستگی 873/0=r  معنی‌دار برآورد شد (05/0p<). در اسب‌هایی که دچار اختلال رفتاری گازگیری آخور بودند، بیشترین اختلال دندانی مشاهده شده سایش دندانی بود و ارتباط معنی‌داری بین سایش دندانی و وجود این اختلال رفتاری برقرار بود (01/0p<) و (736/0=r).

کلیدواژه‌ها

اختلالات ظاهری؛ دندان؛ اسب

اصل مقاله

مقدمه

     اسب یکی از موجوداتی است که به‌دلیل کارآیی بسیارش در امور حمل و نقل، جنگ، تفریح و حتی به‌عنوان منبع غذائی از دیرباز مورد توجه انسان قرار گرفته است. این انس تاریخی و فرهنگی با اسب گذشتگان را بر آن داشت تا در اولین قدم در راه تدوین علم دامپزشکی به شناخت و درمان بیماری‌های این حیوان ارزشمند بپردازند. امروزه با پیشرفت صنعت، در بسیاری از نقاط جهان از اهمیّت کاری اسب کاسته شده است. لیکن علیرغم این موضوع، اهمیّت اسب به‌عنوان یک حیوان ورزشی و نیز مونس انسان، دامپزشکان را وادار نموده تا در رابطه با طب اسب به تحقیق و تفحص بیشتر بپردازند. در قرن نوزدهم میلادی در اروپا، دندانپزشکی اسب به شکل یک رشته تخصّصی به صحنه آمد و بسیار مورد توجه قرار گرفت (13، 15 و17). معاینه دندان‌های اسب باید به‌عنوان یکی از برنامه‌های حفظ سلامتی اسب سالانه دوبار انجام پذیرد (5، 18 و 19). اغلب صاحبان اسب در خصوص مراقبت از دندان به‌دلیل اثرات مثبت آن بر روی کفایت ورزشی اسب حساسیت بیشتری دارند. بیماری دندان ممکن است در اسب مشکلاتی مانند انسداد مری، انسداد روده‌ها، افت وزن بدن دام، کاهش توانائی تولید مثلی، به‌خصوص در مادیان‌ها، کاهش توانائی حیوان در مسابقات و ... را ایجاد کند (12، 14 و 19). اختلالات دندانی در اسب ممکن است به‌صورت پوسیدگی دندان، سایش دندان، وجود مشکلات مادرزادی در دندان، وجود کیست‌های دندانی، بیماری‌های بافت اطراف ریشه دندان، شکستگی دندان، تیزشدگی دندان، وجود دندان گرگی و تومورهای دندانی باشد. این اختلالات دندانی، با نشانه‌های متفاوتی بروز می‌کنند که از جمله این نشانه‌ها می‌توان به لقمه‌اندازی، اکراه در غذا خوردن، از دست دادن کیفیت جسمانی، استشمام بوی تعفن از دهان و هوای تنفسی، ریزش بزاق زیاد از دهان، احساس درد زیاد موقع دهنه زدن و گاهی سینوزیت و... اشاره کرد (1، 2، 6، 7، 8، 11 و 16).

به‌طور کلی می‌توان گفت که مشکلات دندانی در اسب‌های اهلی عمومیّت داشته و کیفیت جسمانی و کفایت آن‌ها را در امور ورزشی تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. انجام مطالعات در این زمینه درک ما را در رابطه با این اختلالات و علل وقوع آن‌ها بهبود بخشیده و در ضمن، زمینه‌ای را برای دامپزشکان، سوارکاران و اسبداران فراهم می‌کند تا با آگاهی از این اطلاعات راهکارهای لازم جهت پیشگیری، کنترل ودرمان این اختلالات را فرا گرفته و به‌کار گیرند.

مواد و روش‌کار

     با مراجعه به باشگاه‌های سوارکاری در تبریز، اسب‌های موجود مورد بررسی قرار گرفتند. ابتدا مشخصات اسب‌ها اعم از نژاد، جنس، سن، نوع فعالیت و...، و همچنین شرایط و وضعیت نگه‌داری آن‌ها از قبیل نوع جیره مورد ارزیابی قرار گرفته و ثبت شد. سپس دهان حیوان، با دست و یا با دهان بازکن باز و بررسی گردید.

هرگونه اختلال دندانی اعم از سایش، پوسیدگی، شکستگی، جرم دندان، وجود دندان گرگی و ... بررسی و ثبت شد. در نهایت میزان ابتلای اسب‌های منطقه تبریز به اختلالات‌ دندانی ‌مشخص و نوع اختلال نیز به‌صورت نسبی بیان گردید. همچنین ارتباط احتمالی این اختلالات دندانی با فاکتورهایی نظیر نژاد و سن ارزیابی و ارائه گردید.

در این مطالعه 120 رأس اسب  که در یک شرایط مشابه و یک نوع تغذیه و فعالیت کاری نگه‌داری می‌شدند مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفتند. اسب‌های مورد مطالعه از نظر جنسی عمدتاً مشابه هم بودند به‌طوری‌که از مجموع 120 رأس اسب تنها 4 رأس مادیان و 1 رأس اخته بوده و 115 رأس باقیمانده نریان بودند. در مورد تمام اسب‌ها برنامه واکسیناسیون و برنامه ضد انگل به‌صورت منظم صورت می‌پذیرفت و در مورد هیچ‌کدام از آن‌ها از سوهان دندانی استفاده نمی‌شد.

همچنین همه اسب‌ها در باکس‌هایی به اندازه 12 متر مربع نگه‌داری می‌شدند. در این تحقیق، فاکتورهای دیگری نظیر سن اسب‌ها، نوع دهنه آن‌ها و سوابق مشکلات دندانی و عفونت‌های دهانی نیز مورد بررسی قرار گرفت. محدوده سنی در اسب‌های مورد مطالعه از 2 سال تا 20 سال متغیر بود. اسب‌ها در سه گروه سنی (5-0 ساله)، (10-6 ساله) و (بالاتر از 10 ساله) تقسیم‌بندی شدند. از 120 رأس اسب مورد مطالعه 36 رأس در گروه سنی اول، 61 رأس در گروه سنی دوم و 23 رأس در گروه سنی سوم قرار داشتند.

کل 120 رأس اسب مورد بررسی شامل: 32 رأس اسب نژاد عرب، 22 رأس عرب خوزستان، یک رأس عرب دره شور، 39 رأس اسب کرد، 2 رأس اسب نژاد تروبرد، یک رأس اسبچه خزر و 23 رأس اسب دو خون بودند.

نتایج

79 رأس (83/65% جمعیت) دچار اختلالات ظاهری دندانی بودند. با توجّه به اینکه برخی از اسب‌ها بیش از یک نوع اختلال دندانی داشتند، در مجموع 92 مورداختلال ثبت گردید.

این اختلالات عبارت بودند از: وجود جرم دندانی و تغییر رنگ دندان (60 مورد)، سائیدگی دندان (15 مورد)، پوسیدگی

 

دندان (5 مورد)، شکستگی دندان (6 مورد) و دهان طوطی (6 مورد) (نگاره‌های 1 تا 5).

درنمودار 1 درصد فراوانی هر یک از اختلالات ظاهری دندان در اسب‌های تحت بررسی مشخص شده است.

 

 

 

 

نگاره1- جرم دندانی در یک رأس اسب کرد

 

نگاره2-  پوسیدگی دندان در یک رأس اسب عرب

 

 

 

 

نگاره3-  سائیدگی دندان در یک رأس اسب عرب

 

 

نگاره4- سائیدگی دندان در یک رأس اسب کرد به‌دنبال اختلال رفتاری گازگیری آخور

 

 

 

نگاره5-  شکستگی دندان در یک رأس اسب عرب

 

 

 

 

نمودار 1- درصد فراوانی هر یک از اختلالات ظاهری دندانی در اسب‌های تحت بررسی

 

 

از 79 رأس اسب مبتلا به اختلالات دندانی 24 رأس اسب عرب، 14 رأس عرب خوزستان، 1 رأس عرب دره شور، 24 رأس اسب کرد، 1 رأس اسب تروبرد و 15 رأس را اسب‌های دوخون شامل بودند که در نمودار 2 درصد فراوانی اختلالات ظاهری دندان در اسب‌های تحت بررسی به تفکیک نژاد آورده شده است. یعنی، 75% از اسب‌های عرب، 64/63% از عرب خوزستان، 54/61% از اسب‌های کرد و 22/65% از اسب‌های دوخون، دچار اختلالات دندانی می‌باشند. البته با توجه به پائین بودن جمعیت اسب‌های تروبرد، اسبچه خزر و عرب دره شور نتایج حاصله در مورد این سه نژاد قابل اتکا و تعمیم نیست. به عبارت دیگر 38/30% از اسب‌های دچار اختلال دندانی را اسب‌های عرب، 73/17% را عرب خوزستان، 26/1% را عرب دره شور، 38/30% را اسب کرد، 26/1% را اسب تروبرد و 99/18% را اسب‌های دو خون، تشکیل می‌دهند (نمودار3).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 2- درصد اسب‌های دچار اختلال دندانی، در هر یک از نژادها

 

نمودار 3- درصد اسب‌های دچار اختلال دندانی، بر حسب نژاد

 

 

از 79 رأس اسب مبتلا به اختلالات دندانی، 19 رأس در گروه سنی اول (5-0 ساله)، 41 رأس در گروه سنی دوم (10-6 ساله) و 19 رأس در گروه سنی سوم (بالاتر از 10 ساله)، قرار داشتند. به‌عبارت دیگر 05/24% از اسب‌های مبتلا به اختلال دندانی در گروه سنی اول، 90/51% در گروه سنی دوم و 05/24% در گروه سنی سوم جای دارند (نمودار 4).

 

 

نمودار 4-  درصد اسب‌های دچار اختلال دندانی، بر حسب سن

 

 

ارتباط بین دو اختلال دندانی شایع (جرم دندانی و ساییدگی دندان) با نژاد و سن بررسی گردید. از مجموع 60 مورد جرم دندانی 24 مورد در نژاد عرب، 7 مورد در عرب خوزستان، 1 مورد در عرب دره شور، 18 مورد در نژاد کرد و 10 مورد در اسب‌های دوخون مشاهده شد. به‌عبارت دیگر، 40% از موارد وجود جرم دندانی مربوط به نژاد عرب، 67/11% مربوط به عرب خوزستان، 67/1% مربوط به عرب دره‌شور، 30% مربوط به نژاد کرد و 66/16% مربوط به اسب‌های دوخون بود (نمودار5).

 

 

نمودار 5- درصد اسب‌های دچار جرم دندانی، بر حسب نژاد

 

 

 از مجموع اسب‌های دارای جرم دندانی 14 رأس در گروه سنی اول (5-0 ساله)، 32 رأس در گروه سنی دوم (10-6 ساله) و 14 رأس در گروه سنی سوم (بالاتر از 10 ساله) قرار داشتند. یعنی 33/23% از اسب‌های مبتلا به جرم دندانی در گروه سنی اول، 34/53% در گروه سنی دوم و 33/23% در گروه سنی سوم جای دارند (نمودار 6).

 

 

نمودار 6- درصد اسب‌های دچار جرم دندانی، بر حسب سن

 

 

از مجموع 15 مورد سائیدگی دندانی 5 مورد در نژاد عرب، 3 مورد در عرب خوزستان، 3 مورد در نژاد کرد، 1 مورد در تروبرد و 3 مورد در اسب‌های دوخون مشاهده شد. به‌عبارت دیگر، 33/33% از موارد وجود سایش دندانی مربوط به نژاد عرب، 20% مربوط به عرب خوزستان، 67/6% مربوط به تروبرد، 20% مربوط به نژاد کرد و 20% مربوط به اسب‌های دوخون می‌باشد (نمودار 7).

 

 

نمودار 7- درصد اسب‌های دچار سائیدگی دندانی، بر حسب نژاد

 

 

در مجموع اسب‌های دارای سائیدگی دندانی 4 رأس در گروه سنی اول (5-0 ساله)، 7 رأس در گروه سنی دوم (10-6 ساله) و 4 رأس در گروه سنی سوم (بالاتر از 10 ساله)، قرار داشتند. یعنی 67/26% از اسب‌های مبتلا به ساییدگی دندانی درگروه سنی اول، 34/53% در گروه سنی دوم و 67/26% در گروه سنی سوم جای دارند (نمودار 8).

 

 

نمودار8-  درصد اسب‌های دچار سائیدگی دندانی، بر حسب سن

 

 

از 15 رأس اسبی که دچار سائیدگی دندان بودند 10 رأس (67/66%) مبتلا به رفتار گازگیری آخور بودند و 5 رأس (33/33%) فاقد این اختلال رفتاری بودند. نقش این اختلال رفتاری در ایجاد ساییدگی دندان معنی‌دار بود و ارتباط معنی‌داری بین سایش دندانی و وجود این اختلال رفتاری برقرار بود (01/0p<) و (736/0=r). در جدول 1 میزان بروز هر یک از اختلالات دندانی شامل جرم، پوسیدگی، سائیدگی و شکستگی، در دندان‌های ثنایای مرکزی، میانی و کناری، در فک‌های بالا و پائین سمت راست و چپ ذکر گردیده است.

 

 

جدول 1- میزان رخداد هر یک از اختلالات دندانی، در هر یک از دندان‌های ثنایا

نوع اختلال دندانی	موقعیت دندان ثنایا	فک بالا نیمه سمت راست	فک بالا نیمه سمت چپ	فک پایین نیمه سمت راست	فک پایین نیمه سمت چپ
جرم دندانی	ثنایای مرکزی	40	33	31	29
	ثنایای میانی	23	28	31	32
	ثنایای کناری	9	13	22	18
پوسیدگی	ثنایای مرکزی	2	1	0	0
	ثنایای میانی	3	1	0	0
	ثنایای کناری	0	0	0	0
سایش دندان	ثنایای مرکزی	10	10	6	6
	ثنایای میانی	5	6	4	4
	ثنایای کناری	2	1	1	2
شکستگی	ثنایای مرکزی	0	2	0	1
	ثنایای میانی	1	1	0	1
	ثنایای کناری	0	0	0	1

 

 

در بین مجموع اسب‌های نر مطالعه شده، که تعداد آن‌ها 116 رأس بود، 57 رأس (14/49%) دارای دندان نیش بودند. از این 57 رأس 17 رأس اسب عرب، 11 رأس عرب خوزستان، 17 رأس اسب کرد و 12 رأس  اسب دوخون، بودند. یعنی 82/29% از موارد وجود دندان نیش مربوط به نژاد عرب، 30/19% مربوط به عرب خوزستان، 82/29% مربوط به نژاد کرد و 06/21% مربوط به اسب‌های دوخون می‌باشد (نمودار9).

 

 

نمودار 9- درصد اسب‌های دارای دندان نیش، برحسب نژاد

بحث و نتیجه‌گیری

     رخداد اختلالات ظاهری دندان از لحاظ آماری معنی‌دار بود (01/0p<). رخداد جرم دندانی، به‌طور معنی‌داری بیشتر از بقیه بود (01/0p<). البته رخداد سایش دندان هم معنی‌دار بود (05/0p<) ولی بقیه موارد، معنی‌دار نبودند. در مطالعه صورت گرفته توسط Dixson در سال 2003 در مورد اسب‌های تروبرد، رخداد اختلالات ظاهری دندان 7/43% گزارش شده است که در این مطالعه به راه‌های درمانی و تشخیص نیز پرداخته شده است (3). از عوامل دخیل در ساییدگی و شکستگی دندان نوع دهنه‌ای است که برای اسب استفاده می‌شود (13). در اسب‌هایی که دچار شکستگی دندان بودند در سابقه آن‌ها به‌کارگیری دهنه نامناسب بود. سایش دندان می‌تواند تحت تأثیر جیره غذایی اسب باشد (9 و10). جیره غذایی اسب‌های تحت بررسی مشابه هم بوده و از لحاظ ظاهری تأمین کننده احتیاجات دام بود ولی جهت بررسی بیشتر باید آنالیز جیره انجام می‌گرفت که در این مطالعه به این موضوع پرداخت نگردید.

با افزایش سن، رخداد اختلال دندانی نیز به‌صورت معنی‌داری افزایش می‌یافت (05/0p<) و ارتباط معنی‌داری بین اختلال دندانی و سن وجود داشت (873/0=r). در گروه سنی بالای 10 سال، بیشترین درصد اختلال دندانی مشاهده شد (61/82%). در مطالعات و کتب ذکر شده نیز به این موضوع اشاره شده است و تأثیر افزایش سن بر رخداد اختلال دندانی تایید شده است (4، 21 و22).

جرم دندانی در اسب‌های عرب بیشتر از بقیه نژادها بود و اختلاف معنی‌داری با بقیه نژادها داشت (01/0p<). همچنین بیشترین رخداد ساییدگی دندان در نژاد عرب و کمترین آن در نژاد کرد بود و اختلاف معنی‌داری بین این دو نژاد وجود داشت (05/0p<) ولی در بقیه نژادها از نظر رخداد سایش دندانی اختلاف معنی‌داری وجود نداشت.

در بررسی حاضر مشخص گردید که رخداد جرم دندانی و سایش دندانی با افزایش سن افزایش می‌یابد و در این مورد ارتباط معنی‌داری وجود دارد (05/0p<) به‌طوری‌که بالاترین رخداد این دو اختلال دندانی در اسب‌های گروه سنی بالای 10 سال بود. در مطالعه صورت گرفته توسط Easley  در سال 1991 نیز بالا بودن رخداد اختلالات ظاهری دندان در اسب‌های مسن تایید شده است (4).

در بررسی حاضر مشخص گردید که اسب‌هایی که دچار اختلال رفتاری گازگیری آخور می‌باشند، بیشتر دچار ساییدگی دندان می‌شوند. از 15 رأس اسبی که در این مطالعه ساییدگی دندان داشته‌اند، 10 رأس(67/66%) دارای این اختلال رفتاری بوده‌اند و ارتباط معنی‌داری بین رخداد سائیدگی دندان و این اختلال رفتاری وجود داشت (01/0p<)  و (736/0=r). در مطالعات صورت گرفته توسط سایر محققین نیز این موضوع تایید شده است (13، 20 و 21).

نتیجه‌گیری نهایی اینکه میزان وقوع اختلالات ظاهری دندانی در اسب‌های منطقه بالا بوده و این موضوع باید از لحاظ پیشینه‌شناسی و اپیدمیولوژی نیز بررسی گردد. 

مراجع

1. Booth, N.H. and McDonald, L.E. (1998): Veterinary Pharmacology and Therapeutics. 6^th ed., Saunders, London, pp: 351-359, 371-375.
2. Carlton, W.W. and McGavin, M.D. (1995): Thomson's Special Veterinary Pathology. 2^nd ed., Mosby, London, pp: 11-18.
3. Dixon, P.M. (2003): The Etiology, Diagnosis and Current Therapy of Developmental and Acquired Equine Dental Disorders. IVIS, Ithaca, New York, USA., pp: 732-737.
4.  Easley, K.J. (1991): Recognition and management of the diseased equine tooth. Proceedings of the 37^th annual convention of AAEP, San Francisco, California, pp: 129-139.
5. Foster, D.L. (1991): Equine dental instruments. Proceedings of the 37^th annual convention of AAEP, San Francisco, California, pp: 113-116.
6.  Getty, R., Sisson, M. and Grossman, A. (1975): The Anatomy of the Domestic Animals. 5^th ed., Saunders, Philadelphia, pp: 454-471.
7.  Jedruch, J., Gajewski, Z. and Kuussaari, K. (1989): The effect of Detomidin Hydrochloride on the electrical acticity of uterue in pregnant mares. Acta.Vet. Scand., 14: 307-311.
8. Hammersen, F. (1985): Sobotta/ Hammersen Histology. 3^rd ed., Blackwell, pp: 135-138.
9.  Junqueira, L.C. (1995): Veterinary Clinical Diagnosis. 3^rd ed., Bailliere Tindall, London, pp: 114-125.
10. Kelly, W.R. (1984): Veterinary Clinical Diagnosis. 3^rd ed., Bailliere Tindall, London, pp: 114-125.
11. Kent, G.C. and Miller, L. (1997): Comparative Anatomy of the Vertebrates. 1st ed., Mosby, pp: 438-449.
12. Kertesz, P. (1993): A Color Atlas of Veterinary Dentistry and Oral Surgery. 1st ed., Wolf publishing, pp: 15-23, 27-46 and 199-214.
13. Kidd, J.U. (2002): The Complete Guide to Horse & Pony Care. 1st ed., Wolf publishing, pp: 42-43.
14. Knottenbelt, D.C. and Pascoe R.R. (1994): Colour Atlas of Diseases and Disorders of the Horse. 1st ed., Mosby, London, pp: 9-32.
15. Lahunta, A. and Habel, R.E. (1986): Applied Veterinary Anatomy. 1st ed., Saunders, London, pp: 5-10.
16. Longman, J. (2002): Longman's Medical Embryology. 3^rdthth ed., Mosby, London, pp: 332.
17. Nickel, R., Schmmer, A. and Seiferle, E. (1979): The Viscera of the Domestic Mammals. 2^nd ed., Verlag Paul parey Berlin, Hamburg, pp: 21-96.
18. Pasco, K.R. (1991): Dental Radiography/ Radiology. Proceedings of the 37^th annual convention of AAEP, San Francisco, California, pp: 99-111.
19. Radostits, O.M., Blood, D.C., and Gay, C.C. (2007): Veterinary Medicine. 10^th ed., Bailliere Tindall, London, pp: 207 and 1047.
20. Scoggins R.O. (1991): Restraint and the Dental Examination. Proceedings of the 37^th annual convention of AAEP, San Francisco, California, pp: 95-97.
21.  Smith, B.P. (2002): Large Animal Internal Medicine. 3^rd ed., Mosby, London, pp: 624-632.
22.  Taylor, E.G.R. and Hillyer, M.H. (2002): Diagnostic Techniques in Equine Medicine. 5th ed., Saunders, London, pp: 34-38.