بررسی هیستوآناتومی غده بزاقی زیر زبانی در شتر تک‌کوهانه

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 7، دوره 1، 4 (4) زمستان، اسفند 1386، صفحه 268-275   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد علی ابراهیمی^* ؛ سید اسماعیل صفوی؛ سید سجاد حجازی

گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

چکیده

     در این مطالعه 10 نمونه سر شتر بالغ مورد استفاده قرار گرفت. بعد از جدا کردن پوست طول، عرض و ضخامت غده توسط خط‌کش و کولیس اندازه‌گیری شد. برای مشخص‌کردن محل ورود مجرای غده بزاقی به دهان از تزریق ماده رنگی استفاده و همچنین برای مشخص کردن وضعیت میکروسکوپی این غده چند قطعه یک سانتی‌متری از آن جدا و بعد از تثبیت نمونه‌ها، برش‌های بافت‌شناسی تهیّه و بعد از رنگ‌آمیزی به‌روش H&E مورد مطالعه قرار گرفتند. بخش تک مجرایه از نوارهای چند لایه به‌شکل لوب‌های متّصل به‌هم، طویل و لبوله در زیر مخاط جوانب زیرزبان و در امتداد عضله لامی- زبانی قرار گرفته است.بخش فوق از مفصل بین دو شاخ افقی فک پایین شروع و به‌سمت خلف تا نزدیکی ریشه زبان کشیده می‌شود. میانگین طول، عرض و ضخامت این بخش به‌ترتیب برابر02/.±2/15، 03/0±2/2 و 05/0±5/0 سانتی‌متر اندازه‌گیری شد. بخش چند مجرایه، به‌صورت پراکنده و لوبوله در نزدیکی زیر مخاط و از همه مهم‌تر در جلوی بخش تک مجرایه مشاهده گردید، به‌طوری‌که تمرکز این قطعات به‌سمت خلف کمتر می‌شود. متوسط اندازه این قطعات نیز در حدود 02/0±5/0 سانتی‌متر ثبت شد. ظاهر کل غده لوبوله و به رنگ صورتی مشاهده شد. بخش تک مجرایه دارای مجرای واحدی بوده که وارد دریاچه زیرزبانی می‌گردد. مجاری ریز و کوچک بخش چند مجرایه نیز به گودی‌های کنار زبان در داخل حفره دهان باز می‌شوند. تعداد این مجاری متعدد می‌باشد. از نظر بافت‌شناسی اطراف این غده بزاقی توسط کپسولی از جنس بافت همبند متراکم احاطه شده است. از این کپسول ترابکول‌هایی به‌داخل غده نفوذ کرده و غده را به لبول‌هایی تقسیم می‌کند. داربست غده از بافت همبند سست می‌باشد وکه در فضای بین این داربست غدد مرکب لوله‌ای آسینی منشعب جای دارند. اکثر سلول‌های ترشّحی این غده با نسبت حدوداً 95% از نوع موکوسی می‌باشد. در سطح خارجی سلول‌های ترشّحی و همچنین در کنار مجاری ارتباطی سلول‌های میواپیتلیال دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

شتر؛ هیستوآناتومی؛ غده بزاقی زیر زبانی

اصل مقاله

مقدمه

      شتر حیوانی است که با وجود فقیر بودن مواد غذایی با ضریب تبدیل بالا، بهترین استفاده را از مواد غذایی می‌برد که از این نظر جزو حیوانات نادر و اقتصادی محسوب می‌شود (4، 7 و 9).  این امر لزوم تحقیقات هر چه بیشتر جهت استفاده بهتر از این حیوان را فراهم کرده و این مطالعه نیز برای رسیدن به این هدف صورت گرفته است. یکی از دستگاه‌های بدن شتر که مطالعات محدودی روی آن انجام گرفته، دستگاه گوارش مخصوصاً غدد بزاقی می‌باشد. در اطراف حفره دهان یک‌سری غدد بزاقی وجود دارد که کار و وظیفه آن‌ها مرطوب کردن و کمک به هضم مواد غذایی می‌باشد (2، 12، 13، 14، 15 و 19). این غدد از فرورفتگی بافت پوششی به‌داخل بافت‌های همبند زیرین تشکیل گردیده‌اند (1، 3، 10 و 11). اگرچه قسمت‌های ترشّحی این غدد با فواصل کم و بیش از بافت پوششی دهان واقع شده‌اند ولی نهایتاً مجاری خروجی یا دفعی آن‌ها به سطح مخاط دهان باز می‌شود (12). غدد بزاقی اصلی شامل غدد بنا‌گوشی، تحت فکی و زیر زبانی بوده (19) که در تمام گونه‌های حیوانات اهلی از جمله اسب، گاو، گوسفند، بز، خوک، سگ، گربه (9)، خرگوش، خوکچه هندی (20) و راسو (16) وجود دارند. این غدد از نظر اندازه بزرگ و فاصله آن‌ها از حفره دهانی دور و مجرای دفعی آن‌ها طویل می‌باشد (1، 2 و 3). در حالت کلّی غدد بزاقی علفخواران نسبت به گوشتخوران رشد بیشتری پیدا کرده است (19). نحوه توزیع انواع‌ غدد بزاقی در هر دام متفاوت و متغییراست (4، 16 و 19). مطالعات هیستومورفولوژیکی و هیستوشیمیایی روی غدد بزاقی در پستانداران گوناگون (20 و 23) شامل شتر (5 و 17) سگ، گربه، خرگوش، خوکچه هندی (20 و 21)، میمون، سم‌داران، سگ، موش صحرایی(22)، گاو(24)، خرگوش، خوکچه هندی، هامستر، موش صحرایی، موش آزمایشگاهی (18 و 26)، اختلافات قابل ملاحظه‌ای را در ساختار غدد در هر دو سطح میکروسکوپ نوری و الکترونی نشان داده است. از طرف دیگر غدد بزاقی نشخوارکنندگان (17) از نقطه نظر ساختاری و عمل ترشّحی نسبت به سایر گونه‌های حیوانی اختلافات بیشتری را نشان می‌دهند. با توجه به اختلافات گسترده هیستومورفولوژی مشاهده شده بین غدد بزاقی در گونه‌های مختلف حیوانی و حتی بین ساختار غدد در یک گونه، انتخاب غده بزاقی به عنوان موضوع تحقیقاتی مورد توجه محققین قرار گرفته است. با توجه به نقش مهم این غدد در بدن و گزارشات و اطلاعات ناکافی در مورد ساختار مورفولوژیکی غدد بزاقی در شتر، مطالعه فوق صورت گرفته است.

مواد و روش‌کار

در این مطالعه تعداد 10 نمونه سر شتر بالغ سالم مورد مطالعه قرار گرفت. ابتدا توسط اسکالپل و پنس دندان موشی پوست ناحیه سر را برداشته و بافت زیر جلدی به‌آرامی جدا گردید. بعد از تمیز کردن نواحی اطراف، غده بزاقی کم‌کم آشکار شده و مورد مطالعه قرار گرفت. در ‌مطالعه ‌آناتومیکی ‌مشخصات بیومتریک غده از نظر طول، عرض، ضخامت، تعیین حدود و حوزه گسترش غده بزاقی، مشخصات مجاری غده بزاقی و مسیر و دهانه ورودی آن به دهان به‌دقت بررسی گردید. چون این غده به دو صورت متمرکز و پراکنده دیده می‌شود، در بررسی بیومتریک، توسط کولیس ابعاد بخش‌های پراکنده و توسط یک قطعه نخ غیر قابل ارتجاع طول غده (از جلوئی‌ترین نقطه تا خلفی‌ترین نقطه غده) و عرض غده (فاصله طرفین غده) را در سه نقطه یعنی در جلوئی‌ترین بخش، قسمت میانی و خلفی‌ترین بخش آن مشخص و بعد از انتقال قطعه نخ روی خط‌کش اندازه مورد نظر محاسبه گردید. همچنین در ضخیم‌ترین قسمت غده توسط کولیس ضخامت قسمت مربوطه اندازه‌گیری و ثبت شد. بعد از جدا کردن اتصالی‌های غده و عضلات مجاور و فاسیای مربوطه حوزه گسترش، مجاورات‌ و‌ موقعیت غده ثبت ‌گردید. در بررسی مجرای بخش تک مجرایه، مجرای غده از بخشی که قابل رؤیت است از نظر مسیر و مجاورات مورد بررسی قرار گرفت و برای مشخص کردن محل

ورود این مجرا به‌داخل حفره دهانی از تزریق ماده رنگی مایع (مرکب پلیکان) استفاده شد. همچنین برای مشخص کردن مجاری ریز بخش چند مجرایه از تزریق همین ماده رنگی به داخل غده استفاده گردید. جهت مطالعات بافت‌شناسی قطعات 5/0 میلی‌متری از قسمت میانی بخش تک مجرایه و چند قطعه از بخش چند مجرایه جدا و بعد از شستشو با سرم نرمال  به‌مدت 24 ساعت در داخل فرمالین بافر10% پایدار شد. سپس ضمن انجام مراحل گوناگون آماده‌سازی بافت، با استفاده از دستگاه اتوتکنیکن و تهیه قالب‌های پارافینی، مقاطعی با ضخامت 5-6 میکرون تهیّه و با استفاده از روش رنگ‌آمیزی متداول هماتوکسیلین و ائوزین مطالعه ساختار کلی غده انجام شد. مقاطع رنگ‌آمیزی شده توسط میکروسکوپ نوری مطالعه و فتومیکروگراف از آن‌ها تهّیه گردید.

نتایج

نتایج آناتومیکی به چند بخش تقسیم می‌گردد :

ـ نتایج بیومتری: نتایج اندازه‌گیری بخش متمرکز طبق جدول شماره 1 می‌باشد.

 

جدول1-  نتایج بیومتری غده بزاقی زیر زبانی

شماره نمونه	طول غده (cm)	عرض غده (cm)	ضخامت غده (cm)
1	14	2	5/0
2	15	3/2	5/0
3	15	2/2	5/0
4	16	3/2	6/0
5	14	2	5/0
6	17	3/2	6/0
7	15	2	6/0
8	15	2/2	5/0
9	14	2	5/0
10	17	5/2	7/0
میانگینخطای استاندارد	36/.±2/15	06/0±18/2	083/0±5/0

 

همانطوری‌که در جدول 1 مشخص می‌باشد، میانگین طول غده بزاقی زیرزبانی برابر 36/0±2/15 سانتی‌متر، میانگین عرض غده برابر 06/0±18/2 سانتی‌متر و میانگین ضخامت غده برابر 083/0±5/0 سانتی‌متر اندازه‌گیری شد.

چون بخش غیرمتمرکز یا پراکنده به‌صورت تکه‌تکه می‌باشد، فقط اندازه این قطعات کوچک اندازه‌گیری شد که به‌طور متوسط در حدود02/05/0 سانتی‌متر ثبت گردید.

ـ نتایج ظاهری و شکل غده: بخش متمرکز فاقد شکل مشخصی می‌باشد. این بخش به‌صورت نواری تقریباً مستطیلی شکل و طویل در امتداد زیر زبان دیده می‌شود. این نوار از تکه‌های کوچک روی هم افتاده تشکیل شده است که توسط فاسیای سطحی به‌هم متصل می‌باشند (نگاره‌های 1 و 2).

بخش چند مجرایه به‌صورت پراکنده و تکه‌تکه بوده و در نزدیک مخاط دهان به‌صورت قطعات کوچک پخش شده‌اند. این قطعات تقریباً بیضی شکل می‌باشند. تمرکز این قطعات در قسمت جلوی بخش تک مجرایه دیده شد (نگاره2).

ظاهر بخش تک مجرایه به‌صورت لبوله بوده ولی بخش چند مجرابه ‌به‌صورت قطعات جدا شده ‌از‌ هم ‌می‌باشند (نگاره‌های3 و 4). رنگ این غده اکثراً به‌صورت صورتی ثبت شد.

ـ نتایج موقعیت غده: بخش تک مجرایه در قسمت خلفی جوانب زیر زبان و در امتداد و داخل عضلة لامی ‌ـ‌ زبانی، نیزه‌ای ـ زبانی و چانه‌ای ـ زبانی واقع شده و در بخش شکمی این غده عضلة چانه‌ای ـ لامی قرار گرفته است.

بخش چند مجرایه به‌صورت قطعات کوچک و پخش شده در لابلای همین عضلات و به‌صورت قطعات کوچک تقریباً 5/0 سانتی‌متری در زیر مخاط دهان و در جلوی کناره‌های زیر زبان پخش شده‌اند (نگاره4).

ـ نتایج مربوط به مجاری غده: بخش متمرکز یا یک مجرایه دارای مجرای واحدی بوده که این مجرا  پس از طی مسافت کوتاهی که از لابلای عضلات زیر زبان عبور می‌کند به دریاچة زیر زبانی همراه با مجرای غده بزاقی تحت فکی وارد می‌شود (نگاره‌های 1 و 4). بخش غیرمتمرکز یا چند مجرایه دارای مجاری کوچک بوده و این مجاری به ناحیه جوانب زیر زبان باز می‌شوند. تعداد این مجاری متعدد می‌باشد (نگاره‌های 2 و 4).

- نتایج بافت‌شناسی: از نظر ساختار بافتی، اطراف این غده بزاقی توسط کپسولی از جنس بافت فیبروزی احاطه شده است. از این کپسول تیغه‌هایی به‌داخل غده نفوذ کرده و غده را به لبول‌هایی تقسیم می‌کند. داربست غده از بافت همبند سست می‌باشد که در فضای بین این داربست غدد مرکب لوله‌ای آسینی منشعب جای دارند. واحدهای ترشّحی اکثراً از سلول‌های مکعبی یا استوانه‌ای موکوسی تشکیل شده ولی به‌ندرت واحدهای ترشّحی سروزی هم در لابلای واحدهای موکوسی دیده می‌شود. سلول‌های موکوسی دارای هسته پهن و گهگاه کروی چسبیده به قاعده می‌باشند. بعضی از سلول‌های سروزی به‌صورت هلال‌های ژیانوزی در کنار واحدهای ترشّحی موکوسی دیده می‌شود. در سطح خارجی سلول‌های ترشّحی و همچنین در کنار مجاری ارتباطی سلول‌های دوکی شکل با هسته کشیده به‌نام سلول‌های میواپیتلیال مشاهده گردید (نگاره‌های 5 و 6).

بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به نتایج حاصله، این غده جزو غدد بزاقی اصلی محسوب و از دو بخش متراکم و منتشر تشکیل شده است. اندازه‌گیری‌های بخش متمرکز غده نشان می‌دهد که این بخش نواری و طویل بوده و از لحاظ عرض و ضخامت همانند سایر نشخوارکنندگان چندان بزرگ نمی‌باشد. به‌عبارت دیگر، این غده اگرچه از نظر طول یکی از طویل‌ترین غدد بزاقی دهان است ولی چون از نظر عرض و ضخامت بسیار ظریف می‌باشد، در کل جزو غدد بزاقی متوسط بدن محسوب می‌شود. در شتر(5) عرض و ضخامت غدد بزاقی بناگوشی و تحت‌فکی ‌از این غده بسیار بزرگتر می‌باشد. همچنین بخش تک مجرایه به‌صورت طویل و نواری بوده و در بعضی قسمت‌ها لایه‌ای از غده روی لایه دیگر قرار می‌گیرد. اندازه لایه‌ها در خلف بزرگتر از جلو‌ می‌باشد. در گاو حالت نواری و لایه‌ای وجود نداشته و بخش مجزای خلفی دیده نمی‌شود (14). این بخش تک‌مجرایه در اسب دیده نمی‌شود و فقط بخش چند مجرایه در این حیوان وجود دارد (19). در گوشتخواران این بخش تک‌مجرایه ضعیف و کوچک بوده و رشد زیادی ‌نکرده است (19). بخش چند مجرایه به‌صورت تکه‌تکه و لبوله در زیر مخاط حفره دهان پخش شده‌اند. لوب‌های کوچک بخش منتشر این غده در قسمت جلوی بخش تک مجرایه دیده می‌شود. قطعات این بخش به‌صورت پراکنده بوده و ابعاد این‌ها در حدود 5/0 سانتی‌متر می‌باشد. از نظر شکل ظاهری به‌علت لوبولاسیون، این غده شبیه غدد بزاقی دیگر می‌باشد با این تفاوت که تراکم لوب‌ها در این غده نسبتاً کمتر شده است.

همچنین رنگ این غده در قسمت‌های مختلف صورتی دیده شد. در گاو این غده به‌صورت زرد کم رنگ تا صورتی دیده می‌شود (19). از نظر موقعیت بخش تک مجرایه در جوانب کف حفره دهان، به‌صورت طولی قرار گرفته است، به‌طوری‌که کل کف حفره دهانی را در جوانب پوشش می‌دهد. این بخش در گاو تقریباً در نیمه ‌جلویی ‌کف‌ حفره‌ دهانی متمرکز شده است (14). در گوشتخواران و خوک حالت پراکندگی این غده برعکس بوده به‌طوری‌که پراکندگی بخش متراکم در خلف و پراکندگی بخش منتشر در جلو کف حفره دهانی می‌باشد (19).

از نظر مجاری چون غده بزاقی زیر زبانی دارای دو سری غده است، در نتیجه مجاری این غده در دو بخش بحث می‌شود. مجرای بخش تک مجرایه بعد از جدا شدن از سمت داخلی غده سریعاً به‌سمت جلو و بالا حرکت کرده و به دریاچه زیر زبانی وارد می‌شود. مجرای این بخش در کنار مجرای غده بزاقی تحت‌فکی قرار می‌گیرد. این مجرای واحد در تک‌سمی‌ها دیده نمی‌شود (19)، ولی در سایر حیوانات با تفاوت اندکی وجود دارد (14). مجاری بخش چند مجرایه به‌صورت ریز و تقریباً میکروسکوپیک دیده می‌شوند. این مجاری در نزدیکی خود غده و مخاط واقع شده و بلافاصله به گودی‌های جانبی زیر زبانی باز می‌شوند. چون محل پخش غده چند مجرایه در خلف و کناره‌های کف حفره دهانی واقع شده است و مجاری این‌ها نیز در همان محل به داخل حفره دهانی می‌ریزند.

کپسول این غده در بخش متمرکز  نسبت به سایر حیوانات نسبتاً ضعیف‌تر می‌باشد. در این حیوان سلول‌های عضلانی صاف در ساختار کپسول همانند گوسفند و بز دیده نمی‌شود (6) ولی این سلول‌ها در دیواره بین قطعات ترشّحی و بافت همبند بینابینی اطراف مجاری ترشّحی همانند سایر حیوانات (6) وجود دارند. در حالت کلی واحدهای ترشّحی در این حیوان موکوسی بوده و فقط درصد بسیار کمی به‌صورت سروزی می‌باشند. در سایر نشخوارکنندگان، خوک، جوندگان و حتی انسان این غده بیشتر موکوسی و در اسب و گوشتخواران به‌صورت مختلط خواهد بود (3). در گوسفند و بز واحدهای ترشّحی به‌صورت واحدهای سروموکوسی می‌باشد (6). شکل واحدهای ترشّحی در این حیوان لوله‌ای آسینی مرکب می‌باشد که با واحدهای ترشّحی سایر حیوانات تقریباً یکسان است. قطعات ترشّحی موکوسی مجزا در میان واحدهای ترشّحی سروموکوسی همانند غده بزاقی زیرزبانی بز در این حیوان وجود دارد. در بعضی تحقیقات نشان داده شده است که این غده کاملاً موکوسی می‌باشد (25) و بعضی‌ها در گوسفند و بز به وجود واحدهای ترشحی سروموکوسی اشاره کرده‌اند (6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره1- نمای جانبی از زبان و بافت‌های مجاور،

1-    بخش تک مجرایه  2- مجرای بخش تک مجرایه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره2- نمای جانبی از زبان و بافت‌های مجاور،

1-    بخش تک مجرایه  2- بخش چند مجرایه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره3- نمای جانبی از زبان و بافت‌های مجاور،

1-    بخش تک مجرایه  2- بخش چند مجرایه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ن

نگاره4- نمای جانبی از کل زبان، 1-  بخش برآمده زبان  2- مجرای بخش تک مجرایه 3- بخش تک مجرایه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره5-  بخش تک مجرایه،

1-مجرای وسط آسینی 2- آسینی موکوسی 3- هلال ژیانوزی

(رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین، بزرگ‌نمائی400×).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره6- بخش چند مجرایه،

1- هلال ژیانوزی 2- آسینی موکوسی 3- مجرای وسط آسینی 4- سلول میواپیتلیال (رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین، بزرگ‌نمائی400

مراجع

1. پوستی، ا. (1385): بافت‌شناسی مقایسه‌ای و هیستوتکنیک، صفحات: 197 - 193.
2. رادمهر، ب. و شهراسبی، ح. (1363): کالبد‌شناسی مقایسه‌ای دستگاه گوارش پستاندارن اهلی، مرکز نشر دانشگاهی، صفحات: 6، 10، 15 و 30.
3. رضاییان، م. (1377).بافت شناسی و اطلس رنگی دامپزشکی، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 231-229.
4. سعادت نوری، م. (1362): پرورش دام‌های شیری، انتشارات اشرفی، صفحات: 195، 207، 209، 225، 228، 234، 238، 241، 199 و 243.
5. منصوری، س.ه. و شهریاری، ع. (1374): مطالعات ماکروسکوپی و هیستوشیمیایی غدد بزاقی اصلی در شتر یک کوهانه ایرانی، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 49، شماره‌های 3 و4، صفحات: 80-63.
6. منصوری، س.ه. و صادقی، م.ج. (1383): مطالعه مقایسه‌ای هیستومورفولوژی و هیستوشیمیایی غدد بزاقی تحت فکی و زیر زبانی در گوسفند و بز، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه شیراز، جلد 5، شماره 1، سری9، صفحات: 95- 86.
7. ناظر عدل، ک. (1365): پرورش شتر، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز، صفحات: 70-30.
8. واین، و.د. (1381): اصول و روش‌های آمار زیستی، ترجمه دکتر سید محمد تقی آیت الهی، انتشارات امیر کبیر، صفحات: 7 و31.
   1. Abdel Raouf, M. and Owida, M.M. (1975): Studies on reproduction in dromedaries. Vet. Jour. Vol. 1, NO. 1. 2, pp: 213-223.

10. Banks, W.J. (1993):  Applied Veterinary Histology. 3^rd ed., Mosby, London, pp: 360-363.

11. Dellman, H.D. and Eurell, J. (1989): Text Book of Veterinary Histology. 5th ed., Williams & Wilkins, pp: 417-419.

12. Dyce, K.M., Sack, W.O. and Wensing, C.J.G. (1987): Text Book of Veterinary Anatomy. Mosby, London, pp: 102 - 104.

13. Frandson, R.O. (1980): Anatomy and Physiology of Farm Animals. Saunders, Philadelphia, pp: 134-159.

14. Getty, R. (1975): Sisson and Grossman, The Anatomy of the Domestic Animals. 5^th ed., Saunders, Philadelphia, pp: 470, 471, 870, 874, and 1546.

15. Islam, M.N., Khan, M.A.B. and Mia, M.A. (1982): Histology and histochemistery of salivary gland of black Bengal goat. Bang. Vet. J., 16:11-16.

16. Jacob, S. and Poddar, S. (1986): Ultrastructure of the ferret parotid gland. J. Anat., 152: 37-75.

17. Mansouri, S.H. and Atri, A. (1994): Ultrastructure of parotid and mandibular glands of camel (Camelus dromdarius). J. Appl. Anim. Res., 6:131-134.

18. Mansouri, S.H. and Mohammadpour, A.A. (1999): Effect of isoprenaline on rabbit salivary glands at the electron microscopic level. Ind. J. of Anim. Sci., 69(9): 667-671.

19. Nickel, R., Schummer, A., and Seferle, E. (1979): The Viscera of the Domestic Animals. 2^nd ed., Verlag Paul Parey, Berlin – Hamburg, Clap. Digestive System, pp: 36-40, 59, 62, 64, 73.

20. Pinkstaff, C.A. (1980): The cytology of salivary glands. Inter. Rev. Cytol., 63: 141-261.

21. Shackleford, J.M. and Klapper, C.E. (1962): Structure and carbohydrate histochemistry of mammalian salivary glands. Am. J. Anat., 111: 25-32.

22. Shackleford, J.M. (1963): Histochemical comparison of mucous secretion in rodent, carnivore, ungulate, and primate major salivary glands. Ann.NY Acad. Sci., 106: 572- 582.

23. Shackleford, J.M. and Wilborn, W.H. (1968): Structural and histochemical diversity in mammalian salivary glands. Alabama J. Med. Sci., 5:180-203.

24. Shackleford, J.M. and Wilborn, W.H. (1969): Ultrastructure of bovine parotid glands. J. Morph., 127:453-473.

25. Van Lennep, E.W. (1957): The glands of digestive system in one humped camel (camelus dromedaries). The salivary glands. Acta. Morph. Neerl. Scand., 1:286-292.

26. Young, J.A. and Van Lennep, E.W. (1978): The Morphology of Salivary Glands. London, New York, Sanfrancisco: Acadmic press, pp: 72-108.