بررسی برخی تغییرات خونی در آلودگی با کرم قلب سگ (دیروفیلاریا ایمیتیس)

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 8، دوره 1، 3 (3) پاییز، آذر 1386، صفحه 195-201   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

بهرام عمواوغلی تبریزی^{* 1}؛ فرهاد دستمالچی²؛ یعقوب قره‌داغی³؛ منصور خاکپور³

¹گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تبریز، ایران

²دانش آموخته دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تبریز، ایران

³گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

      این مطالعه بر روی80  قلاده سگ نژاد مخلوط 5-3  ساله مشکوک به بیماری کرم قلب (دیروفیلاریازیس) در دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز انجام گرفت. جهت تشخیص میکروفیلر انگل، آزمایش مستقیم و روش تکمیل شده نات(Knott) در خون انجام شد. پارامترهای خونی شامل شمارش گلبول‌های‌ سفید وقرمز، پلاکت و میزان هموگلوبین و هماتوکریت اندازه‌گیری و مقادیرحجم متوسط گلبول‌های قرمز(MCV)، متوسط هموگلوبین گلبول ‌قرمز(MCH) و متوسط هموگلوبین گلبول‌های قرمز( MCHC ) محاسبه شدند.  میزان فیبرینوژن و پروتئین نیز مورد سنجش قرار گرفت. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد از تعداد 80  قلاده سگ مورد آزمایش، 20 قلاده آلوده به میکروفیلر دیروفیلاریا از گونه ایمیتیس بود که  میزان آلودگی به این انگل در بین سگ‌های مورد مطالعه 25 % به‌دست آمد. میانگین هماتوکریت (Hct) و تعداد گلبول‌های قرمز و MCV در گروه سگ‌های  بیمار نسبت به  سالم کاهش معنی‌دار و میانگین مقادیر هموگلوبین (Hb)، MCH و MCHC و تعداد پلاکت‌ها اختلاف آماری معنی‌داری نشان نداد.میانگین میزان فیبرینوژن و پروتئین و تعداد گلبول‌های سفید و تعداد مطلق و نسبی نوتروفیل، ائوزینوفیل، منوسیت و بازوفیل در گروه سگ‌های بیمار نسبت به سالم  افزایش معنی‌دار و میانگین تعداد مطلق و نسبی لنفوسیت کاهش معنی‌دار نشان داد.

کلیدواژه‌ها

دیروفیلاریازیس؛ گلبول‌های سفید؛ گلبول‌های قرمز؛ هماتوکریت؛ هموگلوبین

اصل مقاله

مقدمه

      بیــماری کـــرم قلب ســـگ یا دیـــروفیـــلاریازیس (Dirofilariasis) بیماری متازئونوزی است که سیر تکاملی غیر مسقیم دارد و به‌وسیله گونه‌های به‌خصوصی از پشه‌ها شامل آئدس (Aedes)، کولکس (Culex) و آنوفلس (Anopheles) منتقل می‌شود (1 و 2).  مخزن آن غالباً سگ‌سانان بوده و بیماری انتشار جهانی دارد (1 و 4). سیر تکاملی انگل غیر مستقیم بوده و  جنس ماده این کرم، میکروفیلرهای خود را در جریان خون آزاد می‌کند و میکروفیلرها توسط گردش خون در سراسر بدن پخش می‌شوند. پشه‌ها با خونخواری از عروق سطحی بدن سگ‌های آلوده، میکروفیلرها را وارد بدن خود می‌کنند و در بدن پشه، میکروفیلرها با طی مراحل تکاملی تبدیل به لارو عفونی می‌شوند (2). علایم بالینی این بیماری در سگ‌ها بسیار متغیر بوده و از مرحله بدون علامت تا علایم خفیف مانند لاغری و کاهش وزن تدریجی، سرفه،  کم‌تحرکی و خستگی زودرس ضمن فعالیّت، شروع و به علایم شدید مانند دیس‌پنه، افزایش درجه حرارت، آسیب  غشا‌ء‌های مخاطی (سیانوز)، کم خونی، عوارض قلبی و مرگ ختم می‌شود (2 و 9). در ایران گزارش‌های مختلفی از این انگل در سگ از جمله جنبه‌های بالینی دیروفیلاریازیس،  اولین گزارش بالینی بیماری، روش‌های مختلف تشخیص بیماری در انسان و سگ، علائم بالینی و درمان و مقایسه دو روش تشخیص الایزا و  روش تکمیل شده نات (Knott method modified)  موجود می‌باشد (1 و 2).

با توجه به عوارض عمده این بیماری به‌خصوص در رابطه با آسیب‌های کبدی و کلیوی (1 و 4)، آسیب‌های مغزی (16) و نیز به‌دلیل اینکه اطلاعات  اندکی در زمینه بیماری‌زایی دیروفیلاریا ایمیتیس در سگ و چگونگی روند تغییرات  خونی در حیوانات مبتلا وجود دارد، در این بررسی تغییرات پارامترهای خونی شامل هماتوکریت، هموگلوبین، تعداد گلبول‌های قرمز، MCV، MCH  وMCHC ، فیبرینوژن، پلاکت، تعداد نسبی و مطلق گلبول‌های سفید و میزان پروتئین در سگ‌های مبتلا به  کرم قلب (دیروفیلاریازیس) مورد بررسی قرار گرفته است.

مواد و روش‌کار

      این مطالعه بر روی 80  قلاده سگ نژاد مخلوط 5-3 ساله مشکوک به بیماری کرم قلب (دیروفیلاریازیس) انجام گرفت. سگ‌های مورد مطالعه از  نظر سن، جنس، بی‌اشتهایی، دهیدراتاسیون، وضیت تنفسی (دیس‌پنه، سرفه) و نحوه فعالیت‌های بدنی مورد ارزیابی قرار گرفتند. سپس 5 میلی‌متر مکعب نمونه خون توام با هپارین جهت جلوگیری از انعقاد، از ورید سفالیک آن‌ها اخذ گردید. در نمونه خونی هپارینه جهت تشخیص انگل، آزمایش مستقیم و روش تکمیل شده نات  (Knott method modified) انجام شد.

اندازه‌گیری پارامترهای خونی شامل شمارش گلبول‌های سفید و قرمز، پلاکت به‌روش رقیق‌سازی به‌ترتیب با محلول‌های مارکانو (Marcano solutionl)، هایم (Hayem's solution) و
ریس و اکر (Rees- Echer's solution) و هموگلوبین به‌روش سیانومتهموگلوبین توسط دستگاه شمارش سلولی (Cell counter) sysmex مدل KX21 ساخت کشور ژاپن و میزان هماتوکریت به‌روش میکروهماتوکریت و مقادیرحجم متوسط گلبول‌های قرمز (MCV)، متوسط هموگلوبین گلبول
قرمز (MCH) و متوسط هموگلوبین گلبول‌های قرمز (MCHC) توسط دستگاه شمارش سلولی (Cell counter) sysmex  مدل KX21 ساخت کشور ژاپن محاسبه شد. میزان فیبرینوژن به‌روش Clauss بر پایه تبدیل فیبرینوژن به فیبرین در حضور مقادیر زیاد ترومبین، اندازه‌گیری شد. پروتئین هم  به‌روش رنگ‌سنجی (Colorimetric) و با استفاده از دستگاه اسپکتوفتومتر  Bio-Wave  مدل F2100  ساخت انگلستان اندازه‌گیری گردید (10).

نتایج به‌دست آمده از این تحقیق، توسط آزمون تجزیه واریانس دو عاملی (سن و جنس) برای به‌دست آوردن تأثیر یا عدم تأثیر این دو عامل و نیز اثر متقابل این دو عامل بر روی بیماری  با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS ویرایش 13 تحت ویندوز XP  مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

نتایج

     نتایج حاصل از این تحقیق در جداول 1 تا 3 نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

جدول1- مشخصات میکروسکوپی فیلرهای مشاهده شده در خون سگ‌ها

ویژگی‌های زیستی –ریختی میکروفیلر در خون محیطی	طول میکروفیلر	عرض میکروفیلر	حرکت میکروفیلر در صفحه میکروسکوپی	شکل انتهای  قدامی میکروفیلر	شکل انتهای خلفی میکروفیلر
	15  ±  295	4/0  ±  5/5	آهسته	به‌تدریج باریک	مستقیم

 

جدول2- وضیت آلودگی به میکروفیلر دیروفیلاریا ایمیتیس در 80 قلاده سگ تحت بررسی بر حسب عوامل مختلف

	سالم		آلوده
تعداد سگ‌ها	60		20
درصد آلودگی	--		25%
جنس	32 نر	28 ماده	11  نر	9 ماده

 

جدول3-  میانگین مقادیر گلبول‌های سفید، قرمز، پلاکت، هماتوکریت، هموگلوبین، MCV، MCH  و MCHC  سگ‌های سالم و بیمار

گروه پارامتر	گروه سالم		گروه بیمار
هماتوکریت(%)	2 ± 36             a		1 ± 32            b
هموگلوبین(gr/dl)	46/1 ±0 5/13    a		96/0 ± 70/12    a
تعداد گلبول‌های قرمز (µl /106)	20/5                 a		85/4               b
حجم متوسط گلبول‌های قرمز     (fl)	23/69               a		97/65              b
متوسط هموگلوبین گلبول قرمز (pg)	96/25                a		18/26               a
متوسط هموگلوبین گلبول‌های قرمز(%)	50/37                a		68/39               a
فیبرینوژن (gr/dl)	20 ±  250          a
پلاکت   (/µl )	256 ± 000/325    a		329 ± 000/323   a
تعداد گلبول‌های سفید	145  ±  7000       a
نوتروفیل	65%	51  ±  4340     a	60%	200 ±  12300 b
نوتروفیل باند	3%	12  ± 210        a	10%	51 ± 2050      b
لنفوسیت	5/29%	44  ±  2065     a	12%	115 ±  2460    b
ائوزینوفیل	2%	22  ±  140       a	11%	26  ±  2255     b
منوسیت	3%	20  ±  210       a	5%	29 ±  1025      b
بازوفیل	5/0%	4  ±  35          a	2%	8 ± 410          b
پروتئین  (gr/dl)	65/0  ±  66/ 6       a		21/0  ±  75/7      b

    حروف مشابه در هر ردیف نشان‌دهنده عدم وجود اختلاف آماری معنی‌دار  (P > 0.05)

   حروف غیر مشابه در هر ردیف نشان‌دهنده وجود اختلاف آماری معنی‌دار   (P < 0.05)

 

 

نتایج به‌دست آمده از این تحقیق، توسط آزمون تجزیه واریانس دو عاملی (سن و جنس) مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت و عدم تأثیر این دو عامل  بر روی بیماری و نیز عدم تأثیر متقابل آن‌ها نتیجه‌گیری شد (05/0 P <). برای مقایسه میانگین پارامترهای دو گروه بیمار و سالم از آزمون آماری  test  t-استفاده شد.

نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد از تعداد 80  قلاده سگ مورد آزمایش، 20  قلاده آلوده به میکروفیلر دیروفیلاریا از گونه  ایمیتیس بود و آلودگی به این انگل به میزان 25% در بین سگ‌های مورد مطالعه مشاهده شد. مقایسه میانگین هماتوکریت (Hct) بین گروه سگ‌های سالم و بیمار اختلاف آماری معنی‌داری نشان داد (05/0 P <). به‌طوری‌که میزان هماتوکریت در گروه بیمار نسبت به گروه سالم کاهش معنی‌داری نشان می‌دهد. مقایسه میانگین تعداد گلبول‌های قرمز،  MCV  بین گروه سگ‌های سالم و بیمار اختلاف آماری معنی‌داری نشان داد (05/0 P <)  و میزان این پارامترها در گروه بیمار کاهش معنی‌داری  داشت.

بررسی آماری میانگین مقادیر هموگلوبین (Hb)، MCH و MCHC  اختلاف معنی‌داری بین گروه سگ‌های سالم و بیمار نشان نداد و مقادیر این پارامترها در گروه سگ‌های بیمار نسبت به گروه سالم در محدوده نرمال بودند. مقایسه میانگین میزان فیبرینوژن و پروتئین بین گروه سگ‌های سالم و بیمار اختلاف آماری معنی داری نشان داد (05/0 P <).  میزان این پارامترها در گروه سگ‌های بیمار نسبت به سالم افزایش معنی‌داری نشان داد(05/0 P <). مقایسه میانگین تعداد پلاکت‌ها  بین گروه سگ‌های سالم و بیمار اختلاف آماری معنی‌داری نشان نداد و میزان این پارامتر در دو گروه سالم و بیمار از لحاظ آماری یکسان بود. مقایسه میانگین تعداد گلبول‌های سفید بین گروه سگ‌های سالم و بیمار اختلاف آماری معنی‌داری نشان داشت (05/0 P <)  به‌طوری‌که میزان این پارامتر در گروه سگ‌های بیمار نسبت به سالم به‌طور معنی‌داری افزایش یافته بود. مقایسه میانگین تعداد مطلق و نسبی نوتروفیل، لنفوسیت،  ائوزینوفیل، منوسیت و بازوفیل بین گروه سگ‌های سالم و بیمار، حاکی از وجود اختلاف آماری معنی‌داری بین آن‌ها است (05/0 P<).  به‌طوری‌که  میانگین تعداد مطلق و نسبی نوتروفیل، ائوزینوفیل، منوسیت و بازوفیل در گروه بیمار نسبت به گروه سالم افزایش آماری معنی‌دار و میانگین تعداد مطلق و نسبی لنفوسیت در گروه بیمار نسبت به گروه سالم کاهش معنی‌داری نشان می‌دهد.

بحث و نتیجه‌گیری

     در این بررسی از تعداد 80  قلاده سگ مشکوک به کرم قلب، 20  قلاده  مبتلا به بیماری کرم  قلب  بودند. بررسی‌های میکروسکوپی نمونه‌های خونی نشان داد که همه موارد آلودگی ناشی از انگل دیروفیلاریا ایمیتیس بوده و هیچ آلودگی با میکروفیلر دیپتالونما رکوندیتوم و دیروفیلاریا ریپنز وجود نداشت. بیشترین آلودگی با این انگل در آسیا، در ژاپن و کره با 8/62%  بوده (19 و 20) و کمترین آن در هندوستان با 3/2% گزارش شده است (15).  مقایسه آماری نتایج به‌دست آمده در این تحقیق با تحقیقات مشابه در سطح آسیا نشان‌دهنده این واقعیت است که تنها 25%  از سگ‌های ارجاعی به دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز مبتلا به دیروفیلاریا می‌باشند. اولین گزارش در ایران در سال 1348 توسط صدیقیان در شهرستان شهسوار بوده که میزان آلودگی سگ‌ها را 4% گزارش نموده است (17). جاویدی  و همکاران در بررسی سگ‌های شهرستان تبریز در سال 83  میزان آلودگی را 30% گزارش نمودند که تمامی موارد آلودگی ناشی از انگل دیروفیلاریا ایمیتیس بود (3). هاشم‌زاده فرهنگ و جمالی در بررسی‌های خود میزان آلودگی سگ‌های ولگرد در تبریز به دیروفیلاریا ایمیتیس را 6/31% گزارش کرده‌اند (7) که در مقایسه با نتایج این تحقیق،  نشان‌دهنده تشابه نسبی بین این تحقیق‌ها است. مشگی و همکاران در بررسی خون سگ‌های روستایی و شهری اطراف تبریز، این شهر را به عنوان کانون بومی آلودگی با دیروفیلاریا ایمیتیس معرفی کرده‌اند (5) که نتایج این پژوهش هم تنها آلودگی به دیروفیلاریا ایمیتیس را در این منطقه نشان می‌دهد. موبدی و همکاران (1369) میزان آلودگی سگ‌های مشکین شهر را به این انگل 7/26%  گزارش نموده‌اند (6).

بر اساس نتایج، میانگین تعداد گلبول‌های قرمز و میزان هماتوکریت و حجم متوسط گلبول‌های قرمز (MCV) در سگ‌های بیمار نسبت به سالم کاهش معنی‌داری دارد (05/0P<). کاهش تعداد گلبول‌های قرمز و یا کاهش هموگلوبین و یا کاهش هر دو به معنای آنمی است. همچنین کاهش تعداد گلبول‌های قرمز می‌تواند ناشی از هیدراتاسیون و یا سرم‌تراپی نیز باشد. از آنجائیکه میزان پروتئین در زمان سرم‌تراپی یا به‌عبارت کلّی‌تر در زمان هیدراتاسیون کاهش می‌یابد، اما در سگ‌های مبتلا به کرم قلب در این تحقیق، افزایش پروتئین سرمی دیده می‌شود و حیوانات در زمان نمونه‌گیری دهیدراته بودند، بنابراین کاهش تعداد گلبول‌های قرمز و کاهش میزان هماتوکریت و حجم متوسط گلبول‌های قرمز (MCV) به‌دلیل کم‌خونی است که انگل دیروفیلاریا ایمیتیس مسبب آن می‌باشد و آنمی ایجاد شده یک آنمی میکروسیتیک نورموکرومیک بوده و می‌توان به مراحل ابتدایی آنمی فقر آهن نیز مشکوک شد. به‌دلیل ضایعاتی که انگل در بافت کلیه و کبد ایجاد می‌کند، سنتز و تولید هورمون اریتروپویتین را مهار کرده و همچنین مانع تشکیل پیش‌سازهای لازم برای تولید گلبول‌های قرمز می‌شود.  از طرفی هم احتمالاً انگل بتواند ضایعاتی نیز در مغز استخوان ایجاد نماید. Kircali  و همکاران (2007)  کم‌خونی ناشی از این انگل را در سگ گزارش نموده اند (11). Balikci  و همکاران  (2005) کاهش تعداد گلبول‌های قرمز و هماتوکریت و MCV را در سگ‌های مبتلا به کرم قلب بیان نموده‌اند (8). Niwetpathomwat  و همکاران (2006 و 2007) آنمی متوسط در این بیماری را ذکر کرده‌اند که با یافته‌های این مطالعه همخوانی دارد (13 و 14).

بررسی اندیس‌های گلبول‌های قرمز شامل میانگین هموگلوبین گلبول قرمز (MCH) و متوسط هموگلوبین گلبول‌های قرمز (MCHC) در گروه سگ‌های مبتلا به کرم قلب و سگ‌های سالم تغییرات آماری معنی‌داری نشان نداده و مقادیر پارامترهای ذکر شده در محدوده نرمال می‌باشند. میزان تام هموگلوبین (Hb) در گروه سگ‌های بیمار کاهش یافته که از لحاظ آماری معنی‌دار نبوده و گلبول‌های قرمز از نظر میکروسکوپی به فرم نرموکروم مشاهده شدند. به‌عبارت کلّی‌تر کرم قلب سگ در روند هموگلوبین‌سازی اختلالی ایجاد نکرده است. Balkili   و  همکاران (2005) تغییرات غیر معنی‌دار پارامترهای ذکر شده را در بیماری کرم قلب گزارش نموده‌اند که با یافته‌های این بررسی همخوانی دارد (8). Sharma  و همکاران (2005) کاهش هموگلوبین را در این بیماری گزارش کرده‌اند که با یافته‌های این تحقیق همخوانی ندارد (18).

میزان فیبرینوژن در گروه سگ‌های بیمار نسبت به گروه سالم افزایش آماری معنی‌داری نشان می‌دهد (05/0 P<). فیبرینوژن یک پروتئین فاز حادّ مثبت است که توسط کبد ساخته شده و میزان آن در بیماری‌های التهابی و همچنین در بیماری‌هایی که سیر مزمن داشته و یا تخریب بافتی در آن‌ها ایجاد می‌شود افزایش می‌یابد. افزایش فیبرینوژن در این بیماری می‌تواند ناشی از یک پروسه التهابی و همچنین تخریب بافتی باشد. از آنجائی‌که فیلرها می‌توانند به بافت کبد، قلب و کلیه آسیب وارد کنند، بعید به‌نظر نمی‌رسد که میزان این پروتئین در خون افزایش نشان دهد. Meyer  و همکاران (1992) افزایش میزان فیبرینوژن را در سگ‌های مبتلا به کرم قلب گزارش نموده‌اند (12).

میانگین تعداد پلاکت‌ها در گروه سگ‌های بیمار نسبت به گروه سالم تغییرات آماری معنی‌داری نشان نداد. به‌عبارت دیگر بیماری ایجاد شده اثری بر تعداد پلاکت‌ها و روند انعقاد نداشته است. نتایج این تحقیق با نتایج Balkili و همکاران (2005) و Kircali  و همکاران (2007) همخوانی دارد (8 و 11). در حالی‌که  Niwetpathomwat و همکاران (2006 و 2007)،  کاهش تعداد پلاکت را در این بیماری گزارش نموده‌اند که با یافته‌های این مطالعه همخوانی ندارد (13 و 14).

میانگین تعداد گلبول‌های سفید در گروه سگ‌های بیمار نسبت به گروه سالم افزایش معنی‌داری دارد (05/0P<). همچنین شمارش نسبی و مطلق تعداد نوتروفیل، نوتروفیل باند، ائوزینوفیل، بازوفیل و همچنین تعداد منوسیت در سگ‌های گروه بیمار نسبت به سالم افزایش داشته در حالی‌که میانگین تعداد لنفوسیت در گروه بیمار کاهش نشان می‌دهد. در گروه بیمار، لکوسیتوز، نوتروفیلی و انحراف به چپ ملایم مشاهده می‌شود که حاکی از یک پروسه التهابی بوده و افزایش میزان فیبرینوژن نیز تائید‌ کننده این موضوع است. مغز استخوان نسبت به بیماری پاسخ داده و سیستم ایمنی سلولی در برابر این انگل و صدمات ناشی از آن عملکرد خوبی نشان داده است. از طرف دیگر افزایش ائوزینوفیل و بازوفیل در این بیماری نشان‌دهنده یک عفونت انگلی است که مشاهده میکروفیلر در خون تائید کننده موضوع است. افزایش منوسیت می‌تواند در بیماری‌های مزمن و همچنین در تخریب‌های بافتی ایجاد شود و چون در این بیماری میکروفیلرها به بافت‌های مختلف از جمله کبد و کلیه وارد و تخریب بافتی نیز ایجاد می‌کنند افزایش این سلول می‌تواند ناشی از تخریب بافتی و سیر مزمن بیماری باشد. وقوع یک بیماری در یک حیوان به منزله استرس بوده و در زمان استرس مقادیر کورتیکواستروئیدها و به‌خصوص کورتیزول در بدن افزایش می‌یابد. کورتون می‌تواند باعث ضعف سیستم ایمنی و کاهش تعداد لنفوسیت‌ها شود که در این بیماری کاهش تعداد لنفوسیت در سگ‌های مبتلا نسبت به سگ‌های سالم دیده می‌شود. Niwetpathomwat  و همکاران (2007) افزایش تعداد لکوسیت توأم با افزایش نوتروفیل، ائوزینوفیل و منوسیت را در سگ‌های مبتلا به کرم قلب گزارش نموده‌اند (13 و 14). Balkili  و همکاران (2005) افزایش معنی‌دار تعداد گلبول‌های سفید و نوتروفیل و افزایش غیر معنی‌دار ائوزینوفیل و بازوفیل را در سگ‌های مبتلا به کرم قلب نشان داده‌اند (8).  Meyerو همکاران (1992) افزایش معنی‌دار تعداد گلبول‌های سفید و نوتروفیل، نوتروفیل باند، ائوزینوفیل، بازوفیل و منوسیت توام با کاهش لنفوسیت را در سگ‌های مبتلا به کرم قلب گزارش کرده‌اند (12).

این بیماری در سگ می‌تواند ضایعاتی در بافت‌های مختلف ایجاد کند و باعث تحریک سیستم ایمنی شود که تشخیص هر چه زودتر آن می‌تواند علاوه از نجات جان حیوان، از انتقال بیمــــاری بـــــه انســــان هـــــم جلوگیـــری نمایــــد.

مراجع

فهرستمنابع

1. آذری حمیدیان، ش.، یعقوبی ارشادی، م.، جوادیان،ع.،  موبدی، ا. و عبائی، م. ر. (1385): مروری بر دیروفیلاریازیس درایران، مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان،60  (15). صفحات: 113 -102.
2. اسلامی، ع. (1376): کرم شناسی دامپزشکی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، جلد سوم، صفحات: 609-584.
3. جاویدی برازنده، م. ع. (1383): بررسی وضعیت آلودگی سگ‌های ولگرد شهرستان تبریز به انواع فیلرها در سال 1383، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، پایان نامه شماره 684.
4. قره داغی، ی. (1384): مطالعه پاتوبیولوژیکی دیروفیلاریازیس در سگ‌های شهرستان تبریز و حومه بین سال‌های 81 تا 82، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، طرح تحقیقاتی شماره 33.
5. مشگی، ب.، اسلامی، ع. و اشرفی هلان، ج. (1381) : بررسی اپیدمیولوژی فیلرهای خونی سگ‌های روستایی و شهری تبریز، مجله تحقیقات دامپزشکی سال پنجاه و هفتم، 4 (228)،  صفحه 59.
6. موبدی، ا.، جوادیان، ع. و عبائی، م. ر. (1369): معرفی کانون زئونوز کرم قلب سگ در منطقه مشکین شهر، اولین کنگره سراسری بیماری‌های انگلی در ایران رشت، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی گیلان، صفحه 78.
7. هاشم زاده فرهنگ، ح. (1374): بررسی آلودگی سگ‌های ولگرد در شهر تبریز به انگل دیروفیلاریا ایمیتیس، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، پایان نامه شماره 126.
8. Balikci, E. (2005): Some clinical, hematological, biochemical and ECG parameters in dogs with dirofilariosis. F.Ü. Sağlık Bil. Dergisi. 19(1):43-48.
9. Ettinger, S. and Feldman, E.C. (2005): Text Book of Veterinary Internal Medicine of Small Animal. Saunders, Philadelphia, pp: 937–963.
10. Feldman, B.F., Zinkl, J.G. and Jain, N.C. (2000): Schalm’s Veterinary Hematology. 5th ed. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia.
11. Kircali, S.F., Kozan, E., Bülbül, A., Birdane, F.M., Köse, M. and Sevimli, A. (2007): Dirofilaria immitis infection in dogs: unusually located and unusual findings. Parasitology Res. 101:1487-1494.
12. Meyer, D.J., Coles, E.H. and Harvey, et Dennie J. Rich, L.J. (1992): Veterinary Laboratory Medicine: Interpretation and Diagnosis. 3rd ed. Saunders, Philadelphia, pp: 170-180.
13. Niwetpathomwat, A., Kaewthamasorn, M., Tiawsirisup, S., Techangamsuwan, S. and  Suvarnvibhaja, S. (2007): A retrospective study of the clinical hematology and the serum biochemistry tests made on canine dirofilariasis cases in an animal hospital population in Bangkok, Thailand. Res.Vet. Sci. 82(3): 364–369.
14. Niwetpathomwat1, A., Assarasakorn, S., Techangamsuwan, S., Suvarnavibhaja, S. and Kaewthamasorn, M. (2006): Canine dirofilariasis and concurrent tick-borne transmitted diseases in Bangkok, Thailand Comparative Clinical Pathology. 15(4): 249-253.
15. Parke, N.J. and Mays, C.E. (1982):  Canine dirofilariasis in central Indian. Proc. Indiana. Acad, Sci .99:650-658.
16. Pattons, S. and Garner, F.M. (1970): Cerebral infarction caused by heart worms (Dirofilaria immitis) in a dog. J. Am. Med. 156: 600.
17. Sadighian, A. (1969):  Helminth parasites of stray dogs in Shahsavar area of Iran. J. Helminth, 2: 372-374.
18. Sharma, M.C. and Pachauri, S. P. (2005): Blood cellular and biochemical studies in canine dirofilariasis. Vet. Res. Communications. 5(1): 295-300.
19. Rhee, J.K., Yang, S.S. and Kim, H.C. (1998): Periodicity exhibited by Dirofilaria immitis microfilariae identified in dogs of Korea.  J. Pavasitol. 36: 4: 23.
20. Tada, Y., Ohta, T. and Soohara, S. (1991):  Helminth infections dogs in Shiga Japan. J. Vet. Med. Sci. 53(2): 359-360.