یافته‌های الکتروکاردیوگرافی در گاوان مبتلا به تیلریوز

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 9، دوره 3، 2 (10) تابستان، شهریور 1388، صفحه 509-518   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

مجید فرتاش وند^{* 1}؛ محمدقلی نادعلیان²؛ مهدی سخا²؛ شهاب الدین صافی³؛ علی حسن پور⁴؛ مهدی تقوی⁵

¹دانش آموخته بیماری‌های داخلی دام‌های بزرگ، دانشکده علوم تخصصّی دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

²گروه بیماری‌های داخلی دام‌های بزرگ، دانشکده علوم تخصصّی دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

³گروه کلینیکال پاتولوژی، دانشکده علوم تخصصّی دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

⁴گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

⁵دانشجوی دکترای حرفه‌ای دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

چکیده

تیلریوز یکی از بیماری­های تک­یاخته‌ای مهم نشخوارکنندگان اهلی به ویژه گاو، گوسفند و بز می‌باشد که توسط گونه‌های مختلف کنة ‌آلوده به انگل تیلریا منتقل می­شود. کم­خونی، اختلالات الکترولیتی و واسکولیت از جمله عوارض این بیماری در سیستم قلبی- عروقی محسوب می‌شوند. در این مطالعه 90 رأس گاو مبتلا به تیلریوز، مورد معاینه بالینی و آزمایشات انگل­شناسی و الکتروکاردیوگرافی قرار گرفتند. در گاوان مبتلا به تیلریوز، 30 دقیقه پس از استراحت و قبل از انجام هر گونه کار درمانی و در آرامش کامل، با استفاده از دستگاه الکتروکاردیوگرافی سه کاناله با اشتقاق Base-apex و اشتقاق I به مدت 30 ثانیه اقدام به اخذ ECG گردید تا آریتمی‌های موجود تشخیص داده شود و نوع آریتمی نیز مشخص گردد. از لحاظ الکتروکاردیوگرافی بیشترین آریتمی­های مشاهده شده در دام­های مبتلا عبارت بودند از: 62 مورد تاکیکاردی سینوسی، 15 مورد آریتمی سینوسی، 6 مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1، یک مورد اکستراسیستول بطنی و یک مورد فیبریلاسیون دهلیزی. با توجه به نوع آریتمی‌ها، این نتیجه حاصل شد که آریتمی‌های ایجاد شده در گاوهای مبتلا به تیلریوز از نوع فونکسیونل و غیرمرضی هستند.

کلیدواژه‌ها

الکتروکاردیوگرافی؛ تیلریوز؛ آریتمی

اصل مقاله

مقدمه

      عامل اصلی بیماری تیلریوز گاوی در ایران تیلریا آنولاتا است که توسط کنه هیالوما منتقل می­شود و باعث بروز علایم بالینی همچون بی­اشتهایی و کاهش تولید، تب بالا، بزرگ شدن عقده­های لنفی سطحی، زردی، رنگ پریدگی و پتشی در مخاطات بدن، کمخونی، ادم ریه، زخم شیردان و روده می­شود (7 و 17). این بیماری از نظر هماتولوژیک و بیوشیمیایی تغییرات زیادی ایجاد می‌کند. همچنین به دلیل کم­خونی ناشی از همولیز و واسکولیت گسترده در عروق، اختلالات الکترولیتی و اسید- باز و نیز علل احتمالی دیگر تغییراتی در سیستم قلبی- عروقی ایجاد می‌کند که در این مطالعه سعی می­شود آریتمی‌های ناشی از وقوع بیماری ثبت و مورد بررسی قرار گیرند.

مواد و روش‌کار

     این مطالعه در طی بهار 1387 الی تابستان 1388 روی 90 رأس گاو 6–1 ساله مبتلا به تیلریوز ارجاعی به کلینیک تخصصّی دام­های بزرگ دانشکدة دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز انجام گرفت. پس از معاینه بالینی و مشاهده نشانه‌های درمانگاهی همچون تب، بزرگ شدن عقده­های لنفی سطحی، رنگ­پریدگی یا زردی مخاطات، وجود خونریزی­های پتشی در ملتحمه یا واژن و ادم ریه، دام مشکوک به تیلریوز در نظر گرفته شده و جهت تأیید تشخیص اقدام به تهیه گسترش خونی از ورید گوش و مشاهده فرم پیروپلاسمی انگل در داخل گلبول­های قرمز و یا بزل عقده لنفی و مشاهده شکل شیزونتی انگل در داخل لنفوسیت­ها موسوم به اجسام آبی کخ (Kokh's blue bodies) گردید. متعاقب تأیید تشخیص و بعد از 30 دقیقه استراحت دادن به دام جهت عادت کردن به محیط با حفظ آرامش کامل و با استفاده از دستگاه الکتروکاردیوگراف سه کاناله با اشتقاق Base-apex و اشتقاق I دستگاه و جریان ورودی یک میلی‌ولت و سرعت mm/s25 و به مدت60-30 ثانیه ECG اخذ گردید تا تغییرات الکتروکاردیوگرافی ثبت شود. در این نوع اشتقاق الکترود مثبت به ناحیه‌ای روی توپوگرافی قلب، الکترود منفی به یک سوم انتهایی ناودان وداجی سمت چپ و الکترود خنثی به ناحیه دورتر از قلب مثل کپل یا تهیگاه وصل گردید. تفسیر الکتروکاردیوگرام­ها با استفاده از ذره‌بین صورت گرفته است. در تفسیر ECG به معیارهای زیر شامل تعداد ضربان قلب، شکل موج P مثل مثبت یا منفی بودن و پهنای موج P، وجود هر موج QRS به ازای هر موج P، P-R Interval، R-R Interval و اشکال امواج QRS توجه گردید. البته نشانه‌های بالینی دستگاه گردش خون مثل صداهای قلبی و شدت آن، قدرت ضربان قلب، ریتم قلب، وضوح صداهای قلب، وجود صداهای اضافی و معاینه ورید وداج و نیز سایر نشانه­های درمانگاهی دام در هنگام مراجعه با معاینه دقیق ثبت گردیدند تا در تفسیر ECG و سایر نتایج حاصله از آنها بهره گرفته شود.

نتایج

      بر اساس یافته­های الکتروکاردیوگرافی از کل 90 رأس گاو مبتلا به تیلریوز، در 62 گاو (69 درصد) تعداد ضربان قلب بیشتر از 80 ضربه در دقیقه ثبت شد (جدول 1). متوسط ضربان قلب در دام­های بیمار 74_/15±59_/88 ضربه در دقیقه برآورد گردید.

 

جدول 1- تعداد ضربان قلب در گاوان مبتلا به تیلریوز

 

محدوده	زیر 60	70 – 60	80 – 71	90 – 81	100 – 91	بالای 100
فراوانی مطلق	2	8	18	24	22	16
درصد	2/2	8/8	20	7/26	5/24	8/17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

با مشاهده و تفسیر الکتروکاردیوگرام­های اخذ شده از گاوهای مبتلا به تیلریوز، بیشترین آریتمی­های مشاهده شده عبارت بودند از: 62 مورد تاکیکاردی سینوسی، 15 مورد آریتمی سینوسی، 6 مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1، یک مورد اکستراسیستول بطنی و یک مورد فیبریلاسیون دهلیزی (جدول 2). لازم به ذکر است در این مطالعه ضربانات بالای 80 ضربه در دقیقه در دام­های بالای 2 سال به عنوان تاکیکاردی سینوسی و فاصله زمانی P-R بیشتر از 22_/0 ثانیه به عنوان بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1 در نظر گرفته شد.

جدول 2- دیس­ریتمی­های مشاهده شده در گاوان مبتلا به تیلریوز

دیس­ریتمی	تعداد
تاکیکاردی سینوسی	62
آریتمی سینوسی	15
بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1	6
اکسترا سیستول بطنی	1
فیبریلاسیون دهلیزی	1

 

 

 

 

نگاره 1- الکتروکاردیوگرام طبیعی گاو

 

 

 

نگاره 2- آریتمی سینوسی

 

نگاره 3- بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1

 

 

 

 

نگاره 4- اکستراسیستول بطنی

 

نگاره 5- فیبریلاسیون دهلیزی- بطنی

 

موج P در تمامی موارد مثبت بود که در 5 مورد به صورت دوفازی و در بقیه (85 مورد) به صورت تک­فازی بود. همچنین بخش اعظم کمپلکس QRS منفی بود. موج T که نشان دهنده رپلاریزاسیون بطن­هاست، در 48 مورد به صورت منفی و مثبت

و در 42 مورد به صورت مثبت ثبت شده بود (جدول 3). نتایج حاصل از آنالیز جزیی امواج مختلف در جداول 4 و 5 خلاصه شده است.

 

 

 

جدول 3- شکل امواج مختلف در الکتروکاردیوگرام

 

 

 

 

 

جدول 4- فاصله زمانی امواج الکتروکاردیوگرام در گاوهای مبتلا به تیلریوز تحت مطالعه ± انحراف استاندارد (ثانیه)

P duration	QRSduration	T duration	P-R interval	Q-T interval	S-T segment
0191/0 ± 0774/0	0198/0 ± 0770/0	0214/0 ± 0848/0	0318/0 ± 01930/0	0659/0 ± 3630/0	0408/0 ± 2030/0

 

جدول 5- ارتفاع امواج الکتروکاردیوگرام در گاوهای مبتلا به تیلریوز تحت مطالعه ± انحراف استاندارد (میلی­ولت)

P amplitude	R amplitude	Tamplitude
0053/0 ± 1400/0	0226/0 ± 5637/0-	0095/0 ± 2382/0

 

بحث و نتیجه‌گیری

     متوسط ضربان قلب در دام­های بیمار 74_/15±59_/88 ضربه در دقیقه بود که در مقایسه با حالت طبیعی (80–60 ضربه در دقیقه) بیشتر می­باشد (17). رضاخانی و همکاران نیز با مطالعه روی گاوهای شیری سالم تعداد ضربان قلب طبیعی را
13_/9±73_/75 ضربه در دقیقه گزارش کرده­اند (19).

به نظر می­رسد تاکیکاردی رخ داده به صورت جبرانی و در پاسخ به آنمی حاصل از همولیز خارج عروقی و کاهش هماتوکریت بدن و یا تب می­باشد. البته باید توجه داشت که تاکیکاردی سینوسی به وسیله عواملی همچون درد، هیجان، ورزش، هیپرترمی، کاهش فشار خون شریانی و تجویز داروهای آدرنرژیک ایجاد می­گردد (17).

با مشاهده و تفسیر الکتروکاردیوگرام­های اخذ شده از گاوهای مبتلا به تیلریوز، آریتمی­های مشاهده شده عبارت بودند از: 62 مورد تاکیکاردی سینوسی، 15 مورد آریتمی سینوسی، 6 مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1، یک مورد اکستراسیستول بطنی و یک مورد فیبریلاسیون دهلیزی.

تا زمان انجام این تحقیق، تنها یک مطالعه داخلی در مورد تغییرات الکتروکاردیوگرافی بیماری تیلریوز منتشر شده بود که طی آن حسن­پور و همکاران (2008) در 20 مورد گاومیش مبتلا به تیلریوز تحت مطالعه، 3 مورد ضربان پیش­رس دهلیزی، 2 مورد تاکیکاردی سینوسی، 2 مورد آریتمی سینوسی و یک مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1 را ثبت کردند (11). Keles و همکاران نیز (2003) در یک گاو مبتلا به پریکاردیت کاذب ناشی از تیلریوز، ریتم سینوسی قلب را طبیعی و تنها با مختصری افزایش تعداد ضربان قلب گزارش کردند (12).

رضاخانی و همکاران (2004) با مطالعه روی 952 گاو و تلیسه 1 تا 6 ساله، بیشترین دیس­ریتمی قلبی را در 202 گاو سالم را آریتمی سینوسی (86 مورد)، تاکیکاردی سینوسی (88 مورد)، برادیکاردی سینوسی (2 مورد)، بلوک دهلیزی-بطنی درجه یک (22 مورد)، کمپلکس پیش­رس دهلیزی (4 مورد) و کمپلکس پیش­رس بطنی (10 مورد) گزارش نمودند (18).

در یک مطالعه مربوطه به سال 1379، از 310 رأس گاو بیمار ارجاعی به درمانگاه دانشکده دامپزشکی ارومیه، ECG اخذ شد و از بین این 310 رأس گاو بیمار، در 91 مورد تاکیکاردی سینوسی، 23 مورد آریتمی سینوسی، 17 مورد برادیکاردی سینوسی، یک مورد بلوک سینوی-دهلیزی، 2 مورد ضربان پیش‌رس دهلیزی، 2 مورد تاکیکاردی فوق بطنی، 5 مورد فیبریلاسیون بطنی، 3 مورد فیبریلاسیون دهلیزی، 11 مورد بلوک دهلیزی-بطنی درجه یک، 3 مورد بلوک دهلیزی-بطنی درجه دو، یک مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه سه، 4 مورد ضربان پیش­رس بطنی مشاهده شد و 147 راس گاو دیگر ریتم منظم داشتند (6).

در این مطالعه طبق جدول 2، در 62 رأس از گاوهای تحت مطالعه تاکیکاردی سینوسی ثبت شد. به نظر می­رسد تاکیکاردی رخ داده به صورت جبرانی و در پاسخ به آنمی حاصل از همولیز خارج عروقی و کاهش هماتوکریت بدن و یا افزایش دمای بدن و تب باشد (17). همچنین در 15 مورد آریتمی سینوسی مشاهده شد. آریتمی سینوسی از آریتمی‌های فیزیولوژیک طبیعی محسوب می‌شود که در الکتروکاردیوگرام به واسطه تغییر در فاصله P-P همراه یا بدون تغییر در فاصله P-R مشخص می‌شود. این آریتمی با تغییر در تخلیه الکتریکی از گره SA مرتبط با تغییر در شدت تحریک واگ همراه است. آریتمی سینوسی معمولاً با تنفس ارتباط دارد به طوری که تعداد تخلیه الکتریکی و ضربان قلب در هنگام دم افزایش یافته و به هنگام بازدم کاهش می­یابد. همچنین آریتمی سینوسی در مراحل اولیه هیپرکلسمی در طی درمان گاوان دچار تب شیر ایجاد
می­گردد (17).

در 6 مورد از گاوهای مبتلا به تیلریوز تحت مطالعه، بلوک دهلیزی-بطنی درجه 1 وجود داشت (جدول 2). در بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1، فاصله P-R طولانی‌تر از حد معمول است (بیشتر از 22_/0 ثانیه) و این وضعیت ممکن است گذرا بوده و ناشی از بالا و پایین رفتن تون واگ باشد. معمولاً این نوع آریتمی واجد اهمیت بالینی نیست (17). بلوک دهلیزی- بطنی در گاو گزارش شده است. بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1 و 2 هم در گاوان سالم و هم بیمار (گوساله­های اسهالی، مسمومیت با گیاهان و سارکوسیست قلبی) مشاهده شده است (18).

دلیر نقده و همکاران (1378) بلوک­های دهلیزی-بطنی را در 15 مورد از 310 گاو بیمار ارجاعی به کلینیک ثبت کردند که از این بین 11 مورد بلوک دهلیزی-بطنی درجه 1 (33_/73 درصد)، 3 مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 2 (20 درصد) و یک مورد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 3 (66_/6 درصد) بود. از این میان یکی از موارد بلوک دهلیزی- بطنی درجه 1 در یک گاو 5 ساله مبتلا به تیلریوز رخ داده بود (1).

در گاوهای مبتلا به تیلریوز تحت مطالعه تنها یک مورد فیبریلاسیون دهلیزی وجود داشت (جدول 2). در الکتروکاردیوگرام دام­های دچار فیبریلاسیون دهلیزی موج P وجود ندارد اما خط پایه چندین منحنی موج مانند به نام امواج F دیده می‌شود. فیبریلاسیون دهلیزی از متداول‌ترین آریتمی‌های دام­های بزرگ است (17). در میان گزارشات انجام گرفته در مورد فراوانی آریتمی­های قلبی در گاوهای بیمار ارجاعی به کلینیک­ها نیز فیبریلاسیون دهلیزی معمول بوده است و معتقدند که در اکثر موارد به طور ثانویه رخ می­دهد ولی در مطالعه­ای که توسط رضاخانی روی گاوهای هلشتاین سالم انجام گرفت، هیچ موردی از فیبریلاسیون دهلیزی گزارش نشد. احتمالاً استرس ناشی از تولید بالا، تغییر در تون سمپاتیک و پاراسمپاتیک عامل ایجاد فیبریلاسیون دهلیزی در گاوان سالم است. نشان داده شده است که در اکثر موارد فیبریلاسیون دهلیزی به مشکلات دستگاه گوارش، گندیدگی سم و آب آوردگی جنین مربوط بوده است (18).

Machida و همکاران (1993) با مطالعه روی 285 گاو هلشتاین به ظاهر سالم، میزان بروز فیبریلاسیون دهلیزی را در گاوان به ظاهر سالم 5_/2 درصد برآورد کردند (7 رأس از 285 گاو تحت مطالعه) که در 4 مورد، 40–28 روز پس از زایش و در 2 مورد 2 روز پس از خشک کردن شیر دام و در یک گاو بلافاصله قبل از زایش اتفاق افتاد (16).

کمپلکس پیش­رس دهلیزی می­تواند به عنوان یک آریتمی فونکسیونل در گاو و غیر وابسته به بیماری زمینه­ای قلب باشد (8). کمپلکس پیش­رس دهلیزی در گاو ممکن است منجر به فیبریلاسیون دهلیزی شود (8 و 18). در مطالعه­ای که Constable و همکاران (1990) روی 16 گاو دچار کمپلکس پیش­رس دهلیزی انجام دادند، 5_/62 درصد گاوها هایپوکلسمیک و 25 درصد هایپوکالمیک بودند و در 5_/87 درصد موارد، بیماری گوارشی همزمان نیز وجود داشت (8). کمپلکس پیش­رس بطنی در برخی گاوهای سالم و نیز گاوهای دچار جراحات میوکارد دیده شده است (18).

مطالعات چندی در مورد تغییرات الکتروکاردیوگرافی در برخی بیماری­های دامی صورت گرفته است. سخا و رضاخانی (1380) در شش رأس گوساله مبتلا به مسمومیت تجربی با خرزهره، برادیکاری و تاکیکاردی سینوسی، آریتمی سینوسی، از هم­گسیختگی دهلیزی-بطنی، ضربان پیش­رس بطنی و فیبریلاسیون بطنی را ثبت کرده­اند (5). دلیر نقده و یار اسماعیل (1380) با مطالعه الکتروکاردیوگرافی بر روی 47 رأس گوساله مبتلا به اسهال، دریافتند که 9_/31 درصد گوساله­ها دارای ریتم سینوسی طبیعی، 8_/46 درصد دارای تاکیکاردی سینوسی، 6_/10 درصد برادیکاردی و آریتمی سینوسی بوده و در 6_/10 درصد موارد دهلیز خاموش همراه با آریتمی­های دیگر همچون ایست سینوسی و بلوک سینوسی-دهلیزی وجود دارد. آزمون همبستگی، ارتباط معنی­داری بین معیارهای الکتروکاردیوگرافی و عیار سرمی پتاسیم را نشان نداد (2). Machida و همکاران (1991) در یک گوساله مبتلا به میوکاردیت ثانویه ناشی از انعقاد داخل عروقی منتشر، افزایش CK-MB، کمپلکس­های پیش­رس بطنی و تاکیکاردی بطنی را ثبت کرده است (15).

در دام­های بزرگ و نشخوارکنندگان، چون فیبرهای پورکنژ به طور عمیق در میوکارد نفوذ کرده­اند، از الکتروکاردیوگرافی عمدتاً جهت شناسایی دیس­ریتمی­های قلبی استفاده می­شود و استفاده از آن برای تشخیص بزرگ­شدگی حفره­های قلبی نامناسب است (17 و 18). دیس­ریتمی­های قلبی می­تواند اولیه یا ثانویه و نیز پاتولوژیک و فونکسیونل باشد. قسمت اعظم دیس­ریتمی­های قلبی گاو فیزیولوژیک هستند که اثر زیان­آوری روی قلب ندارند و در کالبدگشایی هیچ جراحتی را نمی­توان در سیستم قلبی- عروقی یافت (18). اختلالات الکترولیتی سرم یکی از علل آریتمی­های ثانویه محسوب می­شود. به طوری که مخبر دزفولی و همکاران (1379) نشان دادند که آریتمی­های قلبی در رابطه با سطوح مختلف عیار پتاسیم تفاوت معنی­داری را نشان می­دهند. بدین صورت که هم در موارد هیپرکالمی و هم هیپوکالمی موارد وقوع آریتمی نسبت به حالت نورموکالمی از فراوانی بیشتری برخوردار بود (6).

طبق نتایج حاصله از این بررسی (جدول 3)، موج P در تمامی موارد مثبت بود که با نتایج حاصل از آنالیز الکتروکاردیوگرام گاوهای سالم انجام گرفته توسط رضاخانی و همکاران، منطبق بود (19). از این میان در 5 دام موج P به صورت دوفازی و در بقیه (85 مورد) به صورت تک فازی بود. همچنین بخش اعظم کمپلکس QRS منفی بود که با نتایج حاصل از آنالیز الکتروکاردیوگرام گاوهای سالم انجام گرفته توسط رضاخانی و همکاران، مطابقت داشت (19). موج T که نشان­دهنده رپلاریزاسیون بطن­هاست، در 48 مورد به صورت منفی و مثبت و در 42 مورد به صورت مثبت ثبت شده بود. Deroth (1980) موج T را در 29 مورد مثبت و در 3 مورد به صورت منفی و مثبت گزارش نمود (9). رضاخانی و معاف پوریان نیز (1372) با مطالعه روی گاوهای هلشتاین شیرده دریافتند که در 31 مورد موج T به صورت مثبت و در 18 مورد به صورت منفی و مثبت بود (3).

در آنالیز جزئی امواج مختلف الکتروکاردیوگرام، فاصله زمانی موج P 0191_/0±0774_/0 ثانیه، ارتفاع موج P 0053_/0±1400_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی کمپلکس QRS 0198_/0±0770_/0 ثانیه، ارتفاع موج R 0226_/0±5637_/0-، فاصله زمانی موج T 0214_/0±0848_/0 ثانیه، ارتفاع موج T 0095_/0±2382_/0، فاصله زمانی P-R 0318_/0±01930_/0 ثانیه، فاصله زمانی Q-T 0659_/0±3630_/0 ثانیه و فاصله زمانی قطعه S-T 0408_/0±2030_/0 برآورد گردید.

طبق نتایج به دست آمده از تحقیق Keles و همکاران (2003) بر روی یک گاو مبتلا به پریکاردیت کاذب ناشی از تیلریوز، ارتفاع کمپلکس QRS معادل 6_/0- میلی ولت بود (12).

در اولین مطالعه روی اجزای الکتروکاردیوگرام 32 گاو شیری سالم توسط Deroth (1980) که با استفاده از اشتقاق رأسی- قاعده­ای انجام گرفت، فاصله زمانی موج P 014_/0±099_/0 ثانیه و ارتفاع موج P 111_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی موج T 019_/0±108_/0 ثانیه و ارتفاع آن 449_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی کمپلکس QRS 008_/0±106_/0 ثانیه و ارتفاع این کمپلکس 736_/0- میلی­ولت، فاصله زمانیP-R  022_/0±201_/0 ثانیه، فاصله زمانی segment P-R 020_/0±103_/0 ثانیه، فاصله زمانی S-T 028_/0±187_/0 ثانیه و فاصله زمانیQ-T 029_/0±398_/0 ثانیه برآورد شده است (9). بعدها رضاخانی و همکاران با آنالیز یافته­های الکتروکاردیوگرافی حاصل از اشتقاق رأسی- قاعده­ای مقادیر طبیعی را در گاوان شیری بدین شرح اعلام کردند: فاصله زمانی موج P 0143_/0±0887_/0 ثانیه، ارتفاع موج P 0392_/0±161_/0 میلی ولت، فاصله زمانی موج T 0154_/0±0941_/0 ثانیه، ارتفاع موج T 1519_/0±3606_/0
میلی­ولت، فاصله زمانی کمپلکس QRS 0121_/0±0847_/0 ثانیه، فاصله زمانی P-R 0218_/0±2102_/0 ثانیه، فاصله زمانی Q-T 037_/0±389_/0 ثانیه (3 و 4). آنها در مطالعه دیگری در سال 2004 بر روی 600 رأس گاو شیری 1 تا 14 ساله این نتایج را منتشر کردند: فاصله زمانی موج P 01_/0±08_/0 ثانیه، ارتفاع موج P 04_/0±12_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی موج T 01_/0±09_/0 ثانیه، فاصله زمانی موج R 13_/0±15_/0 ثانیه، فاصله زمانی کمپلکس QRS 01_/0±06_/0 ثانیه، فاصله زمانی P-R 02_/0±2_/0 ثانیه و فاصله زمانی Q-T 03_/0±73_/0 ثانیه (19).

دلیر نقده و یار اسماعیل (1380) با مطالعه روی گوساله­های مبتلا به اسهال، معیارهای الکتروکاردیوگرافی را بدین شرح گزارش کردند: فاصله زمانی موج P 00_/0±006_/0 ثانیه، ارتفاع موج P 01_/0±24_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی موج T 00_/0±10_/0 ثانیه، ارتفاع موج T 07_/0±86_/0 میلی­ولت، فاصله زمانی کمپلکس QRS 00_/0±06_/0 ثانیه، فاصله زمانیP-R  01_/0±13_/0 ثانیه، فاصله زمانی Q-T 01_/0±25_/0 ثانیه (2).

Q-T interval در گاو و گوساله در طی مرحله هیپوکلسمی طولانی­تر و در مرحله هیپرکلسمی کوتاهتر می­شود. به نظر
می­رسد هیپرکلسمی از فعالیت دهلیزی می­کاهد و فعالیت بطن را بیشتر می­کند که به صورت برادیکاردی، ایست سینوسی و ضربات نابجای بطنی تظاهر می­یابد (13). کاهش کلسیم خون باعث کاهش ارتفاع و طولانی شدن زمان پتانسیل عمل می­شود که به صورت طولانی شدن قطعه ST و افزایش QT منتج از آن در الکتروکاردیوگرام خودنمایی می­کند (6). رضاخانی و معاف پوریان (1372) گزارش نمودند که اختلالات الکترولیتی خصوصاً کلسیم و پتاسیم می­توانند اثر قابل توجهی روی قطعه QT بگذارند (3). تغییرات سطح سرمی کلسیم روی تونوسیته عصب واگ تأثیر گذاشته و موجب بروز آریتمی می­گردد (13).

در مطالعه­ای که توسط Lobetti و همکاران (2002) روی 34 سگ مبتلا به بابزیوز انجام گرفت، تغییرات الکتروکاردیوگرافی مشاهده شده شامل تغییرات موج T، تغییرات قطعه ST (بالارفتن و در موارد کمتر پایین آمدن)، پهن شدن QRS و افزایش ارتفاع موج Q بود (14). Dvir و همکاران (2004) در مطالعه مشابهی بیشترین تغییرات الکتروکاردیوگرافی را به صورت بلوک سینوسی-دهلیزی یا ایست سینوسی (7 درصد)، کمپلکس­های پیش­رس بطنی (7 درصد)، کاهش ارتفاع R (23 درصد)، موج Q واضح (13 درصد)، انحراف محور (40 درصد)، طولانی شدن QRS (32 درصد)، ST مواج (28 درصد)، T بزرگ (42 درصد) و R دندانه­دار (28 درصد) گزارش کردند (10).

چون در دام­های بزرگ به­خصوص نشخوارکنندگان فیبرهای پورکنژ به طور عمیق در میوکارد نفوذ کرده­اند، از الکتروکاردیوگرافی عمدتاً جهت شناسایی دیس­ریتمی­های قلبی استفاده می­شود و استفاده از آن برای تشخیص بزرگ شدگی حفره­های قلبی نامناسب است. دیس­ریتمی­های قلبی می­تواند اولیه یا ثانویه و نیز پاتولوژیک یا فونکسیونل باشد که قسمت اعظم دیس­ریتمی­های قلبی گاوهای مبتلا به تیلریوز فیزیولوژیک هستند که اثر زیان­آور بارزی روی قلب ندارند.

مراجع

1. دلیر نقده، ب.، مخبر دزفولی، م.ر. و رضاخانی، ع. (1378): بررسی فراوانی بلوک‌های دهلیزی- بطنی در گاو. مجله دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 54، شماره 3، صفحات: 105-97.
2. دلیر نقده، ب.، یار اسماعیل، م.، (1380): مطالعه ارتباط متقابل یافته­های بالینی، بیوشیمیایی و الکتروکاردیوگرافی در گوساله­های مبتلا به سندرم اسهال. مجله دانشکده دامپزشکی تهران، دوره 56، شماره 1، صفحات: 19-13.
3. رضاخانی، ع. و معاف پوریان، ا. (1372): بررسی پارامترهای طبیعی الکتروکاردیوگرام گاو شیرده نژاد هلشتاین. مجله دانشکده دامپزشکی تهران، دوره 47، شماره 3 و 4، صفحات: 34-33.
4. رضاخانی، ع.، مهام، م. و عابدی، م. (1373): تعیین بهترین محل الکترودها و بررسی پارامترهای الکتروکاردیوگرام اشتقاق قاعده­ای رأسی در اسب و گاو. مجله دانشکده دامپزشکی تهران، دوره 49، شماره 1 و 2، صفحات: 65-55.
5. سخا، م. و رضاخانی، ع. (1380): بررسی ارتباط بین سموم خرزهره در سرم و آریتمی­های قلبی در مسمومیت تجربی گوساله. مجله دانشکده دامپزشکی تهران، دوره 56، شماره 2، صفحات: 102-95.
6. مخبر دزفولی، م.ر.، دلیر نقده، ب. و مرتاض، ا. (1379): نقش الکترولیت‌ها در ایجاد آریتمی‌های قلبی در گاو. مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 55، شماره 1، صفحات: 68-63.
7. هاشمی فشارکی، ر. (1365): تیلریوز گاوی در ایران. چاپ اول، انتشارات مؤسسه رازی، سازمان تحقیقات کشاورزی، صفحات: 105-5.
8. Constable, P.D., Muir, W.W., Bonagura, J.D., Rings, D.M. and St Jean, G. (1990): Clinical and electrocardiographic characterization of cattle with atrial premature complexes. J. Am. Vet. Med. Assoc., 197(9): 1163-9.
9. Deroth, L. (1980): Electrocardiographic parameters in the normal lactating holstein cow. Can. vet. J. 21: 271-277.
10. Dvir, E., Lobetti, R.G., Jacobson, L.S., Pearson, J. and Becker, P.J. (2004):Electrocardiographic changes and cardiac pathology in canine babesiosis. Journal of Veterinary Cardiology, 6(1): 15.
11. Hasanpour, A., Moghaddam, G.A. and Nematollahi, A. (2008): Biochemical, hematological, and electrocardiographic changes in buffaloes naturally infected with Theileria annulata. Korean J. Parasitol.و 46(4): 223-227.
12. Keles, I., Alptekin, I., Atasoy, N., Çinar, A., Dönmez, A. and Ceylan, E. (2003): Pseudopericarditis in a cow caused by theileriosis - a case report. veterinnarski archiv., 73 (2): 111-117.
13. Littledike, E.T., Glazier, D. and Cook, H.M. (1976): Electrocardiographic changes after induced hypercalcemia and hypocalcemia in cattle: reversal of the induced arrhythmia with atropine. Am. J. Vet. Res., 37(4): 383-8.
14. Lobetti, R., Dvir, E. and Pearson, J. (2002): Cardiac troponins in canine babesiosis. J. Vet. Intern. Med., 16: 63–68.
15. Machida, N., Aohagi, Y., Yamaga, Y., Shimada, A., Umemura, T. and Kagota, K. (1991): Myocardial infarction secondary to a disseminated coagulopathy in a cow. The Cornell Veterinarian, 81(2): 129-35.
16. Machida, N., Nakamura, T., Kiryu, K., and Kagota, K. (1993): Electrocardiographic features and incidence of atrial fibrillation in apparently healthy dairy cows. Zentralblatt fur Veterinarmedizin. Reihe A, 40(3): 233-9.
17. Radostitis, O.M., Gay, C.C., Hinchcliff, K.W. and Constable, P.D. (2007): Veterinary Medicine, a text book of the disease of cattle, sheep, pigs and horses. 10th ed., Elsevier publishing, pp: 1526-1532.
18. Rezakhani, A., Papahn, A.A. and Gheisari, H.R. (2004): Cardiac dysrhythmias in clinically healthy heifers and cows. Revue Méd. Vét., 155: 159-162.
19. Rezakhani, A., Papahn, A.A. and Shekarfroush, Sh. (2004): Analysis of base apex lead electrocardiograms of normal dairy cows. Vet. archiv, 74(5): 351-358.