دگردیسى و جابه‏ جایى در اسطوره "ضحّاک"

پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی

مقاله 2، دوره 3، شماره 8، شهریور 1391، صفحه 39-60   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

اصغر شهبازى^*

دانشجوى دکترى دانشگاه یزد

چکیده

چگونگى دگردیسى و جابه‏جایى در اساطیر، موضوعى مهم در بازشناخت آن‏هاست. اساطیر در گذر زمان از شکل و کاربرد ویژه خود فاصله مى‏گیرند و دست‏خوش تحوّل و دگرگونى مى‏شوند. این تحوّل و دگرگونى در اساطیر، خود را به صورت تغییر فرم، بیان، ساختار و کاربرد خود را نشان مى‏دهد. پى بردن به چگونگى این دگرگونى‏ها، به ما در شناخت صورت اصلى اساطیر کمک مى‏کند. در اسطوره "ضحّاک" که یکى از کهن‏ترین و رمزآلودترین اساطیر ایرانى است، این فرایند به نحو چشمگیرى خود را نشان داده، به گونه‏اى که برخى "ضحّاک" را صورت تحوّل‏یافته اهریمن در هزاره اهریمنى و برخى دیگرگون‏شده اسطوره "پهلوان اژدرکش" و بعضى آن را مثالى براى دیو خشک‏سالى مى‏دانند. بنا به اهمیّت بازشناخت این اسطوره در "شاهنامه فردوسى"، نگارنده بر آن شد تا در قالب این مقاله و با مرورى بر متون پیش و پس از اسلام، نشان دهد که این اسطوره در روند انتقال و جابه‏جایى، چگونه از شکل و فرم اصلى خود خارج شده، به گونه پادشاهى دژرفتار در "شاهنامه" در آمده‏است. نتایج این مقاله مى‏تواند الگویى باشد براى بررسى روند انتقال در سایر اساطیر و بازشناخت ماهیّت اسطوره‏هایى که در حماسه ملّى  ایران جاى گرفته‏است.

کلیدواژه‌ها

دگردیسى اساطیر؛ شاهنامه؛ ضحّاک؛ اهریمن؛ دیو خشک‏ سالى