بررسی بازتاب نمادین آتش در دو داستان مثنوی با رویکرد تطبیقی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 11، شماره 41، بهمن 1394، صفحه 225-250   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد صافحیان^{* 1}؛ زکیه رشیدآبادی²

¹استادیار گروه کلام اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

آتش از دیرباز به سبب نقشی که در زندگی انسان داشته است، مورد توجه بوده است. یکی از خویشکاری‌های نمادین آتش، تطهیر است. آتش با وجود این که سوزاننده است، پاکی و طهارت را نیز به ارمغان می‌آورد. بنا به باور اساطیری، آتش آوردگاه پاکی و پلیدی است. در این جستار ابتدا به بررسی مفهوم نمادین آتش در اساطیر مختلف پرداخته‌ایم که گذر از آن (آزمون آتش) عروج به مرحله‌ای بالاتر را در خود نمادینه کرده است. پس از آن با خوانش اسطوره «گذشتن سیاوش از آتش» در شاهنامه، و ناظر به داستان حضرت ابراهیم (ع)  در فرهنگ سامی، با رویکردی تطبیقی آن را با داستان «در آتش افکندن کودک» در مثنوی و نیز  حکایت «جواب دهری که عالّم را قدیم گوید» مقایسه کرده‌ایم و رویکرد مولانا را به خوانش آثار پیشین خود بررسی کرده‌ایم. این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، مولانا از مفاهیم اسطوره‌ای و نمادین قبل از خود آگاهی داشته و با تخیل شاعرانه خود به بازآفرینی این مضامین در زمان خود پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

آتش؛ آزمون آتش؛ سیاوش؛ ابراهیم؛ داستان‌های مثنوی

مراجع

 

قرآن‌کریم.

آموزگار، ژاله. 1383. تاریخ اساطیری ایران. چاپ ششم. تهران: سمت.

آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. 1375. اسطوره زندگی زردشت. تهران: چشمه، آویشن.

ابومنصور عبدالرزاق توسی. 1383. دیباچه شاهنامه ابومنصوری، رحیم رضازاده‏ ملک، مجله نامه‏‏ انجمن، ش1، سال 4.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

اوستا. 1391. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر. 1389. دانشنامه مزدیسنا. چاپ پنجم. تهران: مرکز.

باشلار، گاستون. 1364. روانکاوی آتش. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.

بختور تاش، نصرت الله. 1387. نشان رازآمیزگردونه خورشید یا گردونه مهر. تهران: آرتامیس.

بهار، مهرداد. 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: توس.

ــــــــــ . 1386. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: اسطوره.

ــــــــــ . 1388. نگاهی به تاریخ اساطیر ایران باستان. به کوشش سیروس شمیسا. تهران: علم.

بیرونی، ابوریحان. 1377. آثار الباقیه. ترجمه اکبر دانا سرشت. تهران: امیرکبیر.

پورداود، ابراهیم. 1355. یسنا. به‌کوشش بهرام فره‌وشی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.

پورخالقی چترودی، مهدخت و فرزاد قائمی. 1390. «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریه همترازی و رویکرد نقد اسطوره‌ای»، مجله جستارهای ادبی، شماره 17.

پیربایار، ژان. 1376. رمزپردازی آتش. ترجمه جلال ستاری. تهران: مرکز.

جامی، عبدالرحمن. 1374. سلامان و ابسال. به اهتمام ضیاءالدین سجادی. تهران: سروش.

حصوری، علی. 1378. سیاوشان. چاپ اول. تهران: چشمه.

خالقی‌مطلق، جلال. 1372. گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

رجبی، پرویز. 1380. هزاره‌های گمشده. تهران: چشمه.

رستگار فسایی، منصور. 1383. پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مظالعات فرهنگی.

رضی، هاشم. 1383. جشن‌های آتش. تهران: بهجت.

ــــــــــــ. 1381. دانشنامه ایران باستان. تهران: سخن.

روایت پهلوی. 1367. ترجمه مهشید میر فخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زاد اسپرم. 1366. گزیده‌های زاد اسپرم. ترجمه محمد تقی راشد محصل. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سلیم‌الحوت، محمود. 1390. باورها و اسطوره‌های عرب پیش از اسلام. ترجمه منیژه عبداللهی و حسین کیانی. تهران: علم.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1375. صورخیال در شعر فارسی. تهران: آگه.

شکیبی ممتاز، نسرین. 1386. «سیاوش در آیینه ادب فارسی»، مجله ادبیات ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، شماره ششم.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1377. فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صرفی، محمد رضا. 1380. «آزمون آتش»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 8 و9 پیاپی.

عطار، فریدالدین. 1366. تذکرةالاولیا. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

عفیفی، رحیم. 1383. اساطیر و فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: توس.

فخرالدین اسعد گرگانی. 1377. ویس و رامین. مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: صدای معاصر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1387. شاهنامه، (از روی چاپ مسکو). به‌کوشش سعید حمیدیان.. چاپ هفتم. تهران: قطره.

کار نوی، ا. جی. 1341. اساطیر ایرانی. ترجمه احمد طباطبایی. تهران: فرانکلین.

کای بار، جس پیتر آسموسن و مری بویس. 1348. دیانت زرتشتی: مجموعه سی‌مقاله. ترجمه فریدون وهمن. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

مجتهد شبستری، محمد و همکاران. 1367. «آتش»، دایرة‌المعارف اسلام، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج اول. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

معین، محمد. 1363. مزدیسنا و ادب فارسی. جلد2. تهران: دانشگاه تهران.

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1390. مثنوی. به اهتمام احمد خاتمی. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

واحددوست، مهوش. 1379. نهادینه‌های اساطیری. تهران: سروش.

ــــــــــــــــــــ. 1384. «نمادینگی آتش و بازتاب آن در متون اساطیری و حماسی ایران»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره 22،شماره اول.

هینلز، جان. 1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف  باجلان فرخی. چاپ اول، تهران: اساطیر.

یاحقی، محمد جعفر. 1369. فرهنگ اساطیر. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی و سروش.

یونگ، کارل گوستاو. 1373. روان‌شناسی و کیمیا‌گری. ترجمه پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش اسلامی.

 

English Sources

Boyce, M.(1968) “on the Sacred fires of the Zoroastrians” B SoAS 31.

Cravley (1974) ”Fire,Fire Gods”,Encyclopaedia of Religion and Ethics,New York.

Goldsmith, Elizabeth E.(2003) Life Symbols as Related to Sex Symbolism,Kesinger Publishing.

Macdonel, A.A (1974) Vedic my thology, Delhi.

 

 

References

The Holy Quran.

’Afifi, Rahim. (2004/1383SH). Asātir va farhang-e Iran. 2^nd edition. Tehran: Tous.

Abu-mansouri Tousi, Abdol-razzagh. (2004/1383SH). “Dibācheh-ye Shahnameh-ye Abu-mansouri”. Rahim Reza-zadeh Malek. Nāmeh–ye Anjoman Magazine. Year 4. No. 1.

Amouzegār, Zhāleh & Ahmad Tafazzoli. (1996/1375SH). Ostoureh-ye Zendegi-ye Zardosht. Tehran: Cheshmeh, Āvishan.

Amouzegār, Zhāleh. (2004/1383SH). Tārikh-e asātiri-ye Iran. 6^th ed. Tehran: SAMT.

Asmosen, J. P. (1969/1348SH). “diyānat-e zrtoshti (Diyānate Zardoshti)” dar Majmou’eh-ye si maghāleh. Tr. by Fereydoun Vahman. Tehran: Bonyyād-e Farhang-e Iran. Pp. 99.

Attār, Farid-oddin. (1987/1366SH). Tazkaratol-owliya’. Edited by Mohammad. Est’elāmi. Tehran: Zavvār.

Avestā. (2010/1389). Report and research by Jalil Doustkhāh. Tehrān: Morvārid. 15^th ed.

Bachelard, Gaston. (1985/1364SH). Ravānkāvi-ye ātash (La psychanalyse du feu). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: tous.

Bahār, Mehrdād. (1983/1362SH). Pazhouheshi dar asātir-e Iran. Tehran: Tous.

Bahār, Mehrdād. (2007/1386SH). Jostāri chand dar farhang-e Iran. Tehran: Ostoureh.

Bahār, Mehrdād. (2009/1388SH). Negahi be tārikh-e asātir-e Iran-e bastan. With the effort of Sirous Shamisā. Tehran: ’Elm.

Bakhtour-tāsh, Nosrat-ollāh. (2008/1387SH). Neshān-e rāz-āmiz-e gardouneh khorshid yā gardouneh mehr. Tehran: Ārtāmis.

Bayard, Jean Pierre. (1997/1376SH). Ramzpardāzi-ye ātash (La symbolique du feu). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: Markaz.

Birouni, Abu-Rei'hān. (1998/1377SH). Āsār-ol-bāghiyah. Tr. by Akbar Dānāseresht. Tehran: Amirkabir.

Carnoy, Albert Joseph. (1962/1341SH). Asātir-e Irani (Iranian Mythology).Tr. by Ahmad Tabātabāei. Tehran: Ferānklin..

Chevalier, Jean & Alain Guerbrant. (1998/1377SH). Farhang-e Nemād-hā (Dictionary of symbols). Tr. by by Soudābeh Fazā'eli. Tehran: Jeyhoun.

Dādvar, Abolghāsem va Elhām Mansouri. (2006/1385SH). Darāmadi bar ostoureh-hā va nemād-hā-ye Iran va Hend dar ’ahd-e bāstān. Tehran: Kalhor.

Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traited'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri..Tehran: Soroush.

Ferdowsi, Abolghāsem. (2008/1387SH). Shāhnāmeh (base on Moscow edition). With the Efforts of Sa’eid Hamidiyān. 7^th ed. Tehran: Ghatreh.

Gorgāni, Fakhr-oddin As’ad. (1998/1377SH). Veis o Rāmin. Edition and introduction: Mohammad Rowshan. Tehran: Sedā-ye Mo’āser.

Hasouri, ’Ali. (1999/1378SH). Siyāvashān. 1^st ed. Tehran: Cheshmeh.

Hinnells, John Russel. (2004/1383H). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. by Bājelān Farrokhi. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Jāmi, ’Abdorrahmān. (1995/1374SH). Salāmān va ebsāl. With the efforts of Ziā-eddin Sajjādi. Tehran: Soroush.

Jung, Carl Gustav. (1994/1373SH). Ravān-shenāsi va kimiyāgari (alchemy and Psychology).Tr. by Parvin Farāmarzi. Mashhad: Āstān-e Ghods-e Razavi va Bonyād-e Pazhouhesh-e Eslāmi.

Khāleghi Motlagh, Jalāl. (1993/1372SH). Gol-e ranj-hā-ye kohan (Selected Articles). With the efforts of 'Ali Dehbāshi. Tehran: Markaz.

 Mo'ein, Mohammad. (1984/1363SH). Mazdyasnā va adab-e Parsi. Vol. 2. Tehran: Tehran University.

Mojtahed Shabestari, Mohammad and et.al. “ātash” dar dā’eratol-ma’āref-e eslām. Under Kāzem Mousavi Bojnourdi. 1^st vol. Tehran: The Great Islamic Ecyclopeadia.

Mowlavi, Jalāl-eddin Mohammad Balkhi. (2011/1390SH). Masnavi. With the efforts of Ahmad Khātami. 1^st ed. Tehran: Markaz-e Nashr-e Dānehsgāhi.

Owshidari, Jahāngir. (2010/1389SH). Dāneshnāmeh Mazdyasnā. 5^th ed. Tehran: Markaz.

Pourdāvoud, Ebrāhim. (1998/1377SH). Yasnā. With the effort of Bahrām Farrah-vashi. 3^rd. Tehrān: Tehran University.

Pour-khāleghi Chatroudi, Mahdokht va Farzād Ghā’emi. (2011/1390SH). “tahlil-e nemādinegi-ye ātash dar asātir bar mabnā-ye nazariyyeh hamtarāzi va rouykard-e naghd-e ostoureh-ei”. Jastār-hā-ye Adabi Journal. No. 17.

Rajabi, Parviz. (2001/1380SH). Hezāreh-hā-ye gomshodeh. Tehran: Cheshmeh.

Rastgār Fasāei, Mansour. (2004/1383SH). Peykargardāni dar asātir. Tehran: Pazhouheshgāh-e ’Olum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Razi, Hāshem. (2002/1381SH). Dāneshnāmeh Iran-e bāstān. Tehran: Sokhan.

Razi, Hāshem. (2004/1388SH). Jashn-hā-ye ātash. Tehran: Bahjat.

Revāyat-e Pahlavi. (1988/1367SH). Tr. by Mahshid Mir-fakhrāei. Tehran: Mo’assese-ye Motāle’āt o Tahghighāt-e Farhangi.

Salimol-hout, Mahmoud. (2011/1390SH). Bāvar-hā va ostoureh-hā-ye ’Arab-e pish az eslām. Tr. by Manizheh ’Abdollāhi va Hossein Kiyāni. Tehran: ’Elm.

Sarfi, Mohammad Rezā. (2001/1380SH). “āzmoun-e ātash”. Nashriyeh Dāneshkadeh-ye Adabiyāt va ’Oloum-e Ensāni-ye Shahid Bāhonar-e Kermān. No. 8 & 9.

Shafi’ei Kadkani, Mohammad Rezā. (1996/1375SH). Sovar-e khiyāl dar she’r-e fārsi. Tehran: Agah.

Shakibi Momtāz, Nasrin. (2007/1386SH). “siyāvash dar āeineh adab-e fārsi”. Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 6. 

Vāheddoust, Mahvash. (2005/1384SH). “nemādinegi-ye ātash va bāztāb-e ān dar motoun-e asātiri va hemāsi Iran”. Social and Humanities Journal of Shirāz University. Period 22. No. 1.

Vāheddoust, Mahvash. (2009/1379SH). Nahādine-hā-ye asātiri dar Shahnāmeh-ye Ferdowsi. Tehran: Soroush.

Yāhaghi, Mohammad Ja’far. (1990/1369SH). Farhang-e asātir. Tehran: Soroush.

Zādesparam. (1987/1366SH). Gozide-hā-ye Zādesparam. Tr. by Mohammad Taghi Rāshed Mohassel. Tehran: Moassese-ye Motāle'āt o Ta'hghighāt-e Farhangi.