مطالعه هیستوپاتولوژیکی ضایعات قلبی و پیاز آئورتی ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان در سیستم‌های پرورشی مختلف

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 5، دوره 3، 3 (11) پاییز، آذر 1388، صفحه 565-578   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

پیام عرب زاده^{* 1}؛ بهیار جلالی²؛ داریوش مهاجری³؛ ایرج سهرابی حقدوست⁴

¹دانش‌آموخته دکترای تخصصی بیماری‌های آبزیان، دانشکده علوم تخصصی دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

²گروه بیماری‌های آبزیان، دانشکده علوم تخصصی دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

³گروه پاتوبیولو‍‍ژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

⁴گروه پاتولوژی، دانشکده علوم تخصصی دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

چکیده

چکیده
ضایعات قلبی و عروقی یکی از مهم­ترین عوامل بروز تلفات در سیستم­های مختلف پرورشی ماهیان قزل­آلای رنگین­کمان به شمار می­رود. هدف از این مطالعه، مقایسه میزان و شدت بروز ضایعات پاتولوژیک قلب و پیاز آئورتی ماهیان قزل­آلای رنگین­کمان در سیستم­های پرورشی گسترده، نیمه متراکم و متراکم بود. بدین منظور تعداد 10 نمونه ماهی قزل­آلای رنگین کمان از 7  گروه وزنی (کمتر از 90 گرم، 90 تا 300 گرم، 300 تا 500 گرم، 500 تا 1000 گرم، 1 تا 3 کیلوگرم، 3 تا 5 کیلوگرم و بالاتر از 5 کیلوگرم) و در کل 210 نمونه از سه مزرعه واقع در منطقه هراز و اسپیران در اطراف شهر تبریز به­صورت تصادفی صید و نسبت به تهیه نمونه از قلب و پیاز آئورتی آنها اقدام شد. در تحقیقات میدانی سن، جنس، میزان تلفات، تراکم ذخیره­سازی، نوع غذا و فاکتورهای فیزیکی-شیمیایی آب نیز مورد توجه قرار گرفت. از نمونه­های اخذ شده مقاطع آسیب­شناسی با رنگ­آمیزی معمول هماتوکسیلین- ائوزین تهیه گردید. از لحاظ آسیب­شناسی بافتی 47 ماهی نر و 73 ماهی ماده دچار ضایعات قلبی عروقی بودند که 29 مورد متعلق به سیستم پرورشی گسترده، 41 مورد متعلق به سیستم پرورشی نیمه متراکم و 50 مورد متعلق به سیستم پرورشی متراکم بود. ادم و پرخونی در لایه اسفنجی عضلات دهلیز و بطن، تغییرات ملایم تا شدید دژنراتیو تارهای عضلانی، تغییرات آماسی ملایم تا شدید، آسیب جزئی تا شدید دیواره عروق، تشکیل ترومبوز، نکروز و فیبروز عمده­ترین تغییرات پاتولوژیکِ قابل مشاهده بودند. در هر سه سیستم پرورشی گسترده، نیمه متراکم و متراکم با افزایش سن ماهیان بر میزان شدت ضایعات نیز افزوده می­شد. میزان بروز ضایعات و شدت آنها از وزن 500 گرم به بعد (دوران بلوغ) کاملاً معنی­دار بود (05/0>p). بروز این تغییرات در سیستم پرورشی مدار بسته در مقایسه با دو سیستم دیگر در حد بالایی معنی­دار بود (05/0>p).  بین جنس نر و ماده نیز از لحاظ تغییرات فوق اختلاف معنی­دار وجود داشت (05/0>p).

کلیدواژه‌ها

ضایعات قلبی و پیاز آئورتی؛ قزل‌آلای رنگین‌کمان؛ هیستوپاتولوژی

اصل مقاله

مقدمه

 

     با توجه به افزایش روزافزون جمعیت جهان، مشکل کمبود غذایی و به­خصوص پروتئین، بسیاری از متخصصین و     دست اندرکاران را در جهت یافتن تکنیک­های مفید و جامع که از آن طریق بتوان بشر را به استراتژی تأمین غذا سوق داد، به تکاپو واداشته است. در این میان، تولید و پرورش ماهی به­عنوان یک منبع تأمین پروتئین مورد نیاز بشر سهم عمده­ای را در رسیدن به این اهداف دارا می­باشد. در بین پروتئین­های حیوانی، ماهی و سایر آبزیان دارای ویژگی­های خاصی می­باشند که آنان را از سایر منابع پروتئینی ممتاز می­سازد. هضم و جذب گوشت ماهی سهل­تر از انواع دیگر گوشت­ها بوده و سرشار از انواع ویتامین­های محلول در چربی می­باشد. همچنین چربی ماهی قابلیت هضم و جذب بالایی دارد. امروزه آزاد ماهیان به­ویژه گونه­های پرورشی آن، بخش مهمی از منابع اقتصادی و پروتئین حیوانی را در تعداد قابل توجهی از کشورها به خود اختصاص داده و در ایران نیز پرورش قزل­آلای رنگین کمان  به سرعت در حال توسعه است. با توجه به این مسایل و اهمیت نقش ماهی از نظر تأمین بخشی از نیازمندی­های غذایی، اهمیت سرمایه گذاری و توسعه شیلات مشخص می­گردد و از سوی دیگر با توسعه بخش شیلات توجه کافی به مخاطراتی که می­تواند صنعت آبزی­پروری را تحت تأثیر قرار دهد، مورد توجه قرار گرفته است.

در سال­های اخیر، همراه با رشد سریع صنعت آبزی پروری، ذخیره­سازی بچه ماهیان، با تراکم بالا مورد توجه قرار گرفته و به موازات توسعه فن­آوری پرورش آبزیان و توسعة روش­های متراکم پرورشی، مشکلات ناشی از بیماری­هایی که تحت تأثیر استرس بروز پیدا می­کنند، افزایش پیدا کرده است (15). استرس در طی دوره پرورشی رشد و سلامت ماهیان را تحت تأثیر قرار داده و زمینه­ساز بروز بیماری بوده و در نهایت تلفات ماهیان را به دنبال خواهد داشت. مولدین نیز به­عنوان    سرمایه­های مزارع پرورش ماهی از این امر مستثنی نیستند. انتخاب مولدین سالم جهت تولید لاروهای مناسب امری ضروری است، چرا که هم­آوری مولدین سالم نوید بخش تلفات کمتری در طول دوره پرورشی خواهد بود. نگه­داری مولدین از لحاظ تغذیه و سایر فاکتورهای زیست محیطی (دما، نور و ...) تابع اصول پرورشی خاصی می­باشد. درصد تلفات مولدین قزل­آلا پس از تکثیر مصنوعی (حد نرمال 5% ) اجتناب ناپذیر است (30). ولی وقوع تلفات 30% نیازمند تحقیق و بررسی است (2 و 4). Farrel و همکاران در سال 1986، بیماری­های قلبی- عروقی را عامل مرگ و میر ماهیان آزاد اطلس مولد ذکر کرده بود (16). Ferguson در سال 1995 سندرم میوپاتی قلبی را به­عنوان بیماری ماهیان بزرگ بیش از 5/1 سال مطرح نمود (19). Muller در تحقیقات خود نقش هورمون­های کنترل کننده رشد و هورمون­های جنسی ماهیان مولد را در بروز آترواسکلروزیس مورد بررسی قرار داد و متوجه شد که تراکم ذخیره­سازی ماهیان به­عنوان یکی از مؤلفه­های استرس­زای محیطی سبب پرکاری تیروئید می­شود و به­تبع آن میزان تیروکسین که یک هورمون رشد می­باشد افزایش می­یابد. Muller در تحقیقات خود تراکم را به­عنوان عامل مهمی در بروز ضایعات قلبی مطرح نمود (24). تراکم به­عنوان عمده­ترین عامل استرس­زا در محیط­های پرورش ماهی سبب افزایش گلوگز خون، افزایش ترشح هورمون کورتیزول (کورتیزول مانع از فعالیت هورمون رشد می­شود) کاهش سطح کلراید خون، افزایش ترمبوسیت­ها، کاهش واکنش­های التهابی و افزایش سطح 17 هیدروکورتیکوستروئید­های پلاسما می­شود و همچنین استرس تحمیل شده به ماهی سیستم سمپاتیک ماهی را تحت تأثیر قرار داده و سبب ترشح آدرنالین و نورآدرنالین از فوق کلیه می­شود که این هورمون باعث افزایش ضربان قلب شده و استمرار این حالت زمینه بروز ضایعات قلبی را فراهم می­کند (4 ). نقش بیماری­های قلبی در بروز تلفات 30% مولدین قزل­آلا پس از تکثیر مصنوعی اساس این مطالعه قرار گرفت و روند پیدایش ضایعات قلبی و شدت بروز آنها با توجه به متغیرهای تراکم ذخیره­سازی، سن و جنس  مورد بررسی قرار گرفت.

تلفات مولدین قزل­آلا پس از تکثیر مصنوعی در اغلب مزارع ایران 25% بیش از حد نرمال می­باشد (4) و بیماری­های قلبی به­عنوان عامل عمده این تلفات مطرح می­باشند. جهت فهم این مهم، بررسی ضایعات قلبی و پیاز آئورتی قزل آلای رنگین کمان و روند پیدایش این ضایعات و شدت بروز آنها حائض اهمیت می­باشد.

مواد و روش‌کار

 الف- مزارع و سیستم­های پرورشی مورد مطالعه:

مزرعة پرورشی با سیستم پرورشی گسترده

مزرعه پرورشی با سیستم پرورشی نیمه متراکم

مزرعة پرورشی متراکم

ب- انواع و تعداد نمونه‌ها:

از هر گروه وزنی 10 قطعه و از هر مزرعه 70   نمونه و در کل تعداد 210 نمونه جمع آوری گردید.

نمونه برداری به صورت تصادفی از هر کدام از مزارع در سنین مختلف بعد از تقسیم بندی ماهیان براساس وزن به­صورت زیر انجام گرفت:

1- بچه ماهیان کمتر از 90 گرم                 

2- بچه ماهیان 90 تا 300 گرم                  

3- ماهیان 300 تا 500 گرم                        

4- ماهیان 500 تا 1000 گرم

5- مولدین  1 تا 3 کیلو گرم

6- مولدین 3 تا 5 کیلو گرم

7- مولدین  بالاتر از 5 کیلوگرم

ج- روش اجرا:

با مراجعه به سه مزرعه واقع در منطقه هراز و اسپیران در اطراف شهر تبریز، ابتدا گزارشات فصلی مزارع در خصوص میزان تلفات و تراکم ذخیره­سازی به دقت بررسی شد.     نمونه­های مورد نظر در وزن­های مشخص به­صورت تصادفی صید گردید و سپس وزن ماهی با استفاده از ترازوی دیجیتالی اندازه­گیری شد و طول کل ماهیان توسط کولیس با دقت 02/0 میلی­متر سنجش و جنسیت ماهی نیز تعیین گردید. فاکتورهای فیزیکوشیمیایی نظیر میزان دما، اکسیژن، دی اکسید کربن، pH آب و نوع تغذیه در زمان نمونه­برداری به­عنوان ریسک فاکتور در بروز بیماری­های قلبی ثبت شد.

جهت انجام بررسی‌های آسیب­شناسی،‌ پس از کالبدگشایی قلب جدا و درون ظروف پلاستیکی حاوی 40 میلی‌لیتر فرمالین 10% قرار داده شد و به آزمایشگاه پاتولوژی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز منتقل گردید. پس از پایدار شدن کامل نمونه‌های بافتی مبادرت به تهیه برش‌هایی با ضخامت 5 میکرون از ناحیه بطنی و پیاز آئورتی گردید. برای تهیه مقاطع بافتی از روش رنگ­آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین استفاده شد. پس از تهیه مقاطع میکروسکوپی، هر یک از مقاطع به ترتیب با بزرگ­نمایی پایین (10×) و با بزرگنمایی بالا (40×) مورد مطالعه قرار گرفت. از ضایعات بافت قلب و پیاز آئورتی با استفاده از میکروسکوپ مدل Nikon و دوربین دیجیتالی با وضوح تصویر 1/5 مگاپیکسل در بزرگنمایی­های مذکور عکس­برداری به عمل آمد. نمونه­های پاتولوژیک مشخص و بر اساس شدت آسیب بافتی طبق جدول 1 رتبه­بندی شدند. نتایج به­دست آمده با استفاده از آزمون­های ناپارامتری مربع کای و کروسکال والیس مورد ارزیابی قرار گرفتند.

 

 

 

جدول 1-  درجه­بندی شدت آسیب بر اساس ضایعات پاتولوژیک مشاهده شده (13)

درجه آسیب	نوع آسیب
0	سالم و عدم مشاهده تغییرات پاتولوژیک در سطح آندوکارد، اپی‌کارد و لایه‌های عضلانی قلب
1	تغییرات ملایم پاتولوژیک به شکل ادم و پرخونی در هر قسمت از بافت قلب
2	تغییرات پاتولوژیک متوسط به شکل ادم، پرخونی، تغییرات دژنراتیو تارهای عضلانی، تغییرات آماسی ملایم، آسیب جزئی دیواره عروق
3	تغییرات پاتولوژیک شدید به شکل ادم، پرخونی، خون­ریزی در اثر آسیب شدید دیواره عروق، تشکیل ترومبوز، تغییرات دژنراتیو حاد تارهای عضلانی، تغییرات آماسی شدید، نکروز و فیبروز

 

 

نتایج

 

میزان تراکم ذخیره­سازی ماهیان در زمان نمونه­برداری،

 در جدول 2 و نمودار 1 آورده شده است

 

 

جدول 2- تراکم ذخیره­سازی بر حسب کیلوگرم در مترمکعب

تراکم ذخیره سازی   سیستم پرورشی	بچه ماهی	پرواری	پیش مولدین	مولدین
گسترده	4	10	8	7
نیمه متراکم	9	20	14	12
متراکم	15	30	20	18

 

 

 

میزان دما، اکسیژن، دی اکسید کربن، pH آب و نوع تغذیه در

زمان نمونه­برداری، در جدول 3 آورده شده است.

 

 

جدول 3- میزان دمای آّب، اکسیژن، دی اکسید کربن وpH  آب و نوع غذا در سیستم­های پرورشی (گسترده، نیمه متراکم و متراکم) در زمان نمونه­برداری

سیستم پرورشی مزرعه ماهی	تعداد ماهیان بررسی شده	دمای آب (درجة سانتیگراد)	آب  O2 mg/Lit	آب pH	CO2آب mg/Lit	نوع و کیفیت تغذیه
استخر خاکی گسترده	70	11	8	6.5	12	پلیت
کانال های دراز آبی نیمه متراکم	70	12	8	7	10	پلیت
مدار بسته متراکم	70	11	9	7	25	پلیت

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1- فراوانی تراکم ذخیره سازی ماهیان

 

 

 

تعداد ماهیان سالم و دچار ضایعه در سیستم های پرورشی

مختلف در جدول 4 ارائه شده است.

 

جدول 4- تعداد ضایعات در سیستم­های پرورشی مختلف

سیستم پرورشی
تعداد	کل	نر	ماده	کل	نر	ماده	کل	نر	ماده
سالم	41	26	15	29	16	13	20	12	8
خفیف	20	9	11	18	7	11	14	5	9
متوسط	7	3	4	14	5	9	21	8	13
شدید	2	1	1	9	4	5	15	5	10
جمع	70	39	31	70	32	38	70	30	40

 

 

 

در سیستم پرورشی گسترده 57/58% ماهیان سالم و 42/41% دچار ضایعات پاتولوژیک بودند. از این تعداد 56/28% دچار ضایعات خفیف (85/12% نر و 7/15% ماده)، 99/9% دچار



ضایعات متوسط (28/4% نر و 7/5% ماده) و 85/2% دچار ضایعات شدید (42/1% نر و 42/1% ماده) بودند. میزان بروز ضایعات در جنس ماده بیشتر از جنس نر بوده و اختلاف معنی­دار 05/0p< داشت (جدول 5 و نمودار 2).

 

 

 

 

 

جدول 5- تعداد و درصد فراوانی ضایعات در سیستم پرورشی گسترده

تعداد و درصد فراوانی	کل	درصد	نر	درصد	ماده	درصد
سالم	41	57/58	26	14/37	15	42/21
خفیف	20	56/28	9	85/12	11	7/15
متوسط	7	99/9	3	28/4	4	7/5
شدید	2	85/2	1	42/1	1	42/1
جمع	70	100	39	71/55	31	28/44

 

نمودار 2- مقایسه میانگین درصد ضایعات مشاهده شده در ماهیان قزل­آلای سیستم گسترده بر اساس شدت ضایعات در جنس نر و ماده.

 

 

در سیستم پرورشی نیمه متراکم، 42/41% ماهیان سالم و 57/58% دچار ضایعه بودند. در این بین 71/25% ماهیان دچار ضایعات خفیف (99/9% نر و 71/15% ماده)، 99/19% ماهیان دچار ضایعات متوسط (13/7% نر و 85/12% ماده) و 85/12% ماهیان دچار ضایعات شدید (71/5% نر و 13/7% ماده) بودند. در مقایسه ضایعات بین جنس نر و ماده، میزان ضایعات در جنس ماده در مقایسه با جنس نر اختلاف معنی­دار (05/0p<) داشت (جدول 6 و نمودار 3 ).

 

جدول 6 - تعداد و درصد فراوانی ضایعات در سیستم پرورشی نیمه متراکم

تعداد و درصد فراوانی	کل	درصد	نر	درصد	ماده	درصد
سالم	29	42/41	16	85/22	13	56/18
خفیف	18	71/25	7	99/9	11	71/15
متوسط	14	99/19	5	13/7	9	85/12
شدید	9	85/12	4	71/5	5	13/7
جمع	70	100	32	71/45	38	28/54

 

نمودار 3- میانگین درصد ضایعات مشاهده شده در ماهیان قزل­آلای سیستم نیمه متراکم بر اساس شدت ضایعات در جنس نر و ماده.

 

 

در سیستم پرورشی متراکم 57/28% ماهیان سالم و 42/71% دچار ضایعه بودند. در این بین 99/19% ماهیان دچار ضایعات خفیف (13/7% نر و 85/12% ماده)، 99/29% ماهیان دچار ضایعات متوسط (42/11% نر و 56/18% ماده) و 42/21% ماهیان دچار ضایعات شدید (13/7% نر و 28/14% ماده) بودند. میزان ضایعات جنس ماده در مقایسه با جنس نر اختلاف معنی دار (05/0p<) داشت (جدول 7 و نمودار 4).

 

 

جدول 7- تعداد و درصد فراوانی ضایعات در سیستم پرورشی متراکم (مدار بسته)

تعداد و درصد فراوانی	کل	درصد	نر	درصد	ماده	درصد
سالم	20	57/28	12	14/17	8	42/11
خفیف	14	99/19	5	13/7	9	85/12
متوسط	21	99/29	8	42/11	13	56/18
شدید	15	42/21	5	13/7	10	28/14
جمع	70	100	30	85/42	40	14/57

 

 

نمودار 4- میانگین درصد ضایعات مشاهده شده در ماهیان قزل­آلای سیستم مدار بسته بر اساس شدت ضایعات در جنس نر و ماده.

 

همچنین نتایج این مطالعه نشان داد که با افزایش تراکم پرورشی ماهیان، از شدت ضایعات خفیف کاسته شده و بر میزان ضایعات متوسط و شدید افزوده می­شود (نمودار 5).

 

 

 

نمودار 5- میانگین درصد ضایعات مشاهده شده در ماهیان قزل آلا بر اساس شدت ضایعات در سیستم های پرورشی مختلف.

 

 

نتایج این مطالعه نشان داد که با افزایش سن (وزن) ماهیان بر میزان شدت ضایعات نیز افزوده می­شود. افزایش شدت ضایعات در هر سه سیستم پرورشی گسترده، نیمه متراکم و مدار بسته قابل مشاهده است. ضایعات ایجاد شده از وزن 500

گرم به بعد معنی­دار (05/0p<) بوده و این افزایش در سیستم پرورشی مدار بسته در بیشترین میزان بوده و با دو سیستم دیگر اختلاف معنی­دار (05/0p<) دارد (نمودار 6 ).

 

 

 

نمودار 6- میانگین شدت ضایعات مشاهده شده در ماهیان قزل­آلا در وزن (سن) و سیستم­های پرورشی مختلف.

*: 05/0p< در مقایسه با سایر گروه­ها در وزن یکسان می­باشد.

#: 05/0p< در مقایسه با سایر وزن­ها در هر سیستم پرورشی می­باشد.

 

 

در مطالعات ریزبینی ضایعات پاتولوژیک خفیف تا متوسط به شکل ادم، پرخونی، تغییرات دژنراتیو تارهای عضلانی، تغییرات آماسی ملایم، آسیب جزئی دیواره عروق و تغییرات پاتولوژیک شدید به شکل ادم، پرخونی، خونریزی در اثر آسیب شدید دیواره عروق، تشکیل ترومبوز، تغییرات دژنراتیو حاد تارهای عضلانی، تغییرات آماسی شدید، نکروز و فیبروز به شرح نگاره­های 1 تا 8 می­باشد.

 

نگاره 1- نمای ریزبینی از منطقه لایه اسفنجی دیواره بطن ماهی قزل­آلای رنگین کمان پرورشی 90 گرمی. دژنراسیون حاد و منتشر میوکارد به شکل واکوئولاسیون شدید تارهای عضلانی (پیکان‌ها) که با تورم حاد تارهای عضلانی همراه است، مشخص می‌باشد (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی400×).

 

 

نگاره 2-  نمای ریزبینی از منطقه لایه اسفنجی دیواره بطن ماهی قزل­آلای رنگین کمان پرورشی 110 گرمی. پرخونی در بین ترابکول­های لایه اسفنجی دیواره بطن (پیکان‌های نازک) مشخص می­باشد. بروز آتروفی در برخی از تارهای عضلانی (پیکان ضخیم) نیز قابل توجه می‌باشد (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی400×).

 

 

نگاره 3-   نمای ریزبینی از قسمتی از آندوکارد و بافت زیرین آن در قلب ماهی قزل‌آلای رنگین کمان پرورشی 800 گرمی. به بافت همبند میکسوئیدی (پیکان) که متعاقب آسیب سلول‌های آندوتلیال در سطح زیر آندوکارد تشکیل و توسعه یافته است، توجه فرمائید (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی400×).

 

 

نگاره 4-  نمای ریزبینی از منطقه‌ای از فضای داخل دهلیز در قلب ماهی قزل­آلای رنگین کمان پرورشی 1800 گرمی. وجود ترومبوز در فضای داخل دهلیز (پیکان) قابل توجه می‌باشد. به برآمدگی کوچکی در سطح آندوکارد (نوک پیکان) که می‌تواند مراحل اولیه تشکیل یک آندوکاردیت رویشی در اثر فعالیت‌های فاگوسیتیک سلول­های آندوتلیال دهلیزها باشد، توجه نمایید (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی40×).

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 5-  به تغییرات اسکروتیک دیواره رگ در قلب ماهی قزل­آلای رنگین کمان پرورشی  4800 گرمی که باعث شکنندگی و تخریب آن (پیکان ضخیم) و در نهایت منجر به خونریزی (پیکان باریک) در منطقه اپی­کارد شده است، توجه فرمائید (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی40×).

 

 

نگاره 6-  نمای ریزبینی از اپی­کارد قلب ماهی قزل­آلای رنگین کمان پرورشی 3000 گرمی. اپی­کاردیت فیبرینوزی (پیکان ضخیم) و رگ­دار شدن (پیکان­های باریک) نسج جوانه گوشتی در این تصویر مشخص است (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی40×).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 7-  کاردیومیوپاتی دژنراتیو در قلب ماهی قزل آلای رنگین کمان پرورشی 550 گرمی که با نکروز میوفیبرهای لایه متراکم عضله قلب (پیکان‌ها) همراه است (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی400×).

 

 

 

نگاره 8-  نمای ریزبینی از اپیکارد و قسمتی از لایه عضلانی خارجی قلب ماهی قزل آلای رنگین کمان پرورشی1000 گرمی. اپی‌کاردیت فیبرینوئیدی (پیکان ضخیم) و رگ­دار شدن جوانه گوشتی (پیکان­های باریک) در سطح پیاز آئورتی مشخص می‌باشد (رنگ­آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین، بزرگنمایی100×).

 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

    مولدین سرمایه­های مزارع تکثیر ماهی محسوب می­شوند و دست­یابی به هم­آوری بالا مستلزم پرورش مولدین سالم است و حال آن که تلفات مولدین قزل­آلای رنگین کمان پس از تکثیر مصنوعی 25% بیش از حد نرمال می­باشد (4) و این امر نشان دهنده وضعیت بحرانی مولدین می­باشد. بیماری­های قلبی
به­عنوان عامل عمده این تلفات مطرح می­باشند. جهت فهم این مهم، بررسی ضایعات قلبی و پیاز آئورتی قزل­آلای رنگین کمان و روند پیدایش این ضایعات و شدت بروز آنها باتوجه به متغیرهای تراکم ذخیره­سازی، سن و جنس حائز اهمیت
می­باشد.

بیماری­های قلبی- عروقی در ماهیان پرورشی و آزاد ماهیان بیشتر از سایر ماهیان مورد توجه قرار گرفته است  و علت آن مرگ و میر ماهیان آزاد اطلس مولد به­دلیل بیماری­های قلبی- عروقی بوده است که اولین گزارش آن در سال  1986 به­وسیله Farrel  ارایه گردید (16).

تحقیقات Farrel  و همکاران در سال 1990 نشان داد که ضایعات عمدتاً در عروق کرونری اصلی ایجاد شده و به هنگام تخم­ریزی بروز می‌کند. ایشان تورم مفرط پیاز آئورتی را که به عنوان عامل آغازگر بروز ضایعات کرونری دانستند (18).

بر اساس تحقیقات صورت گرفته آسیب­های قلبی- عروقی به دو گروه عمده تقسیم می­شوند:

الف) آترواسکلروزیس که معمولاً علایم بالینی مشخص و بارزی ندارد و در نگاه آسیب­شناسی، هایپرپلازی سلول­های عضلانی صاف در دیواره سرخرگ­های کرونری به­طور معمول دیده می­شود. در حالت پیشرفته با افزایش قطر عروق کرونری، نکروز عضلات دهلیزی و در نهایت کلسیفیکاسیون مشاهده می­شود.

Muller در تحقیقات خود نقش هورمون­های کنترل­کننده رشد و هورمون­های جنسی ماهیان مولد را در بروز آترواسکلروزیس مورد بررسی قرار داد و متوجه شد که تراکم ذخیره­سازی ماهیان به­عنوان یکی از مؤلفه­های استرس­زای محیطی سبب پرکاری تیروئید می­شود و به­تبع آن میزان تیروکسین که یک هورمون رشد می­باشد افزایش می­یابد و تراکم رابطه مستقیمی با شدت ضایعات دارد و چربی غذا و میزان کلسترول خون در مقایسه با استرس ناشی از تراکم بالا از اهمیت کمتری برخوردار است (24).

ب) Ferguson، سندرم میوپاتی قلبی را به­عنوان بیماری ماهیان بزرگ بیش از 5/1 سال مطرح کرد و علایم بالینی بیماری را
بی­حالی، بی­اشتهایی، آسیت، خونریزی­های پوستی و بروز مرگ­ومیر بعد از 4 تا 7 روز ذکر کرد و با توجه به ضایعات پاتولو‍‍ژی (وجود لخته خون در آبشامه، پرولیفراسیون سلول­های اندوکارد و ساب اندوکارد، دژنرسانس به همراه ارتشاح لنفوسیت­ها و ماکروفاژها) بیماری را تفسیر نمود (19).

در سال 1961 در مطالعه‌ای که Robertson و همکارانش در مورد تغییرات دژنراتیو سیستم قلبی- عروقی در آزاد ماهیان بالغ اقیانوس آرام انجام دادند، تغییرات دژنراتیو در عضله قلب، سرخرگ­های کرونری و احشایی مشاهده گردید. فیبرهای عضلانی قلب واکوئله شده و فیبریل­ها از بین رفته بودند. تجمع کلاژن و متاپلازی غضروف­ها نیز مشاهده می­شد. تغییرات ایجاد شده در سرخرگ­های کرونری و احشایی شامل هایپرپلازی لایه انتیمای عروق به همراه تجمع موکوپلی ساکاریدها، گسیختگی لایه الاستیکی داخلی و تخریب فیبرهای عضلات لایه مدیا بود. که این یافته‌ها با یافته­های این تحقیق مطابقت دارد (27).

Brono و Poppe در سال 1996 ضمن بررسی بافت عروق کرونری قلب آزاد ماهیان که مشابه قلب سایر مهره­داران شامل یک پارانشیم خارجی، یک لایه میانی با عضلات صاف و دارای عروق و بالاخره بافت همبند قابل ارتجاع می­باشد، متوجه گردیدند که در ماهیان مبتلا به آرتریواسکلروزیس سلول‌های عضلات صاف در دیواره عروق دچار هایپرپلازی گردیده­اند که یافته­های ایشان با نتایج حاصل از این تحقیق همخوانی دارد (14).

بررسی حاضر در پاسخ به این سوال که "  آیا بیماری­های قلبی- عروقی در تلفات ماهیان نقش دارند ؟ " طراحی و اجرا گردید. برای پاسخ به این سوال سه مزرعه پرورش ماهی با سیستم­های متفاوت پرورشی مورد بررسی قرار گرفت. در تحقیقات میدانی ابتدا گزارشات فصلی مزارع در خصوص نوع تغذیه، میزان تلفات، تراکم ذخیره­سازی و فاکتورهای فیزیکی شیمیایی به دقت بررسی شد و تراکم ذخیره­سازی ماهیان به­عنوان تنها عامل استرس­زا مورد توجه قرار گرفت.

لازم به ذکر است که استرس در محیط­های پرورش ماهی سبب افزایش گلوگز خون، کاهش سطح کلراید خون، افزایش ترمبوسیت­ها، کاهش واکنش­های التهابی و افزایش سطح 17 هیدروکورتیکوستروئید­های پلاسما می­شود و همچنین استرس تحمیل شده به ماهی سیستم سمپاتیک ماهی را تحت تأثیر قرار داده و سبب ترشح آدرنالین و نورآدرنالین از فوق کلیه می­شود که این هورمون­ها باعث افزایش ضربان قلب می­شود و استمرار این حالت زمینه بروز ضایعات قلبی را فراهم می­کند (4 ).

استرس ناشی از تراکم دارای اثرات متنوعی در سلامت ماهیان مولد است که یکی از آنها افزایش فعالیت غده تیروئید می­باشد که آثار تخریبی روی تعادل اسمزی و سیستم قلبی- عروقی دارد که در سیستم­های مدار بسته به­صورت مزمن بروز پیدا کرده و سبب ایجاد ضایعات قلبی می­شود.

بر اساس یافته­های این تحقیق تراکم و استرس ناشی از آن در ایجاد و تشدید ضایعات قلبی ماهیان قزل­آ­لا نقش تعیین
کننده­ای دارد و شدت ضایعات با تراکم ذخیره­سازی رابطه مستقیم دارد.

با توجه به ماهیت مزمن ضایعات قلبی- عروقی می­توان استنباط کرد که افزایش درصد و شدت این آسیب­ها رابطه مستقیمی با سن و وزن ماهیان دارد. در تحقیق حاضر این موضوع مورد تأئید قرار گرفته است که با افزایش وزن ماهیان شرایط استرس­زایی ­تراکم، بیشتر حاکم می­شود و درصد و شدت ضایعات قلبی- عروقی افزایش می­یابد.

Reddy و Leatherland (1998) بر این باورند که   استرس­های محیطی بر جنس ماده بیشتر از جنس نر تأثیر    می­گذارند و در تحقیق حاضر نیز ضایعات قلبی- عروقی در جنس ماده بیشتر از جنس نر (76/34 % جنس ماده و 38/22 %  جنس نر) گزارش گردیده است  (26).

 یافته های جدید تحقیق:

1- در این تحقیق مشخص گردید که با افزایش تراکم میانگین، شدت ضایعات افزایش می­یابد و همچنین این بررسی نشان داد که با افزایش سن نیز شدت ضایعات افزایش یافته و درصد بروز ضایعات در ماهیان جنس ماده بیشتر است.

2 - از نظر آسیب­شناسی شدت ضایعات مشاهده شده قبل از بلوغ ماهیان (کمتر از 700 گرم) ملایم تا متوسط بود.

3- ضایعات مشاهده شده بعد از بلوغ ماهیان (بیشتر از 700 گرم) شدید بود. در سیستم مدار بسته ضایعات قلبی در اولین گروه وزنی کمتر از 90 گرم مشاهده و ثبت گردید. ولی در سیستم پرورشی نیمه متراکم و گسترده ضایعات قلبی در دومین گروه وزنی 90 تا 300 گرم مشاهده گردید.

4 - شدت بروز ضایعات در ماهیان ماده بیشتر بوده است.

راهکارهای مدیریتی ذیل به منظور پیشگیری توصیه می­شود.

1) انتخاب مولدین در مرحله پیش پرواری صورت گرفته و تراکم ذخیره­سازی آنها در مرحله پیش مولدین 6 کیلوگرم در هر مترمکعب و در مرحله مولدین 4 کیلوگرم در نظر گرفته شود.

2) کاهش استرس­های محیطی (فیزیکی و شیمیایی و تغذیه­ای) همواره مورد توجه باشد (29).

3) در دوره پرورشی مولدین به­ویژه زمان قبل و بعد ازتخم­گیری از اکسیژن محلول استفاده شود.

4) مولدین با سنین بیش از شش سال و یا بیش از پنج کیلو گرم حذف شوند

5) برنامه­ریزی رشد ماهیانی که برای تولید مولد پرورش     می­یابند، از جیره­های مخصوص که حاوی کلسترول کمتری هستند، استفاده شود (30).

مراجع

1. آذری تاکامی، ق. (1364): اصول تکثیر و پرورش ماهی، انتشارات روابط عمومی وزارت کشاورزی، صفحات: 94-41.
2. آذری تاکامی، ق. (1376): مدیریت بهداشتی و روش­های پیشگیری و درمان بیماری ماهی، انتشارات پریور، صفحات: 16-13.
3.  تاکاشیما، اف. (1378): اطلس بافت­شناسی ماهی اشکال طبیعی و آسیب­شناسی، ترجمه: پوستی، ا. و صدیق مروستی، ع.ح. انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 119-111.
4. جلالی، ب. (1386): بیماری­های محیطی و تغذیه­ای ماهیان، انتشارات پرتو واقعه، صفحات: 116-78.
5. دروموند سدویک، ا. (1383): راهنمای پرورش و تکثیر ماهی قزل­آلا، ترجمه: عبدا... مشائی، م. چاپ سوم، انتشارات دیاسر، صفحات: 38-27.
6. روبرتس، آر.ژ. (1386): آسیب شناسی ماهی، ترجمه: پیغان، ر. و مهجور، ا. انتشارات دانشگاه شهید چمران،  صفحات: 1-152-151 و 202-197.
7. سلطانی، م. (1380): بیماری­های آزاد ماهیان، انتشارات دانشگاه تهران، صفحه: 27.
8. صادقی، ن. (1380): پرورش قزل­آلای رنگین کمان، انتشارات نقش مهر، صفحات: 97-54.
9. عبدلی، آ. (1378): ماهیان داخلی آب­های ایران، انتشارات موزه طبیعت حیات وحش ایران، صفحه: 272.
10. فراهانی، ر. (1380): پرورش ماهی در سیستم مدار بسته، انتشارات نقش مهر، صفحات: 2-1 و 38-34.
11. کانتین، ج. و جان میلر، ل. (1378): کالبد شناسی مقایسه‌ای مهره‌داران، ترجمه صدرزاده طباطبائی، م.ح. انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 540-499.
12. مخیر، ب. (1374): بیماری­های ماهیان پرورشی، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 20-19.
13. Kart, A., Cigremis, Y., Karaman, M. and Ozen, H. (2009): Caffeic acid henethyl ester (CAPE) ameliorates cisplatin_induced hepatotoxicity in rabbit. Experimental and Toxicologic Pathology, 10:1016-1066.
14. Brono, D.W. and Poppe, T.T. (1996): A Color Atlas of Salmonid Diseases. Academic Press. Harcourt Brace Company publishers, London, pp: 194.
15. Cynthia, M. and Kahn, B.A. (2005): The Merck Veterinary Manual. MERCK & CO., INC. Publication. pp: 1480.
16. Farrell, A.P., Saunders, R.L., Freeman, H.C. and Mommsen, T.P. (1986): Arteriosclerosis in Atlantic salmon. Effects of dietary cholesterol and maturation. Arteriosclerosis, 6: 453-461.
17. Farrel, A.P. (2002): Coronary arteriosclerosis in salmon: growing old or growing fast? Comparative Biochemistry and Physiology Part A, 132: 723-735.
18. Farrell, A.P., Johansen, J.A. and Saunders, R.L.  (1990): Coronary lesions in Pacific salmonids. J. Fish Dis., 13: 97-100.
19. Ferguson, H.W., Poppe, T. and Speare, D.J. (1990): Cardiomyopathy in farmed Norwegian salmon. Dis. Aquat. Org., 8: 225-231.
20. Fox, D.L. and Dicorleto, P.E. (1988): Fish endothelial cell production of platelets derived growth factor like protein. Science, 241: 453-456.
21. Housea, W. (1979): Production of coronary arteriosclerosis with sex hormones and human chorionic gonadotropin (HCG) in juvenile steelhead and rainbow trout, Salmo gairdnerii. Atherosclerosis, 34 (3): 197-206.
22. Mazon, A.F. (2002): Hematological and physiological changes induced by short-term exposure to copper in the fresh water fish, pp: 524-625.
23. Moore, J. (1976): Number, location and severity of coronary arterial changes in steelhead trout (Salmo gairdnerii). Atherosclerosis, 24(3): 381-386.
24. Muller, R. (1983): Coronary arteriosclerosis and thyroid hyperplasia in spawning Coho salmon (Oncorhynchus kisutch) from LakeOntario. Acta. Zoot. Pathol. Antverp., 77: 3-12.
25. Muñoz_Chápulia, R. (1991): Coronary myointimal lesions in the dogfish shark Scyliorhinus canicula. Journal of Comparative Pathology, 105(4): 387-395.
26. Reddy, P.K. and Leatherland, J.F. (1998): Stress Physiology. In: Fish Diseases. Volume III, Noninfectious Disorders. C.A.B. International, Oxon, pp: 279-302.
27. Robrtson, O.B.C. and Miller, B.F. (1961): Degeneration changed in cardiovascular system of the spawning pacific salomon (Onchorhyncus tshawytscha). Circulation Research, 9: 829-834.
28. Santosh, K. (1996): Anatomy and Physiology of Fishes, Saunders, London, pp: 74-79.
29. Sniesko, F.S. and Axelrod, H.R. (1976): Diseases of Fish. Book 5. Environmental stress and fish diseases. T.F.H. Publication. U.S.A., pp: 192.
30. Saunders, R.L., Farrell, A.P. and Knox, D.E. (1992): Progression of coronary arterial lesions in Atlantic salmon (Salmo salar) as a function of growth rate. Can. J. Fish. Aquat. Sci., 49: 878-884.